LUCIUS ANNAEUS FLORUS: 'N ANALISE VAN STRUKTURELE TEMAS 'N NUWE PERSPEKTIEF* deur Jan Scholtemeijer (Universiteit van die Noorde)

LUCIUS ANNAEUS FLORUS: 'N ANALISE VAN STRUKTURELE TEMAS 'N NUWE PERSPEKTIEF* deur Jan Scholtemeijer (Universiteit van die Noorde) Die werklike motief agter die Epitomae de Tito Livio van Lucius Annaeus Florus is nog nooit bevredigend gepeil nie en hy is (miskien daarom) tot tans nog altyd oorwegend negatief benader. Wat was werklik Florus se doel met hierdie werkie? Het dit enige boodskap, enige betekenis vir sy lesers gehad? Waarom was die werkie so gewild? 1 Dat dit nie bloot 'n epitome van Livius is nie en ook nie as 'n geskiedenishandboek vir skoolgebruik geskryf is nie, is reeds voldoende aangevoer. 2 'n Algemene opvatting blyk te wees dat dit bloot 'n eykmjltov 'Pro!lairov, 3 'n panegurikos op Rome was. 4 Maar is dit heeltemal korrek? Het dit nie dieper en verreikender motiewe nie? Den Boer het daarop gewys 5 hoe Florus op eksemplaristiese wyse die gees van sy tyd verteenwoordig en vanuit sy eie tyd eintlik 'n nuwe interpretasie aan die ou geskiedenis gee. Jal het in 'n uitstekende artikel aangetoon 6 dat Florus eintlik twee oenskynlik botsende, maar in werklikheid komplementere politieke doelstellings met die werkie gehad het: om enersyds die mense, wat verontrus was oor Hadrianus se vredes- en konsolidasiebeleid, te paai deur Augustus se opvolgers te veroordeel oor hulle militere laksheid en deur 'n stra- * Hierdie artikel is 'n uittreksel uit 'n M.A.-verhandeling Virtus-Fortuna-Libertas as tema in die Epitomae de Tito Livio van Lucius Annaeus Flol'lls, Universiteit van Suid-Afrika, 1973, en dit word gepubliseer met die toesternrning van die Universiteit. 1. Cf. o.a. W. Den Boer, 'Florus und die romische Geschichte', Mnemosyne 18,4, 1965, 367 sq. en P. Burke, 'Popularity of ancient Historians', History and Theory 5, 2, 1966, 135-52. 2. Cf. Jal, Florus Oeuvres, Parys, 1967, vol. I, xx-xxix, xxxvi en Den Boer, op. cit., 367. 3. W. S. Teuffel, Geschichte der romischen Literatur, neu bearbeitet: W. Kroll & F. Skutsch, Leipzig, 1913, 348. 4. Cf. Augustin us wat, met Florus in gedagte, skrywe: 'non tarn narrare bella Romana quam Romanorum imperium laudare' (Civ. Dei 3.19); Schanz-Hosius, Gesc!tic!tte der romischen Literatur, Handbuch der Alterturnswissenschaft, Miinchen, 1961, 67; J. Wight Duff, A Literary History of Rome, London, 1960, 65: 'an attitude of praise rather than studied narration... the author's intention to write an eulogistic sketch, where the populus Roman us shall be the single hero throughout'; O.C.D. s.v. Florus: 'planned as a panegyric of Rome'; Eussner, 'Romischer Historiker der Kaiserzeit. Julius Florus', Philologus 37, 1877, 137; A. Klotz, 'Der zweite punische Krieg bei Florus', RhM 89, 1940, 114; 0. Leuze, 'Die Darstellung des 1. punischen Kriegs bei Florus', Pltilologus, 70, 1911, 554. 5. Op. cit., 366-87. 6. 'Nature et signification politique de!'oeuvre de Florus', REL 43, 1965, 358-83. 81

tegiese vermelding van die naam Trajanus, tesame met 'n lofrede op Rome se militere deugdelikheid; andersyds wou Florus hierdie selfde mense waarsku teen die gevare verbonde aan die voortsetting van 'n militaristiese ekspansiebeleid. As sodanig beskou Jal die werk as 'n belangrike historiese dokument, ten voile verteenwoordigend van Hadrianus se tyd. Sowel den Boer as Jal versuim egter om die leeftydsvergelyking, en daarmee sa am die 'Virtus-Fortuna-Libertas' -tema, albei belangrike strukturele elemente van die werkie, in ag te neem. Dit was tog nie bloot as retoriese versiersel dat Florus soveel klem hierop gele het nie. Die sg. leeftydsvergelyking is 'n baie belangrike strukturele element waarop die hele Epitomae gebou is. In sy 'Praefatio' skrywe Florus: 'Si quis ergo populum Romanum quasi unum hominem consideret totamque eius aetatem percenseat, ut coeperit utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae frugem pervenerit, ut postea velut consenuerit, quattuor gradus processusque eius inveniet. Prima aetas sub regibus fuit prope per an nos CCL, 7 qui bus circum urbem ipsam cum finitimis luctatus est. Haec erit eius infantia. Sequens a Bruto Collatinoque consulibus in Appium Claudium Marcum Fulvium consules CCL annos patet, quibus Italiam subegit. Hoc fuit tempus viris, armis incitatissimum, ideoque quis adulescentiam dixerit. Deinceps ad Caesarem Augustum CC anni, quibus totum orbem pacavit. Hie iam ipsa iuventus imperii et quaedam quasi robusta maturitas. A Caesare Augusto in saeculum nostrum haud multo minus anni ducenti, quibus inertia Caesarum quasi consenuit atque decoxit, nisi quod sub Traiano principe movit lacertos et praeter spem omnium senectus imperii quasi reddita iuventute revirescit.' 8 Drie outeurs, naas Florus, pas hierdie uitgebreide biologiese skema toe op die geskiedenis van Rome, t.w. Seneca, 9 die outeur van die Historia Augusta onder die naam Flavius Vopiscus, 10 en Ammianus Marcellinus. 11 Hierdie drie outeurs gebruik die skema slegs as 'excursus'; Florus daarenteen is die enigste wat die skema tot die basis van sy hele Epitomae gemaak het, en hy was heel oorspronklik in sy aanwending daarvan. 12 7. Vir die hele kwessie oor die jaartalle wat Florus in sy 'praefatio' vermeld, cf. Jal, Oeuvres, Ixxx sqq. Ook 0. Rossbach, L. Amwei Flori Epitomae Libri II, Leipzig, 1896 xliv; I. Hahn, Eirene 4, 1965, 33; R. Haussler, Hermes 92, 1964, 317 sq.; 0. Hirschfeld' Kleine Sc/u iften, Berlyn, 1913, 542 sq. 8. 'Praefatio', i.4-8. Aile aanhalings kom uit die teks versorg deur P. Jal, Florus Oeuvres. 9. Aangehaal deur Lactantius, Div. Inst. vii. 15.14 sqq. 10. Vita Cari, 11.3. Cf. R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta, Oxford, 1968, 135 sqq. 11. 14.6.3. 12. Jal, Oeuvres, lxxix; I. Hahn, 'Prooemium und Disposition der Epitomae des Florus' Eirene 4, 1965, 23. 82

Die 'Infantia' 13 beslaan by Florus die tydperk van die leanings: 'Prima aetas sub regibus fuit prope per annos CCL, quibus circum urbem ipsam cum finitimis luctatus est.' 14 Florus behandel die stigting en vestiging van Rome baie kortliks en heel oorspronklik, 15 met net die vermelding van sake wat vir hom van be lang is. In sy samevatting van hierdie peri ode som hy op: 'Haec est prima aetas populi Romani et quasi infantia, quam habuit sub regibus septem, quadam fatorum industria tam variis ingenio, ut rei publicae ratio et utilitas postulabat. ' 16 Die 'infantia' is die periode van vestiging waarin oak die 'virtus Romana' en daarmee saam die strewe na 'li bertas' ontwaak. 17 Met die verandering van regeringsvorm 18 en Rome nou vry ('Liber iam hinc populus Romanus...'),1 9 breek Rome se 'adulescentia' aan. Drie sake is vir Florus van groat belang in hierdie fase, nl. die 'virtus Romana' wat in hierdie periode sy boogtepunt beleef: 'Haec est secunda aetas populi Romani et quasi adulescentia, qua maxime viruit et quodam flare virtutis exarsit ac ferbuit' ; 20 die 'libertas' wat in hierdie tyd in Rome tot sy valle reg kom enjaloers beskerm en verdedig word: 'Verum in his ipsis seditionibus principem populum non immerito suspexeris. Si quidem nunc libertatem... vindicavit, interque haec omnia nullius acrior custos quam libertatis fuit' ; 21 derdens die uitbreiding van die ryk: 'Talis domi ac foris, talis pace belloque populus Roman us fretum illud adulescentiae, id est secundam imperii aetatem habuit, in qua totam inter Alpes fretumque Italiam armis subegit.' 22 Nadat die bele Italii:! onderwerp is, word Rome as't ware 'n 'iuvenis': 'Damita subactaque Italia populus Romanus prope quingentensimum annum agens cum bona fide adolevisset, si quod est robur, si qua iuventas, tum ille vere 1 obustus et iuvenis et par orbi terrarum esse coepit.' 23 Afgesien van sy betrokkenbeid met die 'virtus-fortuna'-tema, en daarmee saam die 'libertas', kom Florus in hierdie fase ook met 'n nuwe indeling, gebaseer op sy morele siening van die geskiedenis, nl. die 'anni aurei' (die periode tot 133 v.c.) en die 'anni ferrei et cruenti' (die tydperk na 133 v.c.). 24 Drie sake in hierdie lewensfase word sterk beklemtoon: die 'virtus Romana' i 13. Florus vat onder 'infantia' saam wat Seneca en Ammianus Marcellinus in twee fases verdeel, nl. 'infantia' en 'pueritia'. 14. 'Praefatio', 5. 15. L. Spengel, Abh. d.k. Akad. d. Wiss., Cl. 1, Bd. ix, Abt. iii, 1863, 324. 16. I. ii.8.1. 17. vide infra. 18. I. iii.9. 19. l.iii.9.6. 20. I. xvii.22.1. 21. l.xvii.26.5. 22. I.xvii.26.9. 23. I.xviii.l.l. 24. I.xxxiv.19.1-3. 83

verloor die stryd teen 'Fortuna', die indiwidu neem die plek in van die 'populus Romanus' en Rome verloor sy 'libertas'. En as 'virtus' bloot 'n lee woord geword bet, 25 en die 'libertas' verlore is, begin Rome se 'senectus', d.w.s. vanaf 43 v.c.- die jaar van Augustus se bewindsaanvaarding. 2 6 Florus bespreek nie die 'senectus' in sy teks nie. Die deel van Augustus se bewind wat hy wei bespreek, is net die afronding van die oorloe wat tydens die 'inventus' begin is, om die 'inventus' af te sluit. Die 'inventus' was immers die jare 'quibus totum orbem pacavit.' 27 II In sy 'praefatio' meld Florus die antitese 'virtus-fortuna': 'Tot in laboribus periculisque (populus Romanus) iactatus est, ut ad constituendum eius imperium contendisse Virtus et Fortuna videantur', 28 nog 'n belangrike strukturele element waarop die Epitomae gebou is. In Florus se tyd was dit allank 'n debatspunt onder Grieke sowel as Romeine of die grootheid van Rome toegeskryf moet word aan die 'virtus' van die Romeine of aan die werking van die wispelturige 'Fortuna'. 29 In hierdie de bat neem Florus 'n Romeinse stand punt in: Rome bet gegroei en magtig geword as gevolg van die 'virtus' van sy burgers, maar agteruitgegaan, oud geword, as gevolg van die gebrek aan 'virtus' en die gevolglike allesbeheersende optrede van 'Fortuna'. Hy spreek hom weliswaar in die teks nooit expressis verbis uit oor hierdie 'contentio' nie, maar 'n noukeurige onderseek na sy aanwending van die terme dui die 'contentio' duidelik aan. 30 Florus onderskryf die algemene Romeinse opvatting dat 'virtus', naas die tegniese betekenis as 'virtus bellica' (oorlogsdapperbeid) wat dit bet, 31 'n veel breer trefkrag gebad bet, dat dit alle ander deugde, 'pietas', 'fides', 'modestia', 'iustitia', 'dementia' veronderstel, 32 dat dit as 'virtus Romana' die besondere 25. A. Nordh, 'Virtus and Fortuna in Florus', Eranos 50, 1952, 120; cf. R. Syme, The Roman Revolution, Oxford, 1965, 205-6. 26. Cf. Jal, Oeuvres, xciv-cii. 27. 'Praefatio', 5. 28. 'Praefatio', 2. 29. Cf. I. Kajanto, God and Fate in Livy, Turku, 1957, 15 sqq. 30. Nordh, op. cit., gee 'n goeie katalogus van die gebruik van 'virtus' en 'fortuna' in Florus se Epitomae. Nordh het egter nie die konsekwensies hiervan deurgetrek nie. 31. Cf. Karl Biichner, 'Altromische und Horazische virtus', Romische Wertbegriffe, Wege der Forschung (WdF hierna) 34, Darmstadt, 1967, 378-9; A. N. van Ornrne, ' Virtus'-een semantiese studie, Diss. Utrecht, s.d. p. 15. 32. Biichner, op. cit., 380: 'Diese Tugenden "gehoren" zur virtus..... Das glanzvolle hohe Bild des rornischen Mannes wiirde bef!eckt, wenn es gegen sie verstiesse'. Cf. ook van Ornrne, op. cit., 60 sqq. 84

kwahteit was wat die Romeine van alle ander volke onderskei bet, 33 en waaraan Rome sy 'imperium' te danke gehad het. 34 Privaat-gemotiveerde beoefening van hierdie 'virtus' is altyd met agterdog bejeen, want dit moes pubhekgeorienteerd wees, m.a.w. in diens van die 'res publica'. Daarbuite was daar geen 'virtus' nie, dus ook geen 'honores' en daarom ook geen 'gloria' nie. 36 Hierdie 'virtus' was die fisiese sowel as die geesteskrag waarmee die 'res publica' gedien moes word, en waardeur 'gloria' verwerfkon word. 36 Tydens die 'infantia' (koningstyd) ontbreek die 'virtus Romana' nog. Wel kry ons 'virtus bellica', en die is doelgerig: op die 'gloria' van Rome. In een geval kom dit al baie na aan die begrip 'virtus Romana': Horatius wat onverskrokke veg tm wille van die voortbestaan van Rome en dan sy suster dood as sy treur oor haar verloofde, een van die vyand. 37 Die 'adulescentia' is die bloeitydperk van die 'virtus Romana': die peri ode 'qua maxime viruit et quodam flore virtutis exarsit ac ferbuit'. 38 Deur 'virtus' het Rome homselfbevry van die Etruskiese gevaar, 39 het hy die Galliese ramp oorleef, 40 en het hy homself meester gemaak van die hele Italie. 41 Opmerklik is ook die outeur se pogings om presies te verduidelik wat die 'virtus Romana' eintlik is. 42 Hierdie fase is vir Florus so belangrik dat by elders daarvan se: 'Ac nescio an satins fuerit populo Romano Sicilia et Africa contento fuisse, aut his etiam ipsis carere dominanti in Italia sua, quam eo magnitudinis crescere, ut viribus suis conficeretur'. 43 Rome se 'gloria' was reeds vasgele; die res leon netsowel ontbeer word. Sicilie en Afrika word nog ingesluit, want die eerste Puniese oorlog is darem nog 'n fase waarin die 'virtus Romana' optree. 44 33. Biicbner, op. cit., 376-7; Hans Drexler, 'Die moralische Geschichtsauffassung der Romer', Das Staatsdenken der Romer, WdF 46, Darmstadt, 1966, 266-7; W. Kroll, Kultur der ciceronischen Zeit, Darmstadt, 1963, 23 met verwysing na Cic. Philip.x.20; Van Omme, op. cit., 39 en 43; Ernst Meyer, Romisclzer Staat und Staatsgedanke, Stuttgart, 1964, 272. 34. Cic. In Ven em iv.81 en Philip. iv.13; Liv. xxxvi.41.9; cr. Kajanto, op. cit., 9 en 62; F. Klingner, Romische Geisteswelt, Miinchen, 1965, 426 sqq. 35. D. C. Earl, The political thought of Sallust, Cambridge, 1961, 21, 26-28. cr. ook Knoche, 'Der romische Ruhmesgedanke', Romische Wertbegriffe, WdF 34, Darmstadt, 1967,420-45; Biichner, op. cit., 381; Drexler, op. cit., 266-7. 36. Die verband tussen 'virtus' en 'gloria' blyk bv. uit die spreuke van PubliJius Syrus: 'quidquid fit cum virtute, fit cum gloria' (fr. 538); Cicero laat die verband sterk uitkom in Pro Plane. 60: 'ut is gloria maxime excellat, qui virtute plurirnum praestat'; cr. ook Pro Mil. 73, Pro Arch. 28, Philip. xiv.31. cr. Biichner, op. cit., 380-1; Drexler, loc. cit., en 'Honos', Romisclze Wertbegrijfe, WdF34, Darmstadt, 1967, 461-6; Earl, op. cit., 15-21; Van Omme, op. cit., 60. 37. I.i.3.3-6. 38. I.xvii.22.1. 39. I.iv.10. 40. I.vii.13. 41. I.xvii.26.9. 42. Cf. bv. I.vii.l3; I.xiii.18 waaruit dit blyk dat 'rortitudo', 'sapientia' en 'magnanimitas' aspekte is van die 'virtus Romana', en I.xxxviii.3.5. en I.xl.5.6. waar duidelik aangedui word wat 'virtus' nie is nie. 43. I.xlvii.12.6. 44. I.xviii.2.13 en 22. 85

Tydens Rome se 'iuventus' tree die 'virtus Romana' nog net een keer aktief op in die geskiedenis, tydens die eerste Puniese oorlog. 45 AI die ander gevalle waar Florus van 'virtus' melding maak, is dit elke keer 'virtus bellica', en ook die be grip word in 'n al hoe enger sin gebruik, veral in die jare na 133 v.c. -die sg. 'anni ferrei et cruenti' - 46 totdat daar later slegs sprake is van die 'virtus necessitate acta' van Marius se soldate 4 7 en die 'virtus calamitosa' van Sertorius48- 'virtus' nou losgemaak van die 'res publica', ja selfs teen die 'res publica' gerig, 'n 'virtus' wat niks meer is as die waaghalsigheid van 'n blote avonturier nie. 49 Ten slotte gaan die 'virtus' finaal onder en kry 'fortuna' die oorhand: in die sterwenswoorde van Brutus, die moordenaar van Julius Caesar: 'Sed quanto efficacior est fortuna quam virtus!' 50 En dan voeg Florus daaraan toe: 'Et quam verum est, quod moriens (Brutus) efil.avit, non in re, sed in verbo tantum esse virtutem!' 51 'In the ruthless age of civil war the old virtus has been reduced to a mere word, the 'virtus' of the philosopher, untouched by, but also powerless against the cruel reality offorce and power'. 52 In die periode waarin die 'virtus Romana' nog kragtig optree, laat Florus ook die ou gode optree. 53 So werk die gode en die 'virtus' saam aan die opbou van die 'imperium', maar saam met die verval van die 'virtus Romana' gaan ook die afval van die tradisionele gode; hulle word vervang deur die bellenistiese 'fortuna'. 'Fortuna', as die hellenistiese 'fortuna'-n!xtj, die verpersoonlikte willekeur, die blinde, jaloerse, onberekenbare, wispelturige godin, 54 laat Florus ook optree. Tydens die 'infantia' en 'adulescentia' van Rome tree 'fortuna' nooit op nie; 55 eers tydens die 'iuventus', wanneer die 'virtus Romana' begin agteruitgaan, laat Florus haar optree. In die eerste helfte van die 'iuventus' (die sg. 'anni aurei') word sy net vermeld in retoriese vergelykings. Sy tree nie self op nie, maar die omstandighede is s6 dat dit lyk asof dit aan haar optrede te wyte is. Florus ken 45. Ibid. 46. Voor 133 v.c.: I.xix.2.2-3; xxii.6.26,28,30,49; xxxiv.18.1. Na 133 v.c.: I.xxxviii.3.5, 8,15; xl.5.3, 7; II.x.22.2; xiii.2.33,34,58,62. 47. I.xxxviii.3.8. 48. Il.x.22.2. 49. Cf. Nordh, op. cit., 119. 50. II.xvii.7.10. 51. Ibid. 11. 52. Nordh, op. cit., 120; cf. ook Syme, Roman Revolution, 206: 'Virtus had proved to be an empty word'. 53. Cf. Nordh, op. cit., 121 sqq. 54. Agatha Buriks, IIEPI TYXHS, Diss. Leiden, 1948, 1,41,76--80, 106--111; H. Erkell, Augustus, Felicitas, Fortuna. Lateinische Wortstudien, Diss. Goteborg, 1952, 132 sqq.; G. Herzog-Hauser, RE 7A(2), 1647 sqq.; C. P. T. Naude, Ammianus Marcellinus in die fig van die antieke Geskiedskrywing, Diss. Leiden, 1956, 75 sqq.; 'Fortuna in Ammianus Marcellinus', AC!ass 7, 1964, 79 sqq. 55. 'Fortuna' kom een keer in die teks voor tydens hierdie lewensfases (1.1.3.7) maar dit is beslis nie 'Fortuna' - 'tuxt\ nie. 86

die hellenistiese 'fortuna' -'tllx'll en die gebeure is tipies soos sy te werk sou gaan. 56 Na 133 v.c. begin 'Fortuna' alctief optree: sy soek roem vir haar gunsteling Pompei us, 57 sy gee geleentheid aan Caesar om roem te verwerf deur Europa te verower, 58 en as albei aan Rome 'gloria' en 'n groot 'imperium' gegee het, 59 is sy jaloers op die magtigste van aile volke en kan die twee groot figure nie huisves nie, en dan veroorsaak sy 'n burgeroorlog. 60 Dan soek sy vir Caesar nog groter roem 61 en bring uiteindelik vir Pompeius en Caesar teenoor mekaar in 'n groot veldslag. 62 Dan sorg sy dat Ptolemaeus se aandeel aan die dood van Pompeius gewreek word 63 en gee die Mithridatiese koninkryk in Caesar se hande. 64 Kenmerkend van haar wispelturige aard, weifel 'Fortuna' by Munda of sy aan Caesar die o01 hand sal gee. 65 Na Caesar se dood gee 'Fortuna' die beheer oor die 'imperium' in Augustus se hande. 66 Wanneer Brutus sterwe, behaal sy :finaal die oorhand oor die 'virtus'. 67 Dus: Rome word gestig, gevestig en uitgebou tot 'n magtige 'imperium' 68 solank die 'virtus Romana' lewenskragtig is; maar sodra die ryk groot is en. inner like verval begin in tree en die 'virtus Romana' vereng tot blote 'virtus bellica', persoonlike dapperheid wat nie meer gerig is op die 'gloria' van die 'res publica' nie, maar op die van die indiwidu, dan begin 'Fortuna' oorneem en haar invloed neem toe totdat sy uiteindelik die oorhand oor die 'virtus' behaal. In sy 'praefatio' noem Florus 'inertia' as die oorsaak van die 'senectus' van Rome. 69 Sallustius gebruik 'inertia' as die direk teenoorgestelde van 'virtus'. 70 Rome het dus, volgens Florus, oud geword as gevolg van juis sy gebrek aan 'virtus', wat dan aan 'Fortuna' die vrye teuels gegee het. 56. I.xxiii.7.1. en xxiv,8,1. Moontlik ook die geval in II.xiii.2.14,30 en 61. 57. l.xl.5.21. Die enigste geval waar sy optree as die persoonlike beskerrngees van 'n indiwidu. 58. l.xlv.10.1. Let op dat Caesar se 'gloria' so nie op 'virtus' berus nie, maar deur 'fortuna' verkry word. 59. 'Gloria' verwerf deur 'fortuna' se hulp, en nie deur 'virtus' nie. 60. II.xiii.2.1. en 14. Let op die tipiese wispelturigheid. 61. II.xiii.2.30. 62. II.xiii.2.44. 63. II.xiii.2.55. Moontlik hier as 'Nemesis' en nie suiwer -r6x11 nie. 64. II.xiii.2.61. 65. II.xiii.2.78. 66. Il.xiv.3.7. 67. II.xvii.7.11. 68. In elk geval so 'n 'imperium' as wat Florus insiens die moeite werd was; cf. I.xlvii. 12.6. 69. 'Praefatio' 8. 70. Cf. Karl Biichner, Sa!lust, Heidelberg, 1960, 117 sqq., vera! p. 119: 'Virtus ist undenkbar ohne-geistige-anstrengung, ohne Ringen. lnsofern ist sie direkter Gegensatz zu inertia, allem Faulen, Untiitigen, Schlaffen'. 87

Ill Ooreenkomstig die Romeinse tradisie dateer Florus die begin van Rome se 'libertas' met die verdrywing van die konings uit Rome. 71 Vir die Romeine was 'libertas' die afwesigheid van 'dominatio' 72 en dit is verseker deur die beginsels van 'par potestas' en 'potestas ad tempus / annui magistratus'. 73 'Libertas' is gewaarborg deur die 'leges' en was bindend op elke burger. 74 So vorm 'libertas' en 'leges' 'n onafskeidelike paar; sender die beperkinge wat die wet plaas, kry ons nie 'libertas' nie, maar 'licentia'. 7 5 Hierdie verbinding tussen 'libertas' en 'leges' het ontstaan uit die gedagte dat die 'libertas' beveilig word deur ander, 'ausserrechtliche Bindunger.', 76 waarvan 'auctoritas' die vernaamste was (naas o.a. ook 'pietas', 'fides', 'mos maiorum'). 77 Regsverbindinge wat by ander volke op wette berus het, is in Rome oorgelaat aan die 'auctoritas' van persone. 78 Die verreikendste was die 'patria potestas' wat sy wettiging ontvang het nie uit die 'leges' nie, maar uit die 'auctoritas' van die 'paterfamilias'.' 9 Vir die 'populus' het die 'libertas' dus slegs betekenis gehad so lank as wat die 'auctoritas' werklik geldend was. 80 In die sin was 'libertas' die vryheid vir die 'populus' om iemand in 'n gesagsposisie te verkies wie se 'auctoritas' vir hulle aanvaarbaar was. 81 Almal in Rome kon egter nie ampte ('honores') beklee nie, en in die beslissing oor wie die 'honores' sou ontvang, het 'dignitas' en 'nobilitas' 'n groot rol gespeel. 82 'Libertas' sender die korrelaat 'dignitas'-gegronde 'auctoritas' was dus vir die Romeine ondenkbaar. 83 'Dignitas' was een van die sentrale be grippe in die Romeinse politieke sfeer. 84 71. I.ii.8.7 ; iii.9.1. Cf. ook Sal!. Cat. vii.2-3 ; Cic. Pro Flac. 25; Liv. i.17.5; 60.3; ii.l.l-2;, viii.34.3; Plin. Paneg. 44.57; Tac. Ann. I.i.1; Hist. i.16. Cf. Rudolf Stark, 'Res Publica' Romische Wertbegriffe, WdF 34, Darmstadt, 1967, 90--3; H ans Kloesel, "Libertas", WdF 34, 133,139-40; W. Kunkel, 'Zum Freiheitsbegriff der spiiten Republik und des Prinzipats', Prinzipat und Freiheit, WdF 135, Darmstadt, 1969, 83 sqq.; L. Wickert, 'Princeps', RE 22(2), 1954, 2081 sqq.; Chaim Wirzubski, Libertas as a political idea at Rome during the late republic and early principate, London, 1968, 5. 72. Syme, Roman Revolution, 155,418,516; Wirzubski, op. cit., 5,7. 73. Kloesel, op. cit., 140-2; cf. ook Wirzubski, op. cit., 23. 74. Cf. Liv. iii.31.7; 34.3; iv.51 sqq; vi.37.4; Kloesel, op cit., 138-9; Wirzubski, op. cit., 17,30. 75. Wirzubski, op. cit., 5,7; Kloesel, op. cit., 128, stel 'licentia' as 'zweiter Gegensatz zu Libertas' naas 'servitus'; Cf. ook Stark, op. cit., 90. 76. Kloesel, op. cit., 127. 77. Ibid., 122 sqq. 78. Ibid., 123. Cf. ook R. Heinze, Vom Geist des Romertums, Darmstadt, 1972, 48. 79. Kloesel, op. cit., 123. 80. Ibid: 81. Wirzubski, op. cit., 35. 82. Ibid., 36. Kyk ook M. Gelzer, The Roman Nobility, 27; en A. D. Leeman, Gloria, 129. 83. Kloesel, op. cit., 125, 127; cf. ook Heinze, op. cit., 21-2. 84. Hans Drexler, 'Dignitas', Das Staatsdenken der Romer, WdF 46, Darmstadt, 1966, 232 sqq. 88

Dit het die posisie aangedui wat 'n persoon in die openbare lewe beldee, sy prestasies en selfs ook die van sy voorvaders. 85 N ou verwant aan 'dignitas' was 'nobilitas'. 86 'Nobilitas' het op 'virtus' berus in die sin dat alle 'no biles' gestrewe het na die beklemtoning van bulle 'dignitas' deur beldeding van die 'honores', m.a.w. deur toewyding aan die 'res publica', dus, deur 'virtus'.87 'Auctoritas' het berus op 'dignitas', en die weer op 'virtus', sodat 'libertas' in laaste instansie in die 'virtus' gefundeer was- 'n verband wat ons reeds by Ennius vind. 88 By hierdie positiewe fundering van die 'libertas' in die 'virtus' sluit Florus aan. Rome ken nog geen 'libertas' tydens sy 'infantia' nie. Eers aan die einde van die koningstydperk word Rome bewus van die 'libertas' en wel as gevolg van die 'libido' 89 en 'importuna dominatio' van die laaste koning, Tarquinius Superbus. 90 Tydens die 'adulescentia', die bloeitydperk van die 'virtus', kom die 'libertas' in Rome tot sy volste verwerldiking. Eers word 'n nuwe konstitusie ingestel, 91 en met die 'libertas' binnelands so stewig verskans, moet dit teen aanvalle van buite verdedig word: 'Liber iam hinc populus Romanus prima adversus exteros arma pro libertate corripuit'. 92 Na die oorlog teen Porsenna 93 en die Latini 94 is die 'libertas' finaal beveilig teen aanvalle van buite ('Hactenus pro libertate') 95 en vermeld Florus nie meer een voorval waar die 'libertas' deur die vyande van Rome bedreig word nie. Selfs die Galliese in val van 390 v.c. beskou hy nie as 'n direkte bedreiging van die 'libertas' nie, maar wei as 'n toets vir die 'virtus'. 96 Hierna is die 'libertas' slegs deur Romeine self in gevaar gestel. In sy hoofstuk oor die burgerlike onrus tydens die 'adulescentia' van Rome 97 word verskeie voorvalle behandel waarin die 'libertas' bedreig is. Die hele Standestryd word baie vereenvoudig en eensydig voorgestel, bloot as illustrasie vir sy tema, die 'virtus', waarom alles draai, 98 en waarop die 'libertas' ook rus. Daarom word slegs enkele momente ter illustrasie uitgelig. So word die hele geskiedenis van die instelling van die tribuna at en die 'secessio' van die plebe- 85. Ibid., 235; cf. Wirzubsld, op. cit., 37. 86. Drexler, op. cit., 236 sq. 87. Ibid. Cf. ook Wirzubski op. cit., 37-8; Earl op. cit., 31 sqq.; Hugh Last, Cambridge Ancient History, Cambridge, 1951, 9, 138 sqq. 88. Fr. 302 (Vahlen, J. 2 1903, p. 175). 89. Cf. Kloesel op. cit., 140: 'Libido fiihlt sich an nichts gebunden, auch an Gesetze nicht; die freiwillige Bindung an einem VOJ.LO<; ist aber die Grundlage fiir libertas'. 90. l.i.7.10; ii.8,7. 91. l.iii.9.1-3. 92. I.iii.9.6. 93. l.iv.lo. 94. l.v.ll. 95. l.v.ll.s. 96. l.vii.l3.3. 97. l.xvii.22-26. 98. l.xvii.26.5. 89

jers op die 'Mons Sacer' gereduseer tot 'ob impotentiam faeneratorum. Quibus in terga quoque serviliter saevientibus... ' 99 Baie klem word op die 'Decemviri'-episode gele. Die oorsaak was 'decemviratus libido' ; 100 die manne wat aangestel is om 'n wetskode op te stel, bet 'traditos fasces regio quodam furore retinebant' ; 101 die 'decemviri' word beskryf as 'totam earn dominationem'. 102 In enkele sinne plaas die outeur die bele episode in die kader van 'aequum ius', 'annui magistratus' en 'potestas ad tempus', primere beginsels wat deur die 'decemviri' verbreek is. Daarom word bulle van 'n strewe na 'regnum' aangekla: 103 In sy samevatting van bierdie afdeling stel Florus dit ondubbelsinnig dat die 'libertas' gewaarborg word deur nie-wetlike bindinge, by implikasie die 'virtus'. 104 Waar dit in die geval van die 'seditiones' van die 'adulescentia' primer gaan om die beboud van die 'libertas' en ook die 'pudicitia', 'natalium dignitas', 'bonorum decora et insignia', 105 almal sake wat die 'libertas' waarborg, is die oorsake van die 'seditiones' van die 'iuventus' (bebandel in hoek II) nie 'libertatem vindicare' gemotiveer deur die 'virtus' nie, maar is dit 'nimia felicitas', 'luxus', 'abundantia familiarum', 'effusa largitio' en 'divitiae' ; 106 dit spruit uit die afwesigbeid van 'virtus' en dit lei tot 'libertas' se onder gang. Die grootste gedeelte van hoek II (capita i-xvii) wy Florus aan die agteruitgang en finale onder gang van die 'virtus' en, as simptoom daarvan, die geleidelike agteruitgang en uiteindelike ondergang van die 'libertas'. In Rome bet die effektiewe regering geleidelik gebeel en al in bebeer van die senaat gekom, 107 wat weer bebeer is deur 'n klein groepie 'no biles', 108 vir wie die strewe na 'dignitas' 'n primere doel van die 'ambitio' geword bet. 109 Dit gee aanleiding tot die stryd tussen die 'optimates', die 'populares' en die 'equites'. 110 Hierdie stryd kenmerk die politieke lewe in Rome tydens die ietwat meer as 'n eeu v.c. In hierdie stryd sien albei groepe bulleself as die ware 99. I.xvii.23.1. 100. I.xvii.24.1. Oor 'libido', cf. supra, n.89. 101. Ibid. 102. Ibid., 3. 103. I.xvii.24. Nie expressis verbis nie, maar die bedoeling is wei tog so: 'cum tamen traditos fasces regia quodam furore retinebant'; 'regnum' dui nie noodwendig monargie aan nie, maar mag, selfs wettig verkry, wat in stryd is met die republikeinse konstitusie, en dit duik in die laaste eeu van die republiek al hoe meer op as 'n politieke slagkreet; cf. ook Wirzubski, op. cit., 64. 104. I.xvii.26.5-9, vera! 5-7. 105. Ibid. 106. I.xlvii. 12.7-14. 107. Cf. o.a. Wirzubski, op. cit., 31 sqq. 108. Hulle gesag het grotendeels berus op hulle 'auctoritas', 'dignitas' en 'nobilitas'. 109. 'Dignitas' word so 'n 'reckless and unjust domination' (Wirzubski, op. cit., 38). Die verhouding tussen 'dignitas' en 'libertas' is so versteur en die 'libertas' word gevolglik seksioneel en eksklusief, nie meer 'libertas communis' gegrond op 'aequae leges' nie. 110. Cf. Wirzubski, op. cit., 31 sqq. Vir meer oor die terme 'optimates' en 'populares', cf. Strasburger, RE18, 733 sqq., s.v. 'optimates'; Kroll, op. cit., 15,33,70. 90

stryders vir die 'libertas', 111 maar dit het uiteindelik die instellings waarop die 'libertas' berus, vernietig en so oak die Romeine se vertroue in hierdie instellings. Dit het in 'n groat mate bygedra tot die disintegrasie van die ou regeringsvorm wat die beliggaming van die Romeinse 'libertas' was, met die gevolg dat daar oak na die moord op Caesar geen optimisme vir die saak meer opgewek Icon word nie. 112 Om aan hierdie tema reg te Iaat geskied, lig Florus enkele slegs vir hom relevante episodes uit die geskiedenis uit. Gevolglik lay ons 'n taamlik eensydige verhaal van progressiewe Iconsentrasie van mag in die hande van telkens 'n ander indiwidu. Die verhaal van die ondergang van die 'libertas' begin met die Gracchi, wat die 'tribunatus' misbruik het om hulle eie mag te vergroot. 113 Dit gaan nie soseer om die maatreels wat hulle deurgevoer het nie; die mag wei pragtig wees; 114 dit gaan om die wyse waarop hulle hul doel wou bereik. Tiberi us tree onkonstitusioneel op 115 en daarom word hy daarvan beskuldig dat hy na 'n 'regnum' gestrewe het. 116 Dieselfde geld vir Gaius.l1 7 Saturninus sit die ingeslane weg voort. 118 Drusus se optrede spruit uit 'cupidine dominationis'119 en hy bereik sy doelwit met geweld. 120 Marius en Sulla doen ook mee aan die afbraak van die 'libertas': Marius se sewende konsulskap noem Florus 'septima illa Marii purpura' 121 en Sulla se bewind heet 'Sullana domi- 111. 'Libertas' het in hierdie stryd egter nie meer die regte en vryhede van die indiwiduele burgers aangedui nie, maar wei 'n regeringsvorm, in wese 'n aristokratiese republiek, wat Cicero (de Rep.) en Polubios (vi.ll. sqq.) beskrywe as 'n gemengde konstitusie, waarin die senaat, in beheer van 'n klein groepie 'nobiles', al die mag gehad bet. Dit op sigself het natuurlik nie die Romeinse opvatting van 'libertas' aangetas nie, aangesien die Romeine 'libertas' nooit beskou het as die reg om op eie inisiatief op te tree nie, maar om vry te wees om gesag op te dra aan persone wie se 'auctoritas' aanvaarbaar was en nie op bulle afgedwing was nie. 112. Wirzubski, op. cit., 94 sqq. 113. II.i.13. 114. Il.i.l3.2-4. Daarom is Florus se beeld eensydig. Hy is slegs gemoeid met die konsti tusionele aspekte van bulle optrede; daaraan word aandag gegee, terwyl die inhoud van hulle hervormings maar net terloops vermeld word. Dit word m.i. nie altyd in gedagte gehou by 'n oordeel oor Florus nie, nl dat hy nie soseer die geskiedenis van Rome probeer skryf nie, maar dat hy bepaalde temas in die geskiedenis, vera! 'virtus' en 'libertas', wil behandel; daarop konsentreer hy dan ook. 115. Il.ii.l4.5. 'n 'Magistratus', hoewel deur die volk verkies, is nie beskou as 'n afgevaardigde van die volk nie, en het dus ook nie die volk verteenwoordig nie, en gevolglik kon sy optrede ook nie deur die volk gekontroleer word nie. Hierdie voorgestelde vernuwing het gei"mpliseer dat hy nou bloot 'n verteenwoordiger van die volk sou word. Die feit dat die 'tribuni' met 'maior potestas' beklee was t.o.v. alle 'magistratus',uitgesonder die diktator, toon hoe verreikend hierdie vernuwing sou wees. 116. II.ii.14.7. Die beskuldiging was moontlik nie heeltemal ongegrond nie; cf. Stark, op. cit., 43-4 en Wirzubski, op. cit., 48,62. 117. Il.iii.l5.2-4. 118. II.iv.l6.2-4. 119. Il.vi.18.3. 120. Il.v.l7.9. 121. IT.ix.21.17. 91

natio'. 122 Die primerc oorsaak van die 'bellum civile Marianum' 123 is die 'inexplebilis bonorum Marii fames'. 124 Marius en Sulla verbreek morele standaarde. 125 So word die nie-wetlike bindinge waarop die 'libertas' berus, verbreek en kom die 'libertas' in gevaar. Dit noem Sallustius 'ambitio', 'ambitio' wat spruit uit 'imperii cupido' en wat chronologies volg op 'avaritia', dit is 'pecuniae cupido', waar 'dignitas' (en nie die 'gloria' van Rome nie) 'n doel op sigself is wat ten alle koste bereik moet word, en dan ook nie die 'vera via' is nie. 126 In die periode van Rome se geskiedenis waar daar slegs sprake is van 'necessitate acta virtus' en 'calami to sa virtus', 127 heers 'ambitio' en 'avaritia' 128 en word 'libertas' al hoe meer geerodeer. By Caesar, Pompeius en Crassus gaan dit hoofsaaklik om 'avaritia' en 'ambitio'. Let op Florus se uitsprake: 'Causa tantae calamitatis eadem quae omnium, nimia felicitas... nimia Pompei potentia... Crassus... (ut) vellet tamen auctioris opes.... Sic igitur Caesare dignitatem conparare, Crasso augere, Pompeio retinere cupientibus, omnibusque pariter potentiae cupidis de invadenda re publica facile convenit. Ergo cum mutuis viribus in suum quisque decus niteretur...' 129 'n Beslissende keerpunt in die geskiedenis van Rome was die eerste Triumviraat;130 net so ook in die geskiedenis van die 'libertas'. Die drie manse mag was feitlik absoluut en hulle het die republikeinse konstitusie geheel omvergewerp. 131 Alle anti eke bronne stem saam dat die motief agter die eerste Triumviraat die sug na 'potentia' en 'dignitas' was. 132 Livius noem dit 'n 'contentio libertatis dignitatisque' 133 wat die beheersende element in Rome se politiek geword het - maar dit was 'n 'dignitas' wat onversoenbaar was met die 'libertas'. Florus noem dit 'n 'dominatio ex fide' wat uit wedersydse vrees in stand gehou is. 134 Na die dood van Crassus en die breuk tussen Caesar en 122. II.xi.23.6. 123. II,ix.21. 124. Ibid., 6. 125. II.ix.21.11-12, 21-8. 126. Cf. Sail. Cat. x sqq.; Jug. xli; cf. Earl, op. cit. 13 sqq. 'Ambitio' is 'propius virtutem' (Cat. xi.l), maar omdat dit dee] is van die 'certamen dominationis', omdat dit 'imperii cupido' bevat, en nie 'certamen gloriae' nie (Jug. xii.2; Cat. vii.3-7), is dit onversoenbaar met die 'virtus', en tas dit gevolglik die wese van die 'libertas' aan. Plautus stel 'ambltio' en 'virtus' direk teenoor mekaar (Amph. 75-8) en verbind e.g. ook met 'perfidia' (Pers. 554 sqq., Poen. 36 sqq.). So ook Cato (fr. 173, O.R.F. (2) ), Lucilius (fr. 1194-5 R.O.L. III) en Titinius (Comm. fr. 11 Ribbeck). 127. vide p. 86 supra (met nn.47 en 48). 128. Cf. bv. Titinius, Joe. cit. : 'ubi iam ambitionem virtuti videas antecedere'. 129. II.xiii.2.8-12. 130. Cf. Syme, Roman Revolution, cap. i; Wirzubski, op. cit., 74 sqq. 131. Cf. Cic. ad Att. ii.18.1; Suet. Div. Jul. 19.2; Dio Cassius, xxxvii.57. 132. Cf. Dio Cassius, xxxvii. 55.3-56.4; Suet. Div. Jul. 50.1; Wirzubski, op. cit., 77; Syme, Roman Revolution, 8, 35-6. 133. iv. 6.11. 134. II.xiii.2.13. 92

Pompeius 135 word die strewe na 'dignitas' sonder inagneming van ander se 'libertas' voortgesit 136 totdat Caesar se diktatorskap aanbreek: 'Itaque non ingratis civibus ( omdat daar weer vrede was) omnes unum in principem congesti honores... ad hoc pater ipse patriae perpetuusque dictator, 137 novissime, dubium an ipso volente, oblata pro rostris ab Antonio consule regni insignia'. 138 Vir die liefhebbers van vryheid was Caesar se mag egter onaanvaarbaar: 'Quippe clementiam principis vicit invidia, gravisque erat liberis ipsa beneficiorum potentia', 139 en daarom word Caesar uit die weg geruim: 'Nee diutius lata dominatio est, sed Brutus et Cassius aliique patres consensere in caedem principis'. 140 Dit het geskied in die naam van 'libertas' enter wille van die herstel van die 'res publica'. 141 As daar werklik hoop was dat die 'res publica' en die 'libertas' deur bierdie moord berstel sou word, het ontnugtering gou ingetree. 112 In Rome was daar nou weinig entoesiasme op te welc vir die saak van die 'res publica'; 143 vrede en sekuriteit was wat die mense wou he. 144 Bowendien was die 'res publica' nie meer 'n waarborg vir persoonlike vryheid nie, maar dit bet ontaard in 'n wilde, niks-ontsiende strewe na 'dignitas', boofsaaklik gemoeid met die 'auctoritas senatus'. Die gewone burgers bet teen hierdie tyd hulle vrybeid slegs gewaarborg gesien in die onbelemmerde werking van die geregsbowe, en sander vrede kon die gereg sy gang nie gaan nie. 145 Ter wille van die vrede 'omnem potentiam ad unum conferri pacis interfuit'. 14 Florus se: 'Nam aliter salvus esse non potuit, nisi confugisset ad servitutem' 147 en 'quod (i.e. imperii corpus) haud dubie numquam coire et consentire potuisset, nisi unius praesidis nutu quasi anima 135. Ibid. 136. Il.xiii.2.14. Cf. ook Cic. de Off. i.6.4; In Cat. iii.25; ad Att. vii.3.4.; viii.ll.2; x.4.4; Tac. Hist. i.50.3; ii.38.1; Lucanus, i.125; Caesar, Bell. Civ. i.4.4. Cf. ook Syme, Roman Revolution, 41 sqq. 137. Een man bet in die verlede al aldie mag gehad, maar in Caesar se geval is dit vir sy ]ewe toegeken - vir die konstitusionaliste 'n aanmatiging van despotiese mag; cf. Cic. Philip. i.3: 'Dictaturam quae vim iam regiae potestatis obsederat'. 138. II.xiii.2.91. 139. II.xiii.2.92. 140. Ibid., 93. 141. Cf. Syme, Roman Revolution, 56 sqq.; Wirzubski, op. cit., 91; Kloesel, op. cit., 138-9. 142. Cf. Cic. ad Att. xiv.4.1; 13. Oor die moord op Caesar en al die konsekwensies daarvan, cf. Syme, Roman Revolution, 97 sqq.; Wirzubslci, op. cit., 91-6. 143. Ten spyte van wat Cicero (ad Fam. x.12.4; Philip. iii.32) se. 144. SaiL Hist. i.55.9-10, 25-6M; iii.48.13 en 26; Cic. pro Cluent. 153; pro Rab. Post. 17; waarin 'otium' hoofsaaklik sekuriteit (cf. Hor. Od. ii.16.1-4) en vrede (Caes. Bell. Civ. i.5.5; Cic. Philip. i.16; ii.13; viii.ll; ad Att. xiv.21.2; ad Brut. i.15.4) beteken en na aan 'pax' en 'tranquillitas' kom waarmee dit dikwels verbind word (Cic. de Leg. Agr. ii.102; Philip. v. 41; pro Mur. 78; cf. ook de Leg. Agr. i.23; ad Att. vii.7.5). 145. Cf. Cic. ad Brut. ii.51: 'libertas sine pace nulla est' en Tac. Ann. i.2.2: 'invalido legum auxilio quae vi, ambitu, postremo pecunia turbabantur'. Cf. verder Cic. Philip. viii.ll; pro Mil. 18; Lucan us i.171-82; Tac. Ann. iii.27.1-28.2. 146. Tac. Hist. i.l.l. 147. II.xiv.3.4. 93

et mente regeretur'. 148 Gevestigde belange is nie saam met Caesar uit die weg geruim nie; daar was ook potensiele opvolgers, elkeen besiel met sy eie strewe na sy eie 'dignitas'. 149 Burgeroorlog breek weer uit en daar is geen vooruitsigte op vrede en 'libertas' nie. Inteendeel: 'Brutus et Cassius sic C. Caesarem quasi Tarquinium regem depulisse regno videbantur, sed libertatem, quam maxime restitutam voluerunt, illo ipso parricidio perdiderunt'. 150 Augustus wis egter aile teenstand uit. Vrede heers. Selfs die tempel van Janus word gesluit. Maar 'libertas' is finaal daarmee heen: 'Hinc con versus ad pacem pronum in omnia mala et in luxuriam fluens saeculum gravibus severisque legibus multis coercuit, ob haec tot facta ingentia dictator perpetuus et pater patriae'. 151 En as. Florus afsluit met die vergoddeliking van Augustus, die tweede Romulus, 152 is die kringloop voltooi, vir Florus nie soseer van hoogtepunt tot hoogtepunt, van god tot god nie, van 'n deur gode gestigte staat tot 'n deur gode herstelde staat nie, 153 maar eerder van 'n Rome onder Romulus, 'n Rome waarin 'virtus' nog nie ontwaak het nie en daar dus ook nog nie 'libertas' was nie, tot 'n Rome onder die tweede Romulus, 'n Rome waarin die 'virtus' ondergegaan het, en die 'libertas' daarmee saam. IV Die 'libertas' is in gevaar gestel deur indiwidue wat hulle telkens meer mag toegeeien het as wat konstitusioneel geregverdig was. Op 'n heel onopsigtelike wyse beklemtoon Florus in sy Epitomae die rol wat indiwidue speel. 154 In die koningstyd tree die konings op en die 'populus Romanus' bly op die agtergrond. Maar aan die einde van die koningstyd tree die 'populus Romanus' op die voorgrond en dan raak indiwidue op die agtergrond: dit is die 'populus Romanus' wat die gedrag van Superbus nie meer kon verdra nie 155 en die konings verdryf en die gesag aan ander oordra. 156 En van nou aftree indiwidue altyd op ten behoewe van die 'populus', nooit selfstandig nie. Dit gaan soos 'n refrein deur boek I: telkens die 'populus' wat dit doen of dat doen, onder Ieiding, konsulskap, of diktatorskap van die of daardie; die 'populus' het 148. Ibid., 6. 149. II.xiv.3.1-4. 150. II.xvii. 7.1. 151. II.xxxiv.12.65. 152. Ibid., 66. 153. Daarteenoor Den Boer, op. cit., 386-7. 154. Tereg is deur Schanz-Hosius, op. cit., 67 daarop gewys dat die 'populus Romanus' die hoofkarakter in hierdie werk is en dat dit, en nie indiwiduele persone nie, meestal as selfstandige onderwerp van werkwoorde gebruik word; eers in die geskiedenis van die keisertyd word die held met 'n indiwidu vervang, nl. met die 'imperator'. 155. I.i.7.10. 156. I.iii.9.1. 94

gestuur; ons het oorwin. En waar dit nie expressis verbis so gestel is nie, is dit tog telkens uit die konteks so duidelik. 157 Na 133 v.c. kom daar egter 'n verandering. Van nou af begin indiwidue optree en raak die 'populus Romanus' al hoe meer op die agtergrond. Sulla en Marius word bv. genoem 'decora et ornamenta saeculi sui' ; 158 hoe anders is dit as die tyd toe Horatius, Mucius en Cloelia 'ilia tria Romani nominis prodigia atque miracula' genoem is; 159 Marius en Sulla is helde, nie van die 'populus' of van Rome nie, maar bloot net van die eeu. Pertinent word gestel dat Marius, Sulla en Sertorius se optrede nie in belang van die 'populus Roman us' is nie. 160 Sulla word verwyt dat hy liewer eie roem verwerfhet as om in belang van Rome deeglike werk te doen. 161 'Fortuna' soek roem, nie vir Rome nie, maar vir haar gunsteling, Pompeius. 162 Caesar tree op bloot vir eie reputasie. 163 En Crassus ook. 164 Augustus tree ook op as indiwidu. Maar by hom is dit anders as in die geval van sy voorgangers. As gevolg van hulle optrede, 'virtus' -loos, k6n die 'populus Roman us' nou nie meer self optree nie: 'Nam aliter salvus esse non potu it, nisi confugisset ad servitutem'. 165 En so tree Augustus ten slotte tog op ter wille van, ten goede van Rome; hy herstel weer wat afgebreek is. 166 D;:hirom is Augustus die tweede Romulus. Die eerste Romulus tree op omdat die 'populus Roman us' nog nie Icon nie, dit het nog nie bestaan nie; hy skep die 'populus Romanus'. 167 Die tweede Romulus tree op omdat die 'populus Romanus' self nie meer kon optree nie, aangesien daar uit sy geledere nie meer mense van 'virtus' was wat namens hom kon of wou optree nie. Die tweede Romulus herskep dus die staat. v Om tot die leeftydsvergelyking terug te keer. Die kry non inhoud en dieper betekenis: 'infantia': die konings regeer en tree as indiwidue op; daar is nog geen 'libertas' nie, dit ontwaak eers aan die einde van die fase; 'virtus bellica' is daar en die begrip van 'virtus Romana' begin slegs vaagweg posvat; 'adulescentia': die bloeityd van die 'virtus Romana' en daarom is die 'libertas' 157. Bv. I.iii.9.6; iv.10.1; v.11.1; vii.13.6; viii.14.1; xii.17.1; xiii.18. 7.11,20 sqq.; xviii.l.l, 2,5,7,12,15,17,29,30,33; xix.3.1, om maar enkele gevalle te noem. 158. II.ix.21.2. 159. I.iv.10.3. 160. I.xl.5.4. 161. Ibid., 11. 162. Ibid., 21. Vide supra, p. 97 en nn.57 en 59. Cf. Naude, A Class. 7,1964,81. 163. I.xlv.10.19. 164. I.xlvi.ll. 165. Il.xiv.3.4. 166. II.xiv.3.5 en xxxiv.12.65. 167. I.i.l.9. 95

gewaarborg, want indiwidue tree op ter wille van Rome; 'iuventus': 'die 'virtus Romana' raak al hoe meer op die agtergrond, want indiwidue begin optree ter wille van hulle eie 'dignitas' en daarom word die 'libertas' in toenemende mate bedreig. 'Fortuna' kry al hoe meer geleentheid om aktief in gebeure in te gryp en sy begunstig indiwidue totdat, aan die einde van die 'inventus', die 'virtus' heeltemal ondergaan en Rome dus ook sy 'libertas' verloor; 'senectus': die 'virtus Romana' het ondergegaan en daarmee saam die 'libertas'; die keiser vervang die 'populus Romanus' as hooffiguur. Rome se oud-word is dus as gevolg van die agteruitgang van die 'virtus' en gevolglike verlies van die 'libertas' en is so 'n natuurlike proses; die terugkeer na monargie is simptoom van 'inertia'. So sluit Florus nie net aan by nie, maar delf inderdaad dieper na die oorsake van die 'senectus' as die Seneca-weergawe van die leeftydsvergelyking wat deur Lactantius oorgelewer is : 16 8 'Primam enim dixit infantiam sub rege Romulo fuisse, a quo et genita et quasi educata sit Roma; deinde pueritiam sub ceteris regibus, a quibus et aucta sit et disciplinis pluribus institutisque formata. at vero Tarquinio regnante cum iam quasi adulta esse coepisset, servitium non tulisse et reiecto superbae dominationis iugo maluisse legibus obtemperare quam regibus. cum esset adulescentia eius fine Punici belli terminata, tum denique confirmatis viribus coepisse iuvenescere. sublata enim Carthagine, quae tam diu aemula imperii fuit, manus suas in totum orbem terra marique porrexit, donee regibus cunctis et nationibus imperio subiugatis, cum iam bellorum materia deficeret, viribus suis male uteretur, quibus se ipsa confecit. haec fuit prima eius senectus, cum bellis lacerata civilibus atque intestino malo pressa rursus ad regimen singularis imperii recidit quasi ad alteram infantiam revoluta. amissa enim libertate, quam Bruto duce et auctore defenderat, ita consenuit, tamquam sustentare se ipsa non valeret, nisi adminiculo regentium niteretur'. Vergelyk 'n mens hierdie 'excursus' met Florus se behandeling van die leeftydsvergelyking soos dit in sy hele werk toegepas is en nie net in sy 'praefatio' nie, is die ooreenkomste en verskille duidelik en blyk dit ook dat dit by Florus wel om dieperliggende sake gaan as by Seneca. Dat Florus die 'infantia' en 'pueritia' van die Seneca-weergawe saamvat onder 'infantia', is bloot uiterlike manipulasie van die skema; ook die feit dat die 'iuventus' by Florus met die Puniese oorloe begin, en nie mi die Puniese oorloe nie, is maar van minder belang. By albei vind ons die ineenskakeling van die eienskappe van die leeftye: die koningstyd ('infantia' en 'pueritia' by die Seneca-weergawe, 'infantia' by Florus) is die periode van stigting en vestiging, dit bring 'disciplina' en 'insti- 168. Div. Inst. vii.15.14. Will Richter, 'Romische Zeitgeschichte und innere Emigration', Gymnasium, 68,1961,312 ontken dit, waarskynlik omdat by slegs op Florus se 'praefatio' gekonsentreer bet, waaruit dit inderdaad nie blyk nie. 96

tuta' (cf Florus I.i.l-7; ii.8); die 'adulescentia' bring 'leges' ('libertas' by Florus wat op dieselfde neerkom- I.i.7; ii.8.7; iii.9.1-5); in die verkree selfvertroue bring die 'iuventus' imperiale uitbreiding (cf Florus, 'praefatio' 7; I.xviii.l-4; xlvii.l2). Veel dieper egter gaan dit wanneer dit kom by die oorsake van Rome se agteruitgang. Eerstens die burgeroorloe: in die Seneca-weergawe is die oorsalce aangegee: 'cum iam bello rum materia deficeret, viribus suis male uteretur, quibus se ipsa confecit', en moontlik mag 'n mens dam by die gedagte aan die verwydering van Carthago, as 'aemula imperii', in gedagte hou. Florus meld dit weliswaar nie in sy 'praefatio' nie, maar later vermeld hy die oorsake wei in sy teks: 'nimiae felicitates, luxus, avaritia, abundantia familiarum, ambitus honorum, magnificus apparatus conviviorum et sumptuosa largitio, nimiae opes' (I.xlvii.l2.7-13)- dit le egter nog dieper as die vermelde oorsake; die is maar simptome van die werklike oorsaak, nl. die gebrelc aan egte 'virtus Romana'. Die gebrek aan, en later die ondergang van die 'virtus Romana' is dan die oorsaak van die 'senectus'. Die Seneca-weergawe meld die burgeroorloe en 'amissa libertas' as die oorsake van die 'senectus'; vir Florus is albei slegs die simptome van die gebrek aan 'virtus Romana', simptome van die 'inertia'. Hoewel Florus se werlc beslis nie 'n suiwer historiese geskrif is nie, sluit hy tog nou aan by 'n ou tradisie in die Romeinse geskiedskrywing, nl. die tradisie van die 'historiae' as 'Zeitgeschichte', wat sedert die eerste eeu v.c. in Rome ontwilckel het tot 'n aparte genre, te onderslcei van die annalistiek. 169 Die grondliggende definisie van hierdie genre vind ons by Gellius, 170 nl. dat die 'historiae' moet let op die oorsake en gevolge van gebeurtenisse wat dit beskryf, veral moet let op die motiewe en tendense in die binnelandse politielc en sy lesers moet aktiveer tot korrekte optrede. Hierdie genre, waarvan die begin aan Sempronius Asellio toegeskryf word, 171 het eintlik al sy om sprong by Fabius Pictor. 172 Geleidelik het hierdie genre ontwikkel tot die literere platvorm van die politieke opposisie in Rome, tot die tribunaal waarvoor die keiser en sy volgelinge gedaag is, tot die verhoog waarop die drama van die ondergang van Rome as die wereld van die 'Iibertas' en die 'virtus' afgespeel is.i73 169. Dieter Timpe, 'Fabius Pictor und die Anfange der romischen Historiographie', Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, ed. Hildegard Temporini, 1,2, Berlyn, 1972, 968 sqq. Cf. ook Richter, Joe. cit. By hierdie genre sluit Florus nog nouer aan as die Senecaweergawe van die leeftydsvergelyking. Richter ontken dit egter. Florus sou dan die diepere sin van die geskiedenis nie gesnap het nie, bloot gemoeid gewees het met die imperiale ontwikkeling, die werklike karaktertrekke van die keisertyd vermy het en so vreemd gestaan het teenoor die denkwyse van die 'historiae'- literatuur. 170. 5.18; Fr.l, Peter. 171. Richter, op. cit., 289-91; cf. verder Klingner, op. cit., 79 sq. 172. Timpe, op. cit., 940-1,953 sqq., 969. 173. Richter, op. cit., 307. 97

Die eerste geskiedskrywer in Rome wat dit tot 'n literere genre gemaak het, en wie se werk ons nog grotendeels besit, is Sallustius. Sy Historiae is deurdrenk van polities-morele meningsvorming; dit is 'n kritiese analise van die kontemporere waarin die grondtoon die wisselwerking tussen heers en onderworpewees, tussen 'libertas' enersyds en 'servitium' en 'dominatio' andersyds is. 174 Die lyn loop deur Asinius Pollio, wie se werk in beslag geneem is deur die val van die 'libertas', 175 Aulus Cremutius Cordus, die eerste martelaar-geskiedskrywer van die keisertyd, 176 en ook Lucan us, van wie se patriotiese gedig op die 'libertas' Richter 177 se dat dit 'nichts anderes ist als historiae in Versen'. Hierdie tema bly in die tyd wat volg die leidende gedagte ten spyte van die feit dat latere outeurs geen ander lewe geken het as die onder die prinsipaat nie. Versoening met die prinsipaat as instelling en die ontwikkeling van 'n monargiese staatsbewussyn is eerder opsetlik verhinder deur die latere skrywers. 178 So vind ons dat die onderwerpe van die outeurs van die historiese biografiee nie die keisers was nie, maar juis die teenstanders van die keisers, 179 en so word die biografiee 'zeitgeschichtliche' tragedies. 180 Dit is ook die stemming van die werk van Fabius Rusticus. 181 En tot hierdie tradisie tree Tacitus toe, 'der grosste Meister dieser Gattung', 182 maar dan ook die Iaaste. In die plek daarvan kom die panegurikos, die genre van versoening met die prinsipaat. 183 Teen hierdie agtergrond moet ons Florus sien. Hy skryf wei nie 'historiae' nie, ook nie eietydse geskiedenis nie, maar hy interpreteer wei die Romeinse geskiedenis vanaf Romulus tot Augustus in die Iig en in die gesindheid van die tradisie van die 'historiae' as 'Zeitgeschichte'. 'Virtus' en 'libertas' is die hooftema van sy werk. Rome se werklik betekenisvolle groei staan onder die kon~ stellasie van die 'virtus', so ook Rome se ongeskonde 'libertas'. As 'virtus' afneem, geskied die verdere groei van die ryk sonder 'virtus' en dan ten koste van die 'libertas'. As 'virtus' met Brutus finaal ondergegaan het, is die 'libertas' ook verlore. En hoewel Florus nie 'Zeitgeschichte' skryf nie, trek hy sy werk tog deur na die kontemporere deur 'n treffende sin in sy 'praefatio': 'nisi quod sub Traiano 174. Richter, op. cit., 290-6; hy noem Sallustius se Historiae 'ein Gericht iiber die Miichte, die das Schicksal Roms bestimmten' (p. 290); cf. verder Syme, Roman Revolution, 5 sq., Tacitus, Oxford, 1958, 104-5, 567-8; Klingner, op. cit., 86 sq. 175. Richter, op. cit., 296-8 ; cf. Syme, Roman Revolution, 5 sq. 482 sq., 512; Tacitus, 136 sq. 176. Richter, op. cit., 298-300; Syme, Roman Revolution, 487-9; Tacitus, 337-8; Klingner, op. cit., 68,471, 487-8. 177. Richter, op. cit., 301-2. 178. Richter, op. cit., 303. 179. Ibid., 304. 180. Ibid., 304-5. 181. Ibid., 305-6; cf. Syme, Tacitus, 179,289-94. 182. Richter, op. cit., 308. 183. Ibid., 309. 98

principe movit lacertos et praeter spem omnium senectus imperii quasi reddita iuventute revirescit'. 184 Treffend is 'movit lacertos' wat wel die indruk skep dat dit vir Florus bloot gaan om militere imperiale ontwikkeling en niks dieper nie. 185 Maar dit word gekwalifiseer deur 'reddita iuventute'. Waarom juis 'inventus' en nie 'adulescentia' nie? Dit sou tog logies volg op 'senectus' = 'altera infantia' en so sou ons 'n voltooide sirkelgang he. 'Inventus' was die periode van militere imperiale ontwikkeling, maar dit was die imperiale ontwikkeling wat plaasgevind het sonder 'virtus' en vera! ten koste van 'libertas'. 'Inventus' was die periode waarin die 'virtus' ondergegaan het, waarin die 'libertas' bedreig is en uiteindelik saam met die 'virtus' verlore gegaan het. Daarom 'inventus'. Want Florus skrywe in 'n tyd waarin die offisiele propaganda 186 en die open bare mening 187 die herstel van die 'libertas' gepropageer het, in vervoering was oor die herstelde 'libertas', oor 'Romam renascentem', 188 waarin daar selfs sprake was van die herstelde 'virtus' 189 en van 'n sg. versoening tussen 'libertas' en 'principatus'. 190 Florus plaas 'n demper op hierdie optimisme. 'Libertas' is gefundeer in 'virtus Romana'. En is 'virtus Romana' moontlik sonder 'libertas'? Die twee primere beginsels is onderling afhanklik. Florus het so uit verskillende elemente, die 'virtus'- 'fortuna', 'Iibertas', morele verval-tema, die Ieeftydsvergelyking, almal komplementer tot mekaar en harmonieus saamgevoeg, 'n werk geskep, 'n eenheid, 'n beeld van sy tyd, met 'n spesifieke boodskap vir sy tyd, 'n panegurikos op die 'virtus' en die 'libertas', vir sover 'n mens sy werk as 'n panegurikos kan beskou. SUMMARY The comparison between the different ages of man and the history of Rome forms the structural basis of the Epitomae of Florus. This comparison is given a deeper significance by the 'virtus' - 'fortuna' antithesis and the 'libertas' theme, which together form the central themes of the whole book. 184. 'Praefatio', 8. 185. Cf. Syme, Tacitus, 218-9 wat i.v.m. hierdie!of 'n skerp opmerking maak wat berus op sy geringskatting van die algemene!of vir Trajanus as keiser: 'When a Roman of the time casts his eyes backward on the panorama of history, he could think of nothing nobler than a war of conquest'. 186. Die munte wat die 'Jibertas', 'iustitia', 'aequitas' van die princeps adverteer; cf. Syme, Tacitus, 7; ook RE 22(2), kol. 2080 sqq. 187. Bv. die Panegyricus van Plinius, o.a. 58,3; 66,2; 67,2; 78,3; cf. verder RE 22(2), kol. 2084-5. 188. Cf. Syme, ibid., 3 sqq. ; Wickert, op. cit., 2080. 189. Nerva se keuse van Trajanus as opvolger op grond van sy 'virtus' ; cf. Syme, ibid., 11. 190. Cf. Syme, ibid., 19; Richter, op. cit., 308. 99

Florus agrees with the general Roman opinion that 'virtus', apart from its technical military sense as 'virtus bellica', had wider implications. It included all other 'virtues', such as 'pietas', 'fides', 'modestia', 'iustitia' and 'clementia'. The 'virtus Romana' was that particular characteristic of the Romans which distinguished them from all other nations and to which they owed their empire. Mere personal or private practice of this 'virtus' was not approved: it had to be public, to stand solely in the service of the 'res publica'. Outside the 'res publica' there was no 'virtus' and therefore no 'honores' and thus no 'gloria'. 'Virtus' was the physical as well as mental vigour with which the 'res publica' had to be served and through which 'gloria' could be acquired. Florus indicates how Rome's growth was due to this 'virtus' and how Rome's deterioration was due to the lack of 'virtus'. In the period of the decline of'virtus', 'Fortuna', as the Hellenistic 'Fortuna' - -rux11, the personified arbitrariness, the blind, jealous, unpredictable and fickle goddess, gradually began to take a more active part in Rome's history. Rome's deterioration, and finally Rome's 'senectus' stands under the sway of this 'Fortuna', since there was no one left in Rome whose public activities were based on 'virtus' and were selflessly directed to the 'res publica'. The 'libertas' theme is closely related to this. There was a close bond between 'libertas' and 'res publica'. 'Libertas' isthe absence of 'dominatio'; it is guaranteed by the principles of 'par potestas' and 'potestas ad tempus', as well as by the 'leges', to which every Roman citizen was subject. It was, however, also based on other, non-legal, ties of which 'auctoritas' was the most important (besides 'pietas', 'fides', 'mos maiorum' inter alia). 'Auctoritas' was based on 'dignitas' and that again on 'virtus', so that in the last instance 'libertas' was based on 'virtus'. The quality of 'libertas' depended directly on the vitality of 'virtus', with the result that when 'virtus' was extinguished, 'libertas' was also lost. Although Florus did not write a purely historical work, or contemporary history, his book nevertheless reflects the old Roman tradition of 'historiae' as 'Zeitgeschichte'. His Epitomae is an interpretation of and a commentary on Roman history from Romulus to Augustus in the conventions of this genre. His book receives contemporary significance by a remark that Rome, beyond all expectations, experienced a revival of 'inventus' in the time of Trajan. 'Inventus', however, on the interpretation of Florus, is the period of decline and ultimate extinction of'virtus', and therefore also of'libertas'. Thus Florus criticised the contemporary world and toned down the general optimism of this period in the so-called revival of 'libertas' and reconciliation between 'libertas' and 'principatus', since 'libertas' was based on 'virtus' and 'virtus' was not possible without 'libertas'. 100