O PROBLEMA DO COÑECEMENTO

Transcription

1 O PROBLEMA DO COÑECEMENTO 1. QUE É O COÑECEMENTO: Este é un dos grandes temas filosóficos de todos os tempos. Dilucidar en que consiste o, cales son as súas fontes, cales os seus límites e que certezas temos do mesmo, constitúe o obxecto dunha das principais disciplinas da filosofía: a epistemoloxía (do grego, episteme, e logos, teoría). Podemos definir coñecer como o acto polo cal un suxeito aprehende un obxecto. E diremos que un suxeito aprehende un obxecto cando o representa. Si o representa tal como o obxecto é, o suxeito ten un verdadeiro do obxecto; cando non o representa tal como é, o suxeito ten un falso do obxecto. 2. POSTURAS FILOSÓFICAS SOBRE O COÑECEMENTO. Na actividade cognoscitiva cabe diferenciar, polo tanto, dous polos: o suxeito, protagonista da acción de coñecer, e o obxecto, aquilo sobre o cal recae a acción de coñecer, aquilo que resulta aprehendido ou recoñecido. En función do papel que deamos a cada un destes elementos no acto de coñecer, teremos dúas grandes correntes epistemolóxicas que están presentes ó longo da historia da filosofía: O Realismo e o Idealismo. 2.1 O Realismo : O pensamento reflexa a realidade O realismo defende que a realidade, é dicir, o obxecto do, existe por si mesma, con independencia do suxeito cognoscente. O suxeito só se limita a captar ou coñecer a realidade, pero non a altera nin a modifica. Polo tanto, para o realismo podemos coñecer as cousas en si mesmas, tal e como son. Dentro desta corrente do realismo podemos distinguir, sen embargo, posturas diferenciadas polo papel do entendemento no proceso cognoscitivo. Así, temos o realismo inxenuo, identifícase co naturalismo filosófico no sentido de que o punto de partida é a existencia da natureza. É a posición intuitiva do sentido común que considera que as cousas son tal e como as percibimos. O entendemento limítase a reflexar o que percibimos dun modo pasivo, coma se fora un espello. Dáse nos primeiros presocráticos: Tales, Heráclito, etc. Temos tamén o realismo exaxerado. Platón é o principal representante desta postura. Dende este punto de vista as esencias, os universais, as ideas que representan as cousas son o real. Mentras que as cousas serian meras copias que nos permiten recordar as ideas que as representan. O realismo moderado (ou natural) distingue entre o obxecto e a percepción do mesmo. O pensamento (suxeito) representa a realidade (obxecto) e hai unha correspondencia entre ambos. Isto quere dicir que séguese considerando que a representación (idea) é un reflexo fiel esencia - do representado (obxecto). O comeza polos sentidos, pero logo hai que ir mais alá dos datos, cara a esencia das cousas, mediante un proceso de abstracción. Polo tanto, o entendemento xa xoga un papel mais activo 1

2 nesta representación da realidade. Practicamente esta é a postura mantida por todos os filósofos dende Aristóteles ata o Renacemento. Por último podemos falar tamén dun realismo crítico, representado fundamentalmente polo empirismo moderno (Locke e Hume), e segundo o cal no proceso de captación do obxecto podemos distinguir entre calidades primarias e secundarias. As primeiras son obxectivas extensión, tamaño, figura e movemento pertencen o obxecto e son matematizables. As segundas subxectivas cor, olor, son, etc. prodúceas a nosa mente a partires do obxecto, pero non están nel. Así, por exemplo, as cores non existen na natureza, en realidade son unha elaboración da nosa mente a partires da radiación electromagnética das cousas nunha determinada lonxitude de onda. Como vemos o entendemento xa non se limita a reflexar o que percibimos, senón que representa e elabora a realidade a partires dos datos que nos aportan os sentidos. Esta posición, xunto co racionalismo, xa estaría a cabalo entre o realismo moderado e o idealismo transcendental kantiano que veremos de seguido. 2.2 O Idealismo : O pensamento construe a realidade. O pensamento medieval era profundamente obxectivista e realista: o home é un ser volto cara un mundo de cuxa realidade era imposible dubidar. A partires do século XVII, co Racionalismo, ábrese paso o subxectivismo: o home é un ser volto cara si mesmo, que non coñece directamente mais que o seu pensamento. As cousas só son coñecidas nas ideas, non directamente en si mesmas. Por iso é posible dubidar da súa existencia. A realidade do mundo xa non é evidente: debe ser deducida. (por suposto a non evidencia refírese á evidencia científica). O racionalismo cartesiano é o que abre o camiño cara o idealismo epistemolóxico, onde o suxeito xa non reflexa a realidade, senón que a construe. O Idealismo parte de considerar que a realidade non existe independentemente do suxeito que a coñece. Na postura mais radical, o idealismo cuetiona a existencia do mundo exterior e redúceo a representacións mentais que facemos del. É, polo tanto, unha postura gnoseolóxica e metafísica que sostén que o que verdadeiramente existe é o pensamento, a conciencia. As cousas so existen na medida en que son pensadas. Non hai obxectos independentes do suxeito que os coñece, senón que todo obxecto é obxecto para un suxeito. Podemos dubidar que exista algo mais alá da nosa conciencia dos obxectos que pensamos ou coñecemos, pero non da conciencia e das ideas que os representan. Podemos ver un exemplo disto, nos nosos soños: só podemos ter seguridade do que soñamos, non de que o soñado exista fora da nosa mente. Polo tanto, no proceso de coñecer é o suxeito o que ten relevancia: o suxeito do é quen constrúe a realidade que coñece. Os principais representantes desta corrente son Kant (s. XVIII), Schelling, Fichte e Hegel (s. XIX). O Idealismo transcendental Kantiano. Segundo Kant, no humano temos que distinguir dous tipos de condicións: empíricas e transcedentais. As condicións empíricas proceden da experiencia, son os datos que nos aportan os nosos sentidos. 2

3 As condicións transcendentais son previas á experiencia, e son as estructuras que utiliza o entendemento para organizar os datos da experiencia e construír o noso das cousas. Sen as condicións transcendentais ou a priori non poderíamos organizar a experiencia como obxectivo, pero tampouco poderíamos coñecer sen os datos da sensibilidade (experiencia). Hai algo recibido da experiencia (do obxecto) e algo posto polo suxeito no acto de coñecer. Con esta tese Kant deu un xiro copernicano na epistemoloxía ó darlle unha volta radical á relación entre os dous polos do : suxeito e obxecto. No idealismo transcendental o suxeito xa non é un mero receptor pasivo dos datos da experiencia (como facía o empirismo), senón que constrúe o obxecto mediante as estruturas transcendentais. A realidade será polo tanto unha síntese entre as condicións do noso entendemento e os datos que nos aporta a o mundo físico. O Idealismo absoluto está representado por Hegel, que identifica ser e pensar dun xeito radical. O obxecto é unha produción do suxeito. Non existe mais realidade que o suxeito. Para Hegel o espírito absoluto é a Razón. Á pregunta metafísica que é o que existe?, contesta: existe a Razón absoluta. Todo o demais son fenómenos da razón, manifestacións da razón. Con Hegel culmina a identificación de Parménides entre ser e pensar as leis do pensar son as leis do ser; o que non se pode pensar non existe -. O real é racional e o racional é real. A finais do século XIX e principios do XX houbo un intento de superar a oposición entre realismo e idealismo dende a fenomenoloxía e a hermenéutica. A pretensión da fenomenoloxía era ir as cousas mesmas, coñecer o que son as cousas no seu puro e simple presentarse á conciencia. Dálle prioridade á conciencia, pero non considera que os obxectos se adapten ó suxeito, senón que se manifestan tal como son. A experiencia intuitiva móstranos o mundo da maneira máis orixinaria e patente. Edmund Husserl ( ) foi o seu principal impulsor. A hermenéutica pretende comprender as accións humanas e a realidade histórica interpretando cada acontecemento na súa singularidade, tratando de captar o seu sentido. Pero sempre coñecemos ou comprendemos dende un marco histórico, dende unhas tradicións, prexuízos, etc. Polo tanto a razón nunca é obxectiva pois non podemos illar os factores sociais, lingüísticos, etc. que determinan o meu. H.G. Gadamer (s.xx) di que a lente da subxectividade é un espello deformante...os prexuízos do individuo son, moito mais que os seus xuízos, a realidade histórica do seu ser.. (Verdade é método ) 3. GRAOS DO COÑECEMENTO No libro VI da República, Platón desenvolve o problema do e establece un paralelismo entre o seu dualismo ontolóxico e os graos de. Platón considera que se da unha proporcionalidade entre o ser e o coñecer: só o verdadeiro Ser pode ser plenamente cognoscible, o non-ser (o aparente) resulta 3

4 incognoscible. Por iso, o coñecer será relativo e aparente cando nos ocupamos das cousas mudables, as cousas do mundo sensible, e será absoluto cando falamos das cousas absolutas: as ideas. Do mesmo xeito que temos dous mundos: un mundo sensible ou das cousas e un mundo intelixible ou das ideas, tamén teremos dous graos de. Un sensible ( doxa / opinión), e un intelectual (epistéme / ciencia) que posuirán distintos niveis de certeza como vemos no seguinte cadro. GRAOS DO COÑECEMENTO nome OPINIÓN (en grego doxa) CIENCIA (en grego epistéme) tipos conxectura (eikasía) crenza (pístis) física pensamento discursivo (diánoia) matemáticas dialéctica (noûs) filosofía definición sensible baseado na percepción de sombras e reflexos baseado na percepción directa das cousas sensibles racional pero baseado nos signos sensibles puramente racional das Ideas e as súas relacións esenciais, en particular da Idea de Ben instrumento do A percepción A percepción A razón discursiva, pero apoiada en signos sensibles e hipóteses A razón pura MUNDO SENSIBLE MUNDO INTELIXIBLE obxecto de Imaxes dos obxectos sensibles Os obxectos sensibles Entidades matemáticas As Ideas, a Idea de Ben 4

5 Xa na filosofía moderna, E.Kant dira que a combinación dos planos subxectivo e obxectivo da lugar a tres graos de : opinión, crenza e saber. A opinión é un estado de no que o suxeito considera algo como verdadeiro sen ter seguridade del: Obxectivamente non atopa ningunha xustificación que poida comunicar ós demais que poida ser aceptada como válida. Subxectivamente non se atreve a afirmar a súa verdade, xa que non está plenamente convencido dela. Crenza: estado de no que o suxeito está convencido de que o que pensa é verdade, pero non aporta unha xustificación que poida ser aceptada por todos. A seguridade é só subxectiva, o que creemos non ten unha xustificación obxectiva suficiente. O saber é unha opinión fundamentada subxectiva e obxectivamente. O suxeito está, polo tanto, convencido dela e ademais ten razóns para convencer obxectivamente ós demais. 4. OS INTERESES DO COÑECEMENTO. Todo está guiado por intereses: interésanos adaptarnos ó medio e sobrevivir, interésanos comunicarnos cos demais e mellorar as relacións sociais, interésanos ter autonomía e non sentirnos oprimidos, etc.. todos estes intereses son a motivación que nos leva a desenvolver distintos tipos de s. O destrezas, ciencia, tecnoloxía, etc. melloran e aumentan as nosas posibilidades individuais e colectivas. Segundo Kant, a razón humana actúa por dous intereses fundamentais: Un interese teórico por lograr a maior amplitude e certeza dos nosos s, o que motiva o interese polas ciencias teóricas. Un interese práctico por coñecer que debemos facer ou que nos cabe esperar, o que desenvolve s na area das ciencias humanas como a ética a política ou a relixión. Na actualidade J. Habermas, na súa obra: Coñecemento e interese 1968, propón unha lixeira variante respecto da clasificación kantiana ó establecer tres tipos de intereses: interese técnico, interese práctico e interese emancipatorio. O interese técnico cuxo obxectivo é dominar e explotar a natureza, desenvolve un instrumental que trata de explicar as relacións causa-efecto e que se leva a cabo nas ciencias empírico-analíticas, como a física, a química, bioloxía, etc. O interese práctico, está orientado á comunicación cos demais seres humanos, e nel xoga un papel fundamental a linguaxe. Este interese desenvolve un práctico que trata de comprender as relacións humanas e que se manifesta nas ciencias humanas de carácter histórico. 5

6 O interese emancipador responde o desexo ou a necesidade de controlar o poder e os efectos non desexados deste, como a dominación, a represión, falta de liberdade, etc., polo que desenvolverá un saber crítico que se manifesta en ciencias como a filosofía, a psicoloxía, a historia, etc. 5. AS POSIBILIDADES DO COÑECEMENTO As posibilidades do fan referencia as distintas actitudes respecto da seguridade ou certeza que temos dos nosos s, e estas van dende a confianza mais absoluta por parte dos dogmáticos hasta os escépticos que representan a actitude mais desconfiada respecto da posibilidade de coñecer. Algunhas das posturas respecto ó son as seguintes: O dogmatismo. Actitude gnoseolóxica segundo a cal aceptase todo ou afirmación da razón sen ningún tipo de análise previo dos límites ou validez de dito. Para o dogmatismo resulta comprensible que o suxeito, a conciencia cognoscente, aprehenda o obxecto. Esta actitude fundaméntase na confianza absoluta na razón humana. O dogmatismo supón certa, sen ningún xénero de dubida, a relación entre o suxeito e o obxecto. Kant acusou ós racionalistas de dogmáticos por crer na posibilidade da metafísica sen determinar con antelación as posibilidades da razón. O escepticismo. Postura gnoseolóxica segundo a cal nada pode ser coñecido, non hai ningún saber firme nin seguro. É, como podemos observar, a postura totalmente oposta ó dogmatismo; pásase dunha confianza absoluta nas posibilidades do noso a non aceptar ningunha posibilidade de. O escepticismo apareceu no século III a. C da mán de Pirrón de Elis. O subxectivismo e o relativismo. O escepticismo sostén que non hai verdade algunha. O subxectivismo e o relativismo non son tan radicais. Con eles afírmase a existencia dunha verdade, aínda que esta ten unha validez limitada, non hai verdades universalmente válidas. Así, para o subxectivismo a verdade depende do suxeito que coñece e xuzga. Este pode ser tanto suxeito individual, coma o suxeito xeral ou o xénero humano. poderíamos dicir que só existe a nosa verdade. Non existen obxectos independentes da conciencia, senón que todos os obxectos son enxendrados nela, produtos do pensamento. Un dos primeiros representantes do subxectivismo foi Protágoras (Va.C), para quen o home é a medida de todas as cousas O relativismo, que se asemella ó escepticismo filosófico, tampouco admite ningunha verdade absoluta que teña validez universal, pero mentras o subxectivismo fai depender o humano de factores que residen no suxeito cognoscente, o relativismo subliña a dependencia de factores externos: a cultura, tradicións, etc. Os primeiros relativistas foron os Sofistas (s. VI a.c) que consideraban que non hai unha verdade 6

7 universal, xa que toda verde é tal en función do contexto socio-cultural no que se desenvolve. O pragmatismo. Teoría ética e gnoseolóxica segundo a cal o valor das ideas ou das normas depende dos resultados prácticos, é dicir, da súa utilidade ou éxito. Para o pragmatismo o home non é un ser esencialmente especulativo e pensante, senón un ser práctico, e dende este punto de vista o valor do virá determinado pola súa utilidade. Afirma, polo tanto, que non existen verdade absolutas e necesarias senón simples postulados que explican e ordenan a nosa experiencia. Algúns dos representantes do pragmatismo son: C. S. Peirce, W.James e John Dewey, todos eles de finais do s. XIX e principios do XX. O Criticismo. Existe unha terceira postura intermedia entre o dogmatismo e o escepticismo. Ó igual que o dogmatismo, o criticismo admite unha confianza fundamental na razón humana, pero non dunha maneira inxenua ou acrítica, senón que para evitar caer nesta postura o criticismo propón unha análise do limite das nosas capacidades racionais ou ben contrastar criticamente os nosos s coa realidade. O primeiro tipo refire o criticismo kantiano (XVIII) que suxire unha crítica da razón para atopar hasta onde podemos coñecer. O segundo é propio do racionalismo crítico (XX) e mantén que todo saber é falible, é dicir, que poder ser falsado, e por iso debe ser posto a proba. Os seus principais representantes don Karl Popper e H. Albert. Perspectivismo. Teoría de José Ortega y Gasset (s.xx) segundo a cal cada ser humano ten unha perspectiva irrepetible sobre a realidade. Cada persoa vive nunhas circunstancias históricas, económicas, culturais e políticas peculiares. Iso fai que teña unha visión particular sobre a vida e a verdade: A realidade, coma a paisaxe, ten infinitas perspectivas, todas elas igualmente verídicas e auténticas. A soa perspectiva falsa é a que pretende ser única. Só xuntando todas as perspectivas teríamos a verdade absoluta. 6. QUE É A VERDADE? A hora de reflexionar sobre o problema do, é ineludible non formular a cuestión da verdade do mesmo. O está constituído de xuízos e estes poden ser verdadeiros ou falsos, polo tanto a verdade é unha cuestión indisoluble do. O problema de afirmar que algo é verdade remítenos a unha serie de cuestións tales como: que afirmamos cando dicimos que algo é verdade? Cales son os criterios a partires dos cales podemos dicir que algo é verdade? Cal é o valor da verdade? Hai verdades absolutas? Podemos, dende unha visión psicoloxista, empezar por considerar a verdade como un estado da mente respecto da certeza dos nosos s, e dende esta perspectiva falaríamos de tres estados: 7

8 Ignorancia: estado da mente no que se descoñece totalmente o contido dun xuízo. Dúbida: estado subxectivo de incerteza entre un enunciado e o seu contrario. Non se afirma nin se nega a verdade dun xuízo, porque as razóns a favor ou en contra teñen unha forza semellante. Certeza: estado no que a mente acepta algo como verdade indubidable con absoluta seguridade. Non admite a posibilidade de erro. 6.1 CRITERIOS DE VERDADE Cando queremos discernir o que é verdadeiro do que é falso debemos recorrer a un criterio que nos guíe. A autoridade. Dende este criterio, unha afirmación é aceptada como verdadeira cando procede de alguén que se considera coñecedor ou experto nunha materia. Por exemplo, non dubidamos do diagnóstico dun médico en base ó que ten da mediciña. A cosmoloxía aristotélica mantívose vixente ata o Renacemento pola autoridade e prestixio do Estagirita. A tradición. Tómase como verdadeiro aquilo que tradicionalmente así se considera e ninguén cuestiona. Unha das maiores dificultades para o avance da ciencia foi sempre o peso da tradición a hora de postular unha nova teoría. Temos un claro exemplo nos atrancos que tivo a teoría heliocéntrica de Copérnico para impoñerse a un modelo o xeocéntrico- que viña sendo aceptado dende que fora proposto por Ptolomeo no século II d.c. A correspondencia ou adecuación. Un enunciado será verdadeiro se o que dí se corresponde co que observamos. É o criterio propio das ciencias naturais, onde unha teoría será aceptada como verdadeira na medida en que sexa contrastada empíricamente. A coherencia lóxica. Este é un criterio lóxico-matemático, que consiste en comprobar que non existe contradición entre os enunciados ou teoremas que pertencen a un mesmo sistema e que estes se derivan necesariamente dos axiomas do mesmo. É un criterio propio das ciencias formais: lóxica e matemáticas. Ex.: Un enunciado da xeometría será certo na medida en que non entra en contradición con outros enunciados da mesma ou cos axiomas de Euclides. A evidencia. Este criterio non exclúe a verdade como coherencia ou contradición, senón que o complementa. É o criterio exposto por Descartes, para quen só son verdadeiras aquelas proposicións que non conteñan a mais mínima dúbida, é dicir que se presenten á nosa mente de forma clara e distinta. Aquilo que se lle presenta á nosa razón como intuitivamente evidente. ex.: os axiomas da lóxica ( Principio de identidade, A = A ). 8

9 A utilidade. Un enunciado será verdadeiro cando nos é útil ou conveniente. Este criterio dáse fundamentalmente nas ciencias éticas e políticas. 6.2 INTERPRETACIÓNS FILOSÓFICAS DA VERDADE Os criterios de verdade levan aparellada unha teoría da verdade que os fundamenta. Algúns dos mais significativos son os seguintes: Teoría da verdade como correspondencia ou adecuación. Esta teoría proporciónanos a estrutura básica da verdade e que está na base das demais teorías. Na súa metafísica Aristóteles escribe: a verdade é dicir do que é que é, e do que non é que non é...di a verdade quen xulga que o separado está separado e que o unido está unido. A verdade enténdese, polo tanto, como a correspondencia ou adecuación entre un xuízo sobre un obxecto e o que ese obxecto é ou a súa representación. Esta mesma interpretación é a que fai a Filosofía Escolástica na Idade Media. Tomás de Aquino dirá que verdade é a adecuación entre o entendemento e as cousas. A adecuación dáse no xuízo. O xuízo consiste en afirmar ou negar un concepto de outro. O mar é azul é un xuízo no que o predicado afirma ou nega algo do suxeito. Se a afirmación ou a negación está conforme coa realidade e verdadeira, no caso contrario sería falsa. Por iso a verdade é unha propiedade do xuízo, non das cousas. Esta teoría da verdade caracterízase polos seguintes trazos: 1. Hai unha realidade obxectiva externa ó pensamento. 2. A verdade consiste na concordancia pensamento-realidade. 3. O racional é a representación da realidade. A verdade como coherencia. Esta teoría foi formulada por primeira vez por Hegel ( ) non pon como criterio de verdade a adecuación á realidade, senón a coherencia non contradición - entre o conxunto de proposicións dun sistema. Nada é verdadeiro ou falso illadamente, senón que cada un dos nosos s está esencialmente referido e conectado co resto do sistema de s no que se integra. Só así cobra sentido a verdade, pois a verdade é un todo como dicía Hegel. Como xa vimos, trátase dunha teoría da verdade cuxo criterio é válido para as ciencias formais: lóxica e matemáticas. A verdade como evidencia. Descartes ( ) introduce un novo concepto de verdade: a verdade como evidencia. A razón ten dous modos de 9

10 coñecer, a intuición e a dedución. A intuición é o directo da mente pura e atenta, tan claro e tan distinto que é absolutamente imposible dubidar del. A verdade xa non consiste, polo tanto, na adecuación do pensamento coa realidade, senón que é unha propiedade dos xuízos, e inmanente ó entendemento. A dedución sería a ferramenta que a partir das ideas que a intuición descobre como verdadeiras nos permite deducir ou demostrar o resto dos s. Teoría pragmatista da verdade. A teoría pragmatista, desenvolta por J. Dewey ( ) e W. James ( ), equipara a verdade coa utilidade. Partindo da función práctica do, o pragmatista reduce a verdade a esa función e estima que un é verdadeiro (adecuado) se nos permite actuar con éxito e falso se nos conduce ó fracaso. ( un mapa de estradas é verdadeiro (adecuado) se nos orienta e nos permite chegar ó noso destino, e falso no caso contrario). No ámbito da ciencia empíricas, a verdade manifestase no éxito da experimentación. E no ámbito das ciencias humanas, sobre todo ética e política, no éxito beneficios na convivencia das ideas que lexitiman as normas. Un dos problemas desta teoría é o carácter relativo do útil, que varía coas persoas, as sociedades ou no tempo. Isto lévanos a unha verdade sempre cun carácter provisional. Ademais, en aras do pragmatismo ou da utilidade pódense xustificar ideas tan maquiavélicas coma : o fin xustifica os medios, recurso utilizado en numerosas ocasións ó longo da historia para lexitimar réximes totalitarios. Tamén podemos argumentar que hai verdades inútiles e mentiras útiles. Teoría do consenso. A teoría do consenso como medio para acadar a verdade ten a súa orixe en Sócrates e foi desenvolvida no século XX por Apel e Habermas. Destaca a importancia do diálogo como o mellor dos procedementos para descubrir a verdade. De un diálogo libre, limpo de coacción e de intereses, sen ignorancia de datos relevantes. Quen sosteñen esta teoría danse conta que piden unha situación ideal, moi difícil de conseguir. Saben tamén que o consenso non é criterio de verdade, pois ó longo da historia déronse consensos maioritarios radicalmente falsos: a escravitude, a inferioridade da muller, a pena de morte, o racismo... Tampouco ignoran que, mais que derivar a verdade do consenso, é o consenso o que deriva do común re da verdade. A súa principal aportación consiste en mostrar que a mellor forma de acceder á verdade é aducir razóns propias, escoitar as alleas e dialogar con rigor e serenidade. A verdade como perspectiva. A realidade é tan ampla e complexa que é inabarcable dende un só punto de vista. Isto supón que podemos vela dende 10

11 diferentes puntos de vista, e cada un deles é unha perspectiva única desa realidade. Dous dos filósofos mais destacados desta teoría da verdade como perspectiva foron F. Nietzsche ( ) e Ortega y Gasset ( ). O perspectivismo de Ortega y Gasset. É unha teoría a medio camiño entre o racionalismo e o relativismo. Cada ser humano vive inmerso nunhas circunstancias que constitúen a súa perspectiva vital e danlle unha visión particular da realidade. Di Ortega que eu son eu e a miña circunstancia, para destacar que as circunstancias culturais, sociais, económicas, etc. condicionan (non determinan ) a miña visión da realidade e o meu modo de ser. A verdade consistirá en saber dar conta da realidade dende a perspectiva vital na que vivimos e complementándoa coa dos demais. A verdade é algo que se alcanza paulatinamente, a medida que se unifican as perspectivas. Perspectiva de Nietzsche. Este pensador non cree nas ideas universais, non hai ningunha verdade eterna. Os conceptos cos que nos referimos ás cousas, a realidade, non son mais que metáforas, que responden á necesidade do ser humano de apropiarse do mundo e dominalo. Cada ser humano e cada época teñen unhas determinadas necesidades. En función desas necesidades interprétase a realidade, que se manifesta desde múltiples perspectivas. Ás veces, unha perspectiva imponse sobre as demais como a única verdadeira e cobra valor absoluto, é dicir, convertese nunha verdade universal. 11