Byenvini nan klas kreyòl!

Haitian Creole III, Fall 2003 Benjamin Hebblethwaite, University of Florida at Gainesville 1. Prezante silabis la an kreyòl Ranpli enfòmasyon Byenvini nan klas kreyòl! 1) Name: 2) Age: 3) Year in school: 4) Major: 5) Language(s) spoken at home growing up: 6) Language(s) spoken at this time: 7) Interests: 8) In your opinion, what makes a language class fun and interesting? 9) What are your reasons for taking Haitian Creole? 10) How much Haitian Creole do you understand? 1 10 where 1 = none and 10 = fluently None Fluently Speaking 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Reading 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Writing 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Listening 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11) Do you listen to Haitian music? Ti prezantasyon liv n ap itilize nan klas la de Frans, Mari. 2001. Pyebwa frenn nan Fombrun, Odette Roy. 1989. Istwa Ayiti 2. Sidney, Champana. Istwa lavi konpè Champa. Ogis, Kanis. 1998. Mwen rele Kanis Ogis: mwen gen 123 lane. Freeman, Bryant. 2000. Foklo natifnatal peyi Dayiti, Liv 1: Yon Sevyet, yon Bourik, epi yon Baton - ak 57 lot Kont ayisyen. Freeman, Bryant. Foklo natifnatal peyi Dayiti, Liv 2: Twa Chelbe - ak 88 lot Kont ayisyen. Paultre, Carrié. 2000. Tonton Liben. Haïti Twoubadou volumes I and II 10.99 per volume (compact discs). 1

Kèk kesyon pou fè nou panse Ki kote yo pale kreyòl ayisyen an? Kisa yon dyaspora ye? Ki kote dyaspora ayisyen an ye? Ki kote gen plis ayisyen yo ak ayisyen-ameriken Ozetazini? Ki klasman enpòtans kreyòl ayisyen genyen Ozetazini? Ki klasman enpòtans kreyòl ayisyen genyen nan Florida? Ak ki lang èske ameriken vle bay imigran ayisyen yo sèvis? kreyòl oswa franse? Poukisa? Kounye a, mande patnè ou kesyon sa yo: Ki jan ou rele? Ki kote èske ou ap viv? Kisa ou ap etidye bo isi a? Ki sa ou renmen fè? Ki pastan èske ou genyen? Ki kote ou fèt? Ki kote ou leve? Ki nasyonalite ou genyen? Ki travay ou vle genyen? Devwa yo Nan Pyebwa frenn nan li liy 1 rive 64 Sonje: liv sa a nan rèzèv bibliyotèk lwès la (WEST) Pa gen okenn eskiz pa li sa, tande Dezyèm jou, senmenn 1 Benn H. Kesyon sou Pyebwa frenn nan 1) Kisa yon pyebwa frenn ye? 2) Eske Mari te envante kont sa a? 2

Ki jan nou konnen se pa li k te envante l? 3) Sa sa ye, yon chevalye? 4) Nan epòk Mari t ap viv la, ki ideyal yo te genyen pou gason? Ki adjèktif Mari itilize pou dekri chevalye yo? 5) Konben pitit madanm chevalye a akouche? 6) Ki jan nou rele de pitit sa yo? 7) Eske papa sa a te kontan? 8) Ki onè li te bay zanmi li an? 9) Lè mesajè parèt, ki jès li fè pou lòt chevalye a? 10) Eske mesajè fè sa jounen jodi a? 11) Ki reyaksyon lòt chevalye a, zanmi an, te genyen poutèt nouvèl sa a? 12) Ki reyaksyon madanm li te genyen? 13) Ak ki adjèktif èske Mari dekri dam sa a? 14) Defini mantò, egoyis ak landjèz. Ki jan pou nou tradui yo an anglè? 15) Ki jan dam nan pale? Kisa l di? 16) Ki jan l akize lòt dam nan? 17) Lè mari l la tande sa, kisa l di l? 18) Kisa moun lakay nonm rich la tonbe fè? 19) Ki jan moun yo te wè dam nan apre sa? 20) Lè papa de pitit yo tande sa moun yo t ap di, ki jan l santi? 21) Ki jan l reyaji devan madanm li? 22) Kote kont sa a fèt? Vokabilè: Fè yon fraz avè l: ata toulede istwa Frenn nan istwa Frenn lan youn nan yo yonn nan yo zanmi li an zanmi l douvan devan Sinonim kouwè? tankou, konwè, kòm Se ni pou li ni pou mwen Kit kit kit oswa 3

Swa swa Sinonim pe bouch? Rayi pèdi konfyans kenbe yon moun nan kè Ale wè fi a pa t merite sa vre Yo tout te pote pawòl sa a ale vini Ti koze sou istwa lang Selèksyon yon nòm Yon fonksyon maksimal nan yon fòm minimal Elaborasyon (ogmantasyon tèks nan lang lan; grandisman nan fonksyon yo) Kodifikasyon (gramè, diksyonnè, zouti lang) Deplwaman (gouvènman, lekòl, lajistis, biznis, endistri) Devwa Koute Vwadlamerik sou entènèt Pwogram jedi, 11:30 a.m.: http://www.voanews.com/creole/webcasts.cfm Ekri 150 mo sou twa pwen k ap domine aktyalite a Kontinye lekti nan Pyebwa frenn nan: liy 65 176 yo Kreyòl ayisyen Kesyon (65-235) 1. Sa k rive landjèz la? 2. Poukisa l pè? 3. Kisa tripotay vle di? Ki derive nou konnen? [tripote... tripotè] 4. Ki danje ki nan pale pwochen nou mal? 5. Kisa landjèz la vle fè ak pitit la? Kisa sèvant lan sijere? 6. Kisa landjèz la mete nan panyen pitit li? Poukisa? 7. Kote sèvant lan pote pitit la? Kote l kwoke pitit la? 8. Ki moun twouve pitit la? 9. Kote l pote pitit la? Sa l mande pitit fi li fè 10. Kisa Mè Siperyè a di l fè ak pitit la? 11. Pouki yo rele pitit la Frenn? 12. Kijan Mè Siperyè a trete pitit la? 13. Mè Siperyè a defann pòtye a fè kisa? 4

Itilize kreyòl la Kwak... Sinonim? Malgre / andepi (de) Revizyon atik defini an timoun lanp [mont ; wont ; endepandans ] flè kreyòl gason Klòz relativ (sijè) se moun ki te mouri se poul ki t ap ponn se kay ki bèl se dam ki t ap vann se machin ki foul elèv ki aprann Klòz relativ (sijè) se lajan ou t ap pran se frè nou te ede se machin yo t ap foul timoun pwofesè t ap anseye Devwa yo: Vandredi Li jiska 370 5

Lendi: Ekri yon ti esè sou ki kontribisyon ou ta renmen fè nan devlopman lang kreyòl la. Demi paj. Gen yon ti kwiz sou Pyebwa frenn nan Koute yon pwogram, ou bezwen pare pou fè yon ti prezantasyon: http://www.voanews.com/creole/webcasts.cfm 6

Ti koze sou istwa lang franse a (pou n gen bon bakgrawonn) Dyalèktalizasyon an Selèksyon yon nòm Elaborasyon fonksyon yo Kodifikasyon an Inivèsalizasyon an Kolonizasyon Woman (moun ki pale Laten) an Gol (Epòk Jezi) Te gen lang sèltik, jèmanik ak bask sou teritwa a deja Dyalèktalizasyon (0 800): fransyen, pika, chanpènwa, oksitan, elat... Selèksyon yon nòm (800 1500) Gwo batay: fransyen kont laten Goutènbèg Kolèj de Frans 1530; Òdinans Vilè-Kòtrèt 1539 (Franswa I), elat... Elaborasyon fonksyon yo - Ogmantasyon tèks nan lang lan - Grandisman nan fonksyon yo Moun ap bay lang lan yon fonksyon maksimal nan yon fòm minimal Plis aplikasyon/domèn kote lang lan antre... egzanp? - lekòl, inivèsite legliz, enstitisyon, lajistis, piblikasyon liv yo... Kodifikasyon - gramè, diksyonnè, zouti lang - Richlye ~ Akademi fransèz (1635) - Vojla (1647) Inivèsalizasyon Revolisyon franse a (1792) Abe Grègwa: 12 milyon moun pa konnen franse 3 milyon moun konnen franse Alfabetizasyon an Frans: 1792 10% konn li ekri 1892 80% konn li ekri 7

Ti prezantasyon yo Koute yon pwogram, ou bezwen pare pou fè yon ti prezantasyon: 8

Vokabilè: fè yon fraz avè l: ata Itilize l nan yon fraz pa ou. toulede Ki lòt varyan egziste? istwa Frenn nan Ki lòt jan nou kapab ekri atik la? youn nan yo Ki lòt jan nou kapab ekri youn? zanmi li an peyi nou an bikini an matant ou an Pouki an epi pa a? zanmi l Ki atik ki bon an? douvan Ki lòt varyan egziste? Sinonim kouwè? ni... ni... Itilize l nan yon fraz pa ou. Kit kit Itilize l nan yon fraz pa ou. kit oswa Itilize l nan yon fraz pa ou. Swa swa Itilize l nan yon fraz pa ou. Sinonim pe bouch ou? Rayi pèdi konfyans kenbe yon moun nan kè Sa sa vle di? Ale wè fi a pa t merite sa vre Kisa ale wè vle di? Yo tout te pote pawòl sa a ale vini Ki kalite vèb nou wè la? Apa pito Itilize l nan yon fraz pa ou. Kè l sòte Ki lòt ekspresyon mache ak kè? bouke kriye Kisa bouke vle di isit? kwak Itilize l nan yon fraz pa ou. Sinonim rakbwa? bon koutcha Kisa l vle di? san... pa Itilize l nan yon fraz pa ou. Yon jou antan m Itilize l nan yon fraz pa ou. pipirit chantan Kisa l vle di? Sinonim chouchoute? 9

Kwiz 1. Poukisa yo bay Frenn non sa a? 2. Kisa chevalye a fè pou l kapab wè Frenn lè l vle? 3. Chevalye a envite Frenn fè kisa avè l? 4. Kisa zanmi chevalye yo vle pou l fè? 5. Tradui an kreyòl: She was wise, welcoming and full of elegance 6. Ti dikte: Devwa: Li Frenn 370-475 10

Pyebwa Frenn nan 1. Kijan chevalye a rele? 2. Bay yon sinonim pou chabrak [zotobre, grannèg, zouzoun] 3. Kijan manman Lakòl wè Frenn? 4. Kijan Frenn reyaji devan boulvès sa yo? 5. Bay yon sinonim pou granjan 6. Kisa manman Lakòl vin panse pou kò l? 7. Kisa Frenn fè ak twal li a? 8. Bay yon sinonim pou anwetan 9. Se sa moun ki renmèt mwen bay mè a te ba l Analize bay nan fraz anwo a 10. Sa sa vle di, kè l sou biskèt...? 11. Ki reyaksyon manman Frenn nan genyen vè mari li a? DEVWA Fini Frenn Nan Fòklò Peyi Dayiti Liv 1 li [at GTI or On Reserve at Library West] p. 1-6 p. 101-102 11

Yon Sèvyèt, yon bourik, epi yon baton Bay lodyans ak patnè ou: manman twa pitit gason mizè = boukannen dlo lakay papa Bondye... zaboka granmoun chèch tankou taso maledve dyab yo dezyèm pitit gason twazyèm... Tchikata lakay Bondye sèvyèt bourik baton Ayayay! Anmwesekou! retounen lakay manman 1. Konben pitit manman sa a genyen? 2. Kote pitit li yo vle ale? Poukisa? 3. Boukannen dlo = bay yon ekspresyon ki sinonim 4. Sinonim taso 5. Li vire do bay pòv fanm = tradiksyon ann angle 6. Granmoun lan wè li maledve = sinonim? 7. Ala bon ou bon, pitit mwen. Bay twa fraz kote ou itilize konstriksyon sa a: Ala + adjèktif 1 + pwonon + adjèktif 1 8. Rive li rive devan bèl kay la... Entèpretasyon? Bay twa fraze kote ou itilize konstriksyon sa a: Vèb + pwonon + vèb 12

9. Sa k rive de nan timoun yo? 10. Poukisa twazyèm nan pa t mouri? 12. Ki twa bagay Bondye te bay Tchikita? 13. Sèvyèt, grennen manje... grennen 14. Nan mache mache li rive... 15. La pou la [lapoula] = sinonim... 16. Anmwesekou 17. Yo toude jwi byen jwi 3 = bat dlo pou fè bè 4 = mèg, mens, flègèdèk 6 = frekan 13

Manje pandan ennan 1) Kisa Timalis fè? 2) Kisa Bouki fè lè l aprann sa? 3) Sa k rive vyann ni? 4)...li pike lakay Malis pou li kraze l ak bwa... [kisa l vle di?] 5) Kijan Timalis te kapab manje vyann bèf pou tou yon ane? 6) Ki moral kont lan genyen? 7) Fini pwovèb la: Men ale men vini fè 8) Fè richès boujonnen pitit Istwa yon wa, pitit fi l yo, ak Tijan 1) Eske wa a site non pitit fi l yo nan lari a? 2) Kijan wa a rele? 3) Poukisa l fè sa? 4) Kisa l ap bay moun ki dekouvri non pitit fi li a? 5) Si moun nan pa fouti dekouvri non pitit la, sa wa a ap fè? 6) Si gen moun alantou a 7) Kisa Tijan fè pou l tande non pitit wa yo? 8) Lè Tijan di wa a li konnen, kisa wa a fè? 9) Endispozisyon pran l! Kisa endispozisyon vle di? 14

Jan sòt ak Jan lespri 1) ti konmi [salesclerk] 2) tanmen joure ~ sinonim 3) Kisa Jan Lespri fè kont frè li, Jan Sòt. 4) Defini: kòche 5) mete kouri = ki lòt espresyon genyen menm sans lan? 6) se jete m te blije jete l = tradui an anglè Se manman ou 1) li kontan pi rèd 2) se tranche l genyen 3) san (sijè) pa... [itilize l nan yon fraz] Twa sekrè Zafè moun pa gade ou! Pa janm kite vye chemen pou chemen nèf! Toujou voye kòlè ou pou denmen! 1) Kijan twa sekrè sa yo vin manifeste nan kont lan? 2) Konben nèg la peye pou chak sekrè? 3) Ki sa l vin genyen? Poukisa? 4) Vokabilè: bèkèkè = fè figi bèkèkè Mont monpè 1) Poukisa pè pa vle pote mont li lè moun ap konfese? 2) Kisa nèg la vin konfese? 3) Eske nèg la vòlò mont lan oubyen èske pè a te ba li li? 15

Sa konn rive souvan 1) Ki kalite rat ak sourit reyini? Ki grad yo genyen? 2) seyans, sa sa ye? 3) Kisa yo rive tache nan pye chat la? Kisa yon bezwen fè ankò? 4) Ki eskiz chat yo bay? 5) Ki moral / ansèyman kont lan genyen? 6) Vokabilè: fè banbòch [koudjay] Foto anplasman an 1) Kisa dyaspora sa a deside achte? 2) Kisa l fè avèk sa l achte a? 3) Lè fini, sa l dekouvri lè l gade foto l te pran an? DEVWA pou LENDI 24 37 Vini ak kèk fraz sou yon ti kont ou t ap renmen ekri 16

Onzyèm kòmandman 1) Kisa Monseyè deside fè pou li tcheke degre lafwa pawas li yo? 2) Kijan sèvant lan reyaji sou pòv la? 3) Se pa ti sezi li sezi. Bay kèk egzanp ou konnen. 4) Kisa onzyèm kòmandman an ye? Lanbisyon touye rat 1) Kisa sa lakizin vle di? Ki lòt fòm nou konnen? 2)...ki debouyay ou fè. Sa sa ye? 3) nonk = varyan ki mo? 4) Sa sa vle di? jou bare li 5) Ti vi dirab pi bon pase gran vi pa dirab 17

Fòklò Peyi Dayiti, Liv 1 Istwa de kabrit 1) Ki moral kont lan genyen? Kijan pou nou jwenn kòb 1) Rakonte istwa a 2) Poukisa arenyen genyen wòl sa a? 3) Kijan ayisyen gade arenyen pa rapò ak ameriken? 4) Ki lòt zannimo ki nan kont lan? 5) Mouche Leyopa. Kisa mouche vle di? Marye kolonn yo 1. razè nèt goute, manje, vale 2. fè lareverans mouri 3. li touye l rèdmò yon kalòt 4. li pa fè de bouche kouri vit pou l pa pran ou 5. yon kout pat pa gen senk 6. fè yon eskiv toutbonvre 7. ale nan peyi bwachat koube do ou Chiklèt majik Ki kalite imen èske Bouki ak Ti Malis reprezante? Kijan Bouki vin pi entèlijan grasa chiklèt Malis la? 18

Fè m kado yon ti pwason 1. Kote Jan Pòv dòmi? 2. Kijan Jan Pòv ap viv? 3. Kijan l ap satisfè grangou l? 4. Sa k rive moun ki t ap ede l la? 5. Ak ki moun Jan Pòv kwaze? 6. Poukisa toude pote non Jan an? 7. Kisa Jan Pechè montre l fè? Marye kolonn 1. souple genyen mwayen 2. pa fouti filè 3. sitèlman pwofesyon, travay 4. Tout moun te ozabwa tanpri 5. privye anpil anpil 6. nèg debyen bay lacharite 7. metye pa kapab 8. fè zèv gen pwoblèm 19

Degouden pou Bondye 1. Konben lajan papa Ti Lifèt te ba l 2. Papa a ba l pèmisyon depanse kòb la kijan? 3. Sa k rive? Gade dènye paragraf nan kont ki nonmen anba yo. Chiklèt majik Fè m kado yon ti pwason Adan e Èv De kanna pou plimen? Kisa yo pataje estriktirèlman? Kisa yo genyen an konmen? 20

Youn pou Bondye, youn pou dyab 1) Kote Antwàn ak Toma ap dòmi? 2) Simityè se tèritwa ki lwa? Bawon 3) Kijan otè a dekri kò pòv yo? kadav kò yo Dekri lwa sa a 4) Yo plen ki kalite sak ak mango? djakout 5) Chak fwa yo ranmase yon mango kisa yo di? mwen pran youn 6) Kisa moun ki tande sa panse? 7) Sa k rive jou apre a lè Antwàn ak Toma pase bò katedral la? Marye ekspresyon yo toudenkou mango fè mikalaw ou kapon twòp zen separe koulangit apa yo pa konte ankò onondipè poukisa koze a, tripotay la sinakwa bridsoukou agogo, anpil lach, se poul ou ye kobaba pataje Tradui an anglè: 1) Sou pwent pye on their tip toes 2) manke mouri almost died Esplike 3) Pye, sa m manje m pa ba ou 4) Defini: lèsen, lèmò, lèzanj Travay machwè 1) Pase pè a nan riz / rizib = sinonim 2) Lè pè a di machwè l travay plis pase sèvo l la, kisa l 21

panse? 22

Pi piti pi rèd 1) Kilè n ap di: Onè ~ Respè 2) Ki wòl parenn ak marenn genyen nan sosyete ayisyen an? 3) Kisa ou ap tenyen 4) Kote ti chat la ale? Sa k rive lòt frè ak sè l yo? Marye kolonn yo sove twa jou ase ase manje swen nad koule sa k nesèsè anyen kouri ale vèse sèlman ede Aspè enteresan nan tèks la: 1) nad ti chat 2) Poukisa atik la konsa? joumou an 3) Itilize l: kanta. Mwen menm tou 1) Defini: pran poul 2) Kijan mèt konnen yo te pran poul? 23

Twa ti kochon 1) dòmi leswa nan seren 2) Sinonim pou sanble. 3) Defini: vin move kou kong. 4) Rakonte istwa a. Kreyòl ayisyen Tan Bayonnèt ~ epòk anvan okipasyon ameriken an (1915-34) Ki lè premye franse rive Ayiti? 1625 + Koloni ofisyèl 1697 Ayiti nan epòk kolonyal Poukisa Lafrans deside chache esklav afriken? Sik, digo, tabak ak lòt danre Afriken: Esklav bosal (Nèg ginen) Esklav kreyòl Esklav domestik Esklav metye Komandè Esklav atelye Nèg mawon ~ swaf libète Ibo, Nago, Sinigal, Kongo, Mandeng, Mondong Banbara, Achanti, Arada = nanchon Kisa kreyòl vle di? sprout; offshoot, child; product, fruit of one s labors; native, indigenous, native to Haiti 24

Se apepre 500,000+ moun an 1792 Afranchi ~ Anpil blan franse ki te fè pitit ak nègès esklav te bay pitit milat sila yo ak manman yo lalibète. Afranchi rich = gwo afranchi / afranchi pòv = ti afranchi Se apepre 50,000+ moun Ewopeyen: Ti Blan: bak, kòdonye, fèblantye... blan mannan Komèsan (Kap-Ayisyen ak Pòtoprens) Gwo Blan (boujwazi): plantè ak endistriyèl Lotorite: leta ak militè Se apepre 40,000 moun 25

Ayiti nan epòk endepandans Divizyon sosyal: Ansyen nèg lib (wè Casimir 2000) Nouvo nèg lib Bosal vin abitan Lame natifnatal / endijèn Deja anpil divèsite sosyal egziste pami ayisyen yo Abitan yo soti nan yon kantite fanmi ak yon kantite ras diferan. Yo gen pou aprann viv ansanm, pwoteje tèt yo ansanm epi kwaze pou yo ka miltipliye. (Casimir 2000: 40) Abitan kreye lakou: fanmi ak moun ki viv toupre fanmi an; yon espas fizik ak sosyal. Ka pa gen bon chif pou mezire nan ki kondisyon moun t ap viv, men gen jan pou konpare valè moun ki t ap viv nan peyi a ak kouman valè sa ogmante. Soti 1804-1915, Ayiti prèske pa resevwa moun vini. Sepandan, popilasyon an pase de anviwon 500,000 a prèske 2 000 000. Se pase relasyon travay ann Ayiti te milyon fwa pi sipòtab pase nan lòt peyi yo. Nan diznèvyèm syèk la, Ayiti pa ka table kontak ak kominote entènasyonal [pwoblèm rasis la]. Pa gen devlopman kapitalis, men sa pa vle di lamizè gaye toupatou 1915: Ayiti anba kontwòl yon sistèm enperyalis 26

Ayiti Toma ~ Jean Casimir (2000) kontinye... 20èm syèk Ameriken òganize ak moun lavil yon lame pou okipe peyi a (1915). Gras a polis riral, anba zòd chèf seksyon yo, yo bay tèt yo dwa sou lavi abitan. Gouvènman Ameriken yo bati an Ayiti, konsantre sèvis, pouvwa politik e aktivite ekonomik nan Pòtoprens. Ameriken fèmen tout lòt pò nan pwovens. Pòtoprens sèlman fè komès ak letranje. Y ajoute Siryen kòm twazyèm gwoup zotobre [milat plis kèk nèg nwè]. Siryen pran responsabilite enpòtasyon ak ekspòtasyon. Zotobre ayisyen, Siryen, Ameriken, biznismann bòdmè se advèsè pep souvren Se rasanbleman biznismann ki mete men sou bòdmè a e ki rive elimine tout jis pri nan koutay y ap fè sou do malere, etan labank etranje ap ba yo pwotèj (59) Lòt pwoblèm nan premye mitan 20èm syek: Kiba sispann resevwa Ayisyen. Ayisyen al Sen Domeng Masak brasewo nan 1937 sou zòd Twouhidjo [Trujillo] Leta ak Legliz konmanse Kanpay Rejete. Yo kenbe Ayisyen nan gagann, fòse yo krache sou Sen yo ak tout bagay granmoun montre yo respekte. Depi lè sa a, pale abitan mal epi manke l dega vin tounen kat didantite alatèt peyi a. Lekòl endijenis rive Opozisyon sosyalis rive 27

Chapit 1 nan Tonton Liben 1. Ki kote moun yo prale? 2. Eske Tonton Liben te kontan nan lavi li? 3. Ki kote Tonton Liben te chita ap travay? Kisa l pote ak li nan travay? 4. Kisa Tonton Liben te fè kòm travay nan lavi li? Lòt moun ki te travay avè l, kisa l te fè? 5. Kisa granmoun nan te mete nan kouti arebò karako li a? 6. Eske granmoun nan kontan? Poukisa? Veye (lavèy) 2. Tou mizerab 3. chita anba Mapou a. 3. Li te trese tetyè avèk pit (pou zannimo yo); kale kann 4. Kachimbo, tabak, alimèt. Estrikti ak vokabilè ki enteresan: Te fè nwa (2) klere chemen an tou blanch / tou mizerab (3) pran ralfò l = depi li vann ou yon tètye, se mouri kite Tout bagay te mouye nèt, ni tab la, ni ban yo. Ni nan syèl la, ni nan tè a. In heaven as it is in earth... Pa pito ou vin kraze kèk lodyans Why don t you come... Yon kè sere ki pran l Di yo non ki moun li ye... 28

Tonton Liben chapit 2 Vokabilè a ~ èske ou konnen yon sinonim pou mo a? 1. ti zagribay tankou nou 4. lyann mayi 2. Pase yon moun nan betiz 5. bwòdè anpil 3. fè trimay 6. kantonnen 7. fann nan siyay yon moun 8. Rale mennen kase 9. pran yon gwòs 1. Loafer 2. make fun of 3. lowly task 4. bundles of corn 5. hip, stylish, fancy 7. lage de gidon dèyè yon moun 9. one thing leads to another 10. vin ansent Petèt vs. poutèt Liben nou tout te konnen an Se pa ti kras malad li te malad Pa t gen lekòl nan Robyon non Rete sot nan raje a Latibonit tèt anba Keksyon sou sa ki nan chapit la 1. Poukisa chapit la koumanse ak pwovèb sa a: Mapou tonbe, kabrit manje fèy li 2. Ki grad Tonton Liben te genyen nan lame a? 3. Ki kote T.L. te fèt? 4. Dekri Anemiz. Papa l te ki moun? Ki lang Anemiz pale? 29

Ki kote l al lekòl? 5. Kijan papa Liben an te vin kantonnen nan Wobyon? 6. Dekri sikonstans nesans li. 7. Èske moun Anemiz yo te kontan malgre papa a te ale? 8. Èske Liben te kab al lekòl? Ki jan l ale? 9. Poukisa Anemiz pa t ba l leson? 1. Paske T.L. monte epi tonbe 2. kaporal 3. sou bitasyon Wobyon 4. se yon bèl nègès, l al lekòl Senmak, li pale franse 5. paske lame Pòtoprens t ap batay kako yo; lame a te blije kite Pòtoprens, yon kantonnen nan Wobyon. 6. papa a, Kanmnè, te chèf lame a nan Wobyon lè sa a 7. yo te kontan nèt 8. Wi; sou do yon bourik 9. li te vin wouye. Tonton Liben Chapit 3 Nou ka lote li konsa Ou pa mare pye lanmò basrak Manbo a fè basinen anba tivant li ak enpe lwil masketi yon toudisman yo nan bouyay yon pakèt boulvès tanzantan Se anba chal yo te pale l mare yon bon kraze kache konte li; mete li; klasifye l = ou pa ka rete lanmò = tè ki toupre larivyè = toudi = nan ka = yon pakèt pwoblèm = pafwa = an kachèt = yon bon kòb 30

Keksyon 1. Lè yon moun malad anpil andeyò, kijan yo transpòte l? 2. Ki moun yo te rele pou tonton Liben an? 3. Kisa fanmi Anemiz yo fè l? 4. Liben pa gen tè, kisa l bezwen pou souviv? 5. Epòk sa a, èske moun te kapab sonje non prezidan an? Pouki yo pa t kapab? 5. Ki moun pran peyi a? Sa mete istwa a nan ki ane? 6. Kisa blan te bezwen òganize nan peyi a? 7. Kisa Liben vle fè? poukisa? 8. Èske se yon bon lide pou yon natifnatal kolabore ak yon fòs okipasyon?! 1. Mete l sou yon branka 2. yon manbo 3. yon pwosè, yon pran tout tè a 4. yon metye; tayè 5. non, paske peyi a te chanje prezidan anpil fwa 5. ameriken; 1915 6. yon lame 7. li vle vin yon solda. 31

Kwiz vokabilè Tonton Liben chapit 3 1. Nou kapab lote Anemiz ak kalite moun konsa. a) count b) allot c) describe d) demote (a) 2. Li gen yon toudisman ki pran l a) excitement b) spasms c) dizzyness d) drowsiness (c) 3. Yo mete tonton an anwo ki bagay? a) yon bourik b) yon kamyon c) yon branka d) yon kannòt (c) 4. Ki moun ki basinen anba tivant tonton an? a) ounsi kanzo a b) oungan an c) bòkò a d) manbo a (c) 5. Fanmi Anemiz fè l yon pwosè, yo pran tout??? a) kay li b) tè l c) lajan li d) bèt li (b) 6. Li degaje l achte yon machin a koud a) disengages b) fail c) attempt d) make every effort (d) 7. Te gen yon pakèt boulvès (bay sinonim) a) aktivite b) pwoblèm c) selebrasyon d) vakans (b) 8. Se anba chal yo te pale l a) an kachèt b) an piblik c) nan radyo d) anba yon rad (a) 9. Liben pou kont pa l te kontinye aprann metye tayè a) all on his own b) for his part c) on account of his d) as a result of his (b) 10. M ta fin mare yon bon kraze nan lame a) eksperyans b) zanmi c) lajan d) fi/fanm (c) 32

Tonton Liben 4 Vokabilè kache depi l te tikatkat since infancy yo tou derape tounen lakay yo set off to return Rive Anemiz rive, li pase nan pòtay la When Anemiz drese yon bòl bouyon prepared, fixed Ala gade ou gade jandam yo Look at the way... Sa ou gen lide fè ak li nan raje a lavil kont andeyò Se bagay m ap fè toptop in a blink Li pe koup suddenly silent keksyon 1. Ki kòmès èske Anemiz te genyen? vyann kochon 2. Ki jan kòmès Anemiz t ap mache? twa mwa kredi 3. Kisa Liben te wè nan lavil la? jandam 4. Liben anonse l ap fè kisa yon jou? vin jandam 5. Èske manman l, Anemiz, te kontan li sezi, li tris poutèt sa? 6. Kisa mèt boutik la sijere? l a pale ak jandam 7. Ki reyaksyon Liben bay? Li ozanj 33

Tonton Liben 5 ~ Vokabilè dapre tèt pèdi lonje voltefas jennen kafe gwòg 1. Li lèt la ba li. 2. Li pa vle ale nan peyi sa a! 3. Li te fè, epi li ale toudwat nan dòtwa a. 4. Pou pa l, li pa t vle ale. 5. li menm, bagay la pa bon. 6. Sa p ap mwen, pa gen pwoblèm. 7. Yo te peze nan menm balans. 8. Li te pran ti li ale pou vini. 9. Sansib pa non, se pou sere ou pou antre nan michan. Travay ak yon patnè pou jwenn bon repons lan 1. Ki mesaj Liben resevwa de kòmandan an? 2. Èske Liben kontan pou vwayaj l ap fè? Poukisa? 3. Kisa Liben te renmen fè lè l te rete nan Wobyon? 4. Kisa ki bon nan Otwou? 5. Èske Liben to okipe koze legliz? Poukisa? 6. Èske manman Liben te genyen kontak ak koze relijyon? Nan ki sans? 7. Lè Liben t ap benyen larivyè ak zanmi l, ki moun li wè? 8. Si Liben vle wè Selyaniz ankò, ki jou l ap kapab fè l epi kisa l ap bezwen manke? 1. yon transfè 2. l ap oblije kite vye manman li an 3. jwe kat 4. gen anpil moun ki te vini la pou jou mache yo 5. non, paske manman l pa t ladann 6. wi, vodou. li toujou fè yon manje lwa vè 6 janvye 7. Selyaniz 8. dimanch / gagè 34

kache Li lonje [lèt la] peyi pèdi sa a Wonpe! li te fè voltefas pou tèt pa l dapre li li pa t jennen l yo peze kafe nan menm balans faksyonnè pran ti gwòg li ale pou vini bay ak bra ou Pawòl militè about face for his part selon li menm irite / annouye menman parèyman solda k ap veye potay ~ sentry nenpòt lè Pwovèb Sansib pa jwe non!... Se sere dan ou pou antre nan michan! TL. 6 35

Keksyon pou chapit 6 yo Vokabilè bon levasyon panyen bwaze li plede gade li dekontwole bab pou bab fè malonèt se lè sa a ase dekontwole bwaze yon kalite bwat li tonbe damou ale vit yo byennelve anyen rete je l yo repwoche yon moun, kritike l sèlman pran bwa, kraze rak de moun kontre toupre yonn ak lòt emosyonnen, ou ap tonbe damou 1. Nan konmansman, Liben te ale dèyè Selyaniz pou l marye l? 2. Kisa Selyaniz te konn fè nan kay la? 3. Dekri sa k te pase lè yo te rankontre sou galeri boutik la. 4. Èske Liben chanje apre konmanse soti ak Selyaniz? 5. Èske Liben di manman l, li marye? 6. Èske Selyaniz vle wè manman Liben an? 7. Èske Liben pè madanm li pral enfidèl avèk li? 8. Kisa fanmi sa a deside fè nan fen chapit la? Ranpli espas vid la franchi lapenn apa pito pòpòz nèt 1. Liben pòtay lakou kay la 2. Sa te fè l kite kay la 3. Li te kè. 4....vin jwenn tout bagay korèk. 5. nou pwofite vakans la 36

Ti Dikte ~ Pawòl granmoun Edner A. Jeanty/Carl Brown Bonswa Klèb Kreyòl! Chapo ba pou tout efò manm Klèb Kreyòl yo ap fè pou soutni kilti ak kominote ayisyen ak kreyòlofòn (Matinik, Gwadloup, Lagiyàn, Sen Lisi, Lwizyàn, eksetera). Bèl travay Klèb Kreyòl la te fè pou ramase lajan ak materyèl pou ede viktim inondasyon an nan Gonayiv ranpli yon ideyal nou wè nan yon bèl pwovèb ayisyen: Men anpil, chay pa lou. Jodi a mwen vle ekri detwa ti konmantè sou kèk lòt bèl pwovèb ayisyen. An Ayiti, yo konsidere pwovèb yo tankou pawòl sajès granmoun. Se konesans ak eksperyans zansèt yo ye. Ayisyen itilize pwovèb yo pou yo navige lavi, pou yo jije desizyon moun ap pran, pou yo eklere lemonn kote y ap viv la. Pwovèb yo tou penmèt yon moun kritike yon bagay anba chal, pou kritik la pa twò fò. Yon pwovèb mwen renmen se Konplo pi fò pase wanga. Sa vle di, nan yonn nan lèkti ki posib yo, aksyon konsyan moun ap fè pou l fè sa ki mal pi danjere pase dezi fè sa ki mal. Al dèyè yon wanga, yon madichon, pa egal ak yon aksyon oswa yon konplo ki mal. Ni yonn, ni lòt pa bon, men yo pa menm. Toujou kenbe bagay yo yon nan pèspèktiv. Pwovèb la vle di tou, aksyon yo pi fò pase nenpòt aktivite mistik. Yon lòt pwovèb mwen renmen se Douz metye, trèz mizè. An angle nou konn di, Jack of all trades, master of none. Men pwovèb kreyòl la montre pi byen ki konsekans ki genyen pou moun ki pa espesyalize: se mizè l ap manje. Li pi bon pou n vin maton, pou n vin fò nan yon sèl bagay pase pou n ta konnen kèk bagay nan plizyè metye. Lè fini, yon kliyan ap pito chache yon moun ki fò nèt nan domèn ni. Nou pa vle vin bòs machokèt non. Ann pito espesyalize tèt nou yo. Yon dènye ti pwovèb mwen vle prezante la a se Byen mal pa lanmò. Pwovèb sa a montre kote optimis lespri ayisyen an. Menm si bagay yo di, nou pa janm dwe bay legen. Se pou n goumen pi rèd pou n vanse pi devan. Menm si yon siklòn fè nich zwazo a tonbe atè, l ap reziyen tèt li pou l fè yon lòt, paske piti piti zwazo a fè nich li. Menm jan tou, piti piti pèp kreyòl la ap fè nich li sa vle di sivilizasyon li nan lemonn sa a. Bon, fòk mwen kouri wi, m ale. Kenbe la tande. Pa sèvi pè pou kite pitit ou mouri chwal [717] Moso Bondye, moso solokoto: Bondye bon men... [722] 37

Nèg di san fè; Bondye fè san di [723] Abitid se vis [730] Bèl antèman pa di paradi [737] Douz metye, trèz mizè [740] Bitay fè ou vanse chemen [743] Byen mal pa lanmò [749] Pati bonè pa di konn chemen pou sa [751] 38

Tonton Liben 7 ~ Tig kont Liyon Bay yon sinonim / espresyon ekivalan an kreyòl! 1. Anemiz ap bat kò l 5 ti bagay, biblo, ti manje 2. blanchi ak lacho 4 kit...kit 3. yo pati pou kont yo 6 tande pawòl la 4. swa... osinon... 3 san lòt moun 5. komès kenkay 1 travay anpil 6. pran son koze a 2 koulè blan pou kay 7. Ala bèt rizèz 10 pwen vodou 8. Se li menm ase ki... 11 ti boul 9. yon bann rejete 8 sèlman 10. kraze batri ak wanga 7 moun komik 11. kim savon 9 gwoup antivodou 1. Kisa Anemiz fè pou pare vizit pitit li ak fanmi li? 2. Kijan moun Wobyon yo te resevwa yo? 3. Kisa Liben ak Selyaniz fè ansanm Wobyon? 4. Kisa yo deside fè? Ki kote L. ak S. ta rete? 5. Ki pozisyon Liben pran nan Wobyon? Ki briganday ki rive nan Wobyon? 6. Ki moun te dèyè bann rejete a? Ki konsekans ki genyen an? 1. fè repare kay la, blanchi panno ak lacho, taye kandelab lantouray yo 2. Wi, yo te kontan nèt. 3. yo fè pwomnad, yo benyen Lasous, fè vizit lakay yon zanmi 4. Viv nan Wobyon; vin chèf seksyon/kòmès kenkay 6. bann rejete 7. soukèdlawouze 39

Ben Hebblethwaite Ti Kwiz, Kreyòl ayisyen 2200 Ben Hebblethwaite 24 oktòb, 2003 Kijan ou rele? 1. Kisa soukèdlawouze vle di? Kisa l fè? Sa k rive Liben? (3 pts) 2. Kisa Anemiz fè pou pare vizit pitit li ak fanmi pitit li? [2pts] 3. Tradui an angle: Se manje ase m genyen. [2 pts] M genyen ase manje. [2 pts] 4. Esplike: Douz metye, trèz mizè. [3 pts] 5. Kijan yo transpòte yon moun ki malad anpil andeyò? [1 pt] Ekri yon ti fraz kote ou montre sans chak mo genyen an [2 pts each]: 6. lonje 7. kim 8. pran son 9. pe koup 10. tikatkat 40

Vokabilè ~ matchin chapit 8 bagay ki rèd zanmi apiye zanmi yon fou nan lakou a bèl mouchwa toutlasentjounen achte pretansyon nan lise Vensan egare li meprize lòt travay deblozay dènye lekòl fèmen pa fè ni de ni twa tout tan lwe yon moso tè di, enposib, traka kenbe, ede, sipòte pou kouvri tèt la li fèt ak tè, ou kwit avè l sitirasyon k anboulatcha pa ezite, pa tann move atitid rayi, pa respekte lekòl chak 1. Kisa ki deranje anpil bay? 2. Grasa kimoun Liben kab kenbe? 3. Kisa y ap vann pou fè kòb? 4. Bon regleman fè kisa? 5. de twa bèf pou l tire : sa sa vle di? 6. Konben fwa pa jou li fè yo bwè? Èske dlo a toupre? 6. Poukisa timoun yo te meprize travay nan kay? 7. Ki deblozay pete? 8. li pa fè ni de ni twa... : sa sa vle di? 41

TL chapit 9 ~ Vokabilè deblozay mitin enskri bonkou pye trimay razad tiyo blayi Mwen non mwen nan lis la. Li pote kleren ak sigarèt. Se pa ti kras ki nan peyi a. Yon bon kleren Y ap fè yon pou regle pwoblèm nan Gen pou moun bwè dlo Ou pa bezwen machandiz atè Li pèdi nèt nan kòmès Se yon djòb ki di, ki pa peye byen, se yon. 1. Ki moun ki vini nan lakou kay Liben? 2. Kisa moun sa a pote avèk li? 3. Kisa moun sa a pwomèt l ap fè pou Wobyon? 4. Kisa Anemiz dwe fè pou moun sa a? 5. Ki moun ki pa renmen koze a? 6. Sa k rive? Kisa kandida a fè? Ki konsekans sa genyen? 7. Ki moun ki sove Liben? 8. Ki moun ki pèdi plis? Kandida. 2. kleren, kòb, sigarèt. 3. fè wout, kay pou fè mache, kote pou moun dòmi, tiyo pou dlo, latrin 4. enskri moun pou yo vote. 5. Selyaniz. 6. Kandida retire non l nan eleksyon an. Liben/Anemiz pèdi anpil lajan. 7. Selyaniz sove yo. Li prete lajan nan men fanmi li a. 8. Timoun yo. Yo pa ka ale lekòl. 42

Tonton Liben ~ Chapit 10 Rad pakoti apepre lè sa a seriz nètale, tout bon reprann pye bon mache, kalite ba yon revenan moso siman pi fon vin bon ankò tiraj lajan lontan, lontan kouran midi sòti l glasi koube, vire depi sou grann igrann grenn kafe pyebwa tòdye lespri 1. Apre eleksyon an, èske ou kwè Liben t ap antre nan koze politik ankò? 2. Sa k rive Anemiz? 3. Kote pi gran timoun nan twouve yon djòb? 4. Ki jan Liben fè kòb kounyeya? 5. Liben ak Selyaniz pè ki bagay? Kisa yo deside fè ak dènye pitit yo a? 6. Kisa ki vini kraze tout bagay? 43

Chapit 11, Tonton Liben 1. rantre nan penpennen difisil 2. bagay la vin pi tchak kòd pou trese 3. kaye ak jandam boukannen dlo 4. latanyen anboulatcha, konplike 5. bagay vin pi tchak andeyò a chaje ak 6. mangonmen pi rèd 1. Nan ki kòmès fanmi Liben antre? 2. Èske Liben fimen? 3. Sa k pase lavil la? 4. Èske abitan te gen lajan pou achte atèmiyò? 5. Èske Liben ap antre nan koze eleksyon ankò? 6. Èske Liben te fè yon bon chwa lè l deside pa vote? Pwovèb nan tèks la Bay kou bliye, pote make chonje Chat chode nan dlo cho, kou l wè dlo frèt, li kouri Si m te konnen toujou dèyè! 44

Rekonstwi istwa nan Tonton Liben: Gwoup 1, chapit 12 (67-69) Liben pare fopanno Selyaniz al nan mache Li vann Kisa li achte? Kwi kribich Fanm woujat la ak sekretè li yo revolvè, gwo chaplèt ak yon bèl rigwaz Fanm kenbe l Selyaniz pouse Gwoup 2, chapit 12 (69-71) chaplèt ak rigwaz konmanse tonbe sou benyen nan san rad tounen ranyon mennen Selyaniz nan pòs la mesye ak revòlvè manke chèf respè amann senkant (50) goud Liben prete anba chal Pa pito m degaje m voye ou Gwoup 3 (73-75) Selyaniz refè nan Liben fè lide vann Poukisa li vann bèt la? Li vann bèt la pou konben goud? Liben voye ki moun ale? Liben achte kisa pou pitit li? Èske Liben gen tan pou l di l orevwa? Kisa chofè a di lè yo ale? Gwoup 4 Kisa ki rive pitit-gason Liben? Kisa ki rive pitit-fi Liben? gwo chèf nan katye a Ala yon konmè ki anfòm Kote fi a te ale? Sa k rive l? 45

TL 12, Yon Ti Kwi Kribich 1. fopanno rad chire 2. chaplèt pa gen moun menm 3. move je ti pinisman lajan 4. rigwaz sèl pou chwal 5. ranyon baton 6. chemen an blanch fwèt 7. amann moun ki pa sa Se ak baton ki nan men ou pou pare kou a 1. Defini: fanm woujat 2. Èske ou konnen lòt espresyon ak mo blanch lan? 3. Fiyèt Lalo, ki kalite moun li ye? 4. Esplike diferans de òganizasyon sa yo: Tonton Makout ak Lame 46

TL 13 ~ Lage nan Lavi a 1. senmenn nan patko bout enkyetid 2. bòs fèblantye klòch legliz ap sonnen 3. yeye gen arevwa ak, vizavi 4. kè sere fini 5. lanjelis recho 6. kanta pou malere nèt Esplike: Ba li bwa, chofè! Pye l pèdi tè... Dikte: Lè Liben tande zen sa a, lapawòl li koupe nèt. Men pou souf li kapab tounen, madanm lan di konsa: Ou pa bezwen pran twòp lapenn non. Lòt jou gen yon moun ki te kontre l laba a. Moun lan di m li jwenn yon bon travay. (76) 47

Chapit 14 ~ Tonton Liben 1. Sa k pase lè yon jenn moun rive nan laj pou l fè pozisyon? 2. Kisa ki garanti bitasyon Liben an? 3. Ki moun ki gen papye tè a? 4. Ki moun ki debake? 5. Ki reyaksyon Liben genyen devan moun nan? 6. Kote Liben ale? 7. Apre l lage, kote l ale? Sa l wè? 8. Sa k rive Selyaniz? Poukisa? 9. Liben al viv ak ki moun? 10. Ki djòb Liben ap fè kounyeya? Ki kote l travay? 1. Li bezwen fè pozisyon: bati yon ti kay. Pare maryaj. 2. Yon papye Liben pa genyen. 3. fondepouvwa a. 4. fondepouvwa a ak apantè a. 5. Li mete opozisyon 6. yo mete l nan prizon 7. apre l lage, li al kote lakay li te ye, li wè yon bèl kay nouvo. 8. Li fin nan malsite. 9. Li pataje yon chanm ak bòs Dò nan yon legliz Pwotestan. 10. Liben ap trese tetyè anba mapou a. Ti aktivite matchin bout pou bout mouda mapou remoute kouran an peze kafe nan menm balans kache twouve fòs ankò rasin yo pase menm bagay lè fini, alafendefen Bòs Dò fè l jwenn yon ti kote anba mapou a; sa montre kijan chak ti kote rezève. 48

Tonton Liben, Chapit 15 1. Ki travay Liben fè nan lakou pastè a? 2. Lavi malere se kisa? Sa sa vle di? 3. Liben travay sou kòmann. Poukisa? Ki travay l ap fè? 4. Tradui: Tounen li tounen, li ranmase pakèt li 5. Liben travay anba mapou a jouk kilè? 6. Kijan yo di fè manje nan chapit la? 7. Eske l konn separe manje l la ak bòs Dò? 8. Lè l dòmi, kisa Liben fè? 9. Poukisa Liben vle sanble yon ti kòb? 10. Ki moun ap kenbe kòb Liben? 11. Kijan Tonton Liben mouri? 1. Li sanble epi l boule fatra. 2. mistè 3. si li mete yo la moun pa vle peye l pri kouray li. li trese tetyè, sang [saddle strap] ak fopanno 4. When he returned 5. labrin ap fin tonbe. 6. Li moute chodyè. 7. Wi 8. li pale sou madanm li, Selyaniz. 9. pou l al wè madanm li 10. ebenis. 11. lafyèv ak doulè anvayi l. 49

Benjamin Hebblethwaite Kreyòl ayisyen 2200 Ki jan ou rele? Kwiz pou Tonton Liben chapit 10 pou 15 1. Ki kote pi gran ti gason te travay? [2 pts; repons kout] 2. Siklòn Azèl te kraze ki trafik Liben t ap fè? [2; repons kout] 3. Esplike sa ki rive akoz yon ti kwi kribich [5 pts; omwens 4 fraz] 4. Poukisa pitit-fi Liben te oblije kouri kite djòb li nan Wobyon? [3 pts; 2 fraz] 5. Nonmen bagay Liben t ap vann anba Mapou a? [4.5 pts; 1.5 pou chak bagay] 6. Poukisa Liben al nan prizon? [3 pts; repons kout] 7. Kisa moute chodyè vle di? [3 pts; repons kout] 8. Poukisa Bòs Iram te pran 60 pyas nan lajan Liben an apre l te mouri? [3 pts; repons kout] 9. Kisa ou te aprann sou lavi yon peyizan nan Tonton Liben? [4 pts; omwens 3 fraz] 50

Benjamin Hebblethwaite Kreyòl ayisyen 2200, devwa pou lendi, 9/27/2004 Bourik Izidò a, p. 109-113 1. Tradui: Se te yon bon grenn abitan 2. Ki jan Izidò ak madanm li fè lajan? 3. Ki relijyon Izidò te pratike? Ki sa l fè? 4. Ki bèt abitan sa yo te genyen? 5. Kisa sa vle di poze san ou 6. Ki jan vòlè yo te vòlè bourik Izidò a? 7. Ki jan madanm Izidò a konnen se pou yo ale nan yon gwo mache pou yo chache bourik yo a? 8. Ki moral istwa a genyen? Ti gout ti gout, konpè chat pèdi, p. 114-116 9. Kisa konpè Chen fè konpè Chat? 10. Ki kote konpè Chat ale pou li regle konpè Chen 11. Kisa konpè Chat bezwen jwenn? 12. Lè konpè Chat al kay bòkò a, sa k pase? 13. Kisa bòkò a vle fè ak konpè Chat? 14. Esplike: Madichon ou bay bèlmè ou, se manman ou li rive Oral Exam on Monday, be prepared to discuss pages 9; 11; 26-29 from the Oxford Picture Dictionary 51

52

Tijo ak tig la Tijo Tig la Pye bannann nan Kòk la Bèf la Makak la Ak ki pèsonnaj ou asosye mo anba yo? twou fon an mwen pa grangou vole sou branch yo pwomès la manchèt yo boule m prizyonye a yon rèl gwonde lèzòm pèlen an koukouyoukou yo koupe m poulaye a niche babin mwen soud sòt enbesil 53

Malis ap vann, wa ap pran (93-98) fè jouda pou bèbèl kobaba! move kou kong m ap peye po kase a tire osò medelsome decoration Golly! as angry as (king) kong I ll pay for your errors to chose straws 1. Kisa lanp la penmèt you moun fè? 2. Ki moun ki vle achte lanp la? 3. Kisa Malis fè ak $100 dola a? 4. Kisa Malis fè ak ke bourik la? Sa l fè ak bourik la? 5. Kijan Malis twonpe wa a ak bale a? 6. Kisa wa a fè ak bale a? 7. Ki jan wa a vle pini Malis? Sa k rive? 8. Lè wa a pase bò lakay Malis, kisa Malis di l? 1. wè sot isit rive nan Ginen 2. wa a 3. l achte yon bourik 4. li kole lajan sou li 5. bale majik la 6. li koupe tèt madanm ni pou l seye bale majik la. 7. jete l nan lanmè 8. li t ap konte lajan li te jwenn nan fon lanmè a. Wa a Malis / madanm Malis lanp la ($100) bourik la ($10,000) >>> malè sèk madanm malis bale majik la madanm wa a 2 vòlè yo [prens chal] 54

Aktivite koute ~ Pè Durand 1. Se t on ayisyen 2. Ki kote ou twouve pòtre moun tankou Pè Diran? 3. Ki jan l janbe Pòtoprens? 4. Nou menm,, nou te konn ri... 5. Enstriksyon fanm, pa t depase 6. Bondye te fenk. 7. Te gen yon kouvrefe nan ki ane yo? 8. Kouvrefe sonnen, tout moun anba. 9. Bondye mouri, tout pòt. 10. Tout priyè, dyab sèl ki. 11. Se pa klòch ki sonnen, se sirèn k ap... 12. Jeneral. 13. Ou ap fè ti papa ou 1. tan lontan 2. albòm foto 3. a peti pa 4. tikatkat 5. breve siperyè 6. mouri 7. kouvrefe 57 60 8. dra 9. fèmen 10. kaba / deyò 11. kònen 12. Kraze Zo 13. pè 55

Mouche Defas, 23-44 Tradui mo yo Pèsonn pa krenn pèsonn Yon moun pran pòz lwijanboje Se yon mas pou figi l pa parèt pòtre yon ti soufri Kesyon sou 32-44 Èske Ivon renmen Defas? Kisa Sebyen seye fè pou Ivon? Kisa Ivon deside fè? Ki moun ap vin fòl? Matche mo yo 1. (to whinny) Yo si tèlman ranni ladrès, bon kapasite 2. (rumors) tripotay ak jouda moun sòt, zewo 3. (skill) L ap pèdi repondong pale dèyè do moun 4. (jump up ) Nou mèt vole ponpe di yon mechanste 5. (losers) se yon bann voryen sote 6. (gossip) chèche zen tout kote jan bourik pale Kounye a, èske ou ka itilize mo an gra yo nan yon fraz? -------------------------------------------------------------------------- Ranpli espas vid yo deviz dous vire do bay kaka je parèyman pinèz kache men zenglen gògmagòg nanm 1. Li fè m plezi ak tou zanmi. 2. li kriye plizyè fwa paske l touye yon ki te ba l kout dan. 3. Pou ou se menm bagay, se menmman? 4. Travay yo se voye wòch,. 5. Misye rive pran tèt ou nan dyòl. 6. yo se Bondye, legliz e sove. 7. Yo pa nan bò isit bò laba. 8. Li fè ou pran pou linèt e pou dyaman 56

Mouche Defas, paj 45 56 Ti kwiz Pèsonaj yo: Ivon (papa Maryàn) / Maryàn (pitit fi Ivon) / Dorin / Defas / Tant Foufoun / Sebyen (bòfrè Ivon) / Monfi (pitit gason Ivon) 1. Kisa papa Maryàn vle pou li? 2. Èske Maryàn dakò? Wi oubyen non? 3. Ki moun ki di l? Mwen gen rekonesans pou sa 4. Ki moun ki di l? Ou twonpe w. 5. Ki moun ki di l? Se yon pòv onèt, entèg 6. Ivon di ki moun sa a? Fout vouzan 7. Ki moun ki kapab bay Maryàn zoklo? 8. Ki moun se yon ti pès? Itilize vokabilè a nan yon konvèsasyon 1. Ki lè ou di: Plètil 2. Pou ki bagay / moun ou gen rekonesans? 3. Èske ou konn fè reditil? Pou ki rezon? Ki lè? 4. Èske ou te janm twonpe ou? Bay yon egzanp. 5. Pou ki rezon ou ap fè bouch ou long? 6. Bay yon egzanp de radòt. 7. Pou ki rezon ou ta rele yon moun yon ti frekan? 8. Esplike sans espresyon an: bay zoklo 9. Èske paran ou yo te janm vle fòse ou fè yon bagay ou pa t vle fè? 57

Mouche Defas 56-72 Dorin: Si papa w se yon vye sankoutcha OUBYEN granmoun Papa ou vle kò l krab OUBYEN kache Lifèt: Se a la gouj [alagouj] ou t ap pale 1. Eske Maryàn renmen Lifèt? 2. Ki jan Lifèt reyaji lè li konfwonte Maryàn? 3. Ki reyaksyon Maryàn genyen devan Lifèt? 4. Kisa Dorin fè pou kenbe yo ansanm? 58

HAI 2200. Mouche Defas paj 72 84 Ben H. Devwa kreyòl pou lendi, 18 oktòb, 2004 1. Ki konsèy Dorin genyen pou Maryàn? Ki jan Maryàn kapab trennen pou yo gen tan ekspoze Defas? (p. 73) 2. Kisa sa vle di?: Se pa ale sou lotèl avèk Mouche Defas (p. 73) [an kreyòl] 3. Tradui an angle: n ap chèche genyen ata konkou madanm (p. 73) 4. Èske Monfi kontan ak maryaj sa a? (75-6) 5. Èske Dorin konseye Monfi pou li ale konfwonte Defas? Poukisa Dorin di l sa l di l? (76) 6. Neli marye ak ki moun? 7. Kisa Defas admèt ( konfese )? (p. 81) 8. Kisa ekspresyon sa a vle di? Ann kite lapriyè pran kantik (82). 9. Èske marye Maryàn enterese Defas? Kisa ki enterese Defas? (82). 10. Tradui an angle: Si nou pa jwenn nan lòm [man] sa Li met nan lafam [woman], / Mèvèy Li met nan ou pa genyen n nan lòt dam (83). 11. Ki santiman, ki filing, ki emosyon Defas genyen pou Neli? (83). 12. Èske Neli pataje santiman sa yo avèk Defas? (84) 59

HAI 2200. Mouche Defas paj 84-93 Ben H. Pou mèkredi, 20 oktòb, 2004 1. Si Neli kouche ak Defas, ki pwomès Defas fè Neli (p. 85). 2. Esplike sans pwovèb Defas itilize a: Tout bèt jennen mòde (85). 3. Tradui an angle: M aksepte kase fèy kouvri sa (86). 4. Pou Neli pa pale ak Ivon, mari l la, kisa Defas bezwen fè pou li? (86) 5. Kisa Monfi t ap fè pandan Neli ak Defas t ap pale? Kisa Monfi deside pou l fè? (87 88) 6. Lè Monfi fin akize Defas, kisa Defas di pou l pwoteje pwòp tèt pa l la? (89-90) 7. Ivon di moun yo ap lage de gidon nan deng mwen pou ki rezon? (92) 8. Ivon mande Monfi fè ki bagay devan Defas? (93). 60

Bilten vòt pou Prezidan/Vis Prezidan Etazini 1. Non pati politik la: Bon Move Lide Prezidan yo: 5 4 3 2 1 Prezantasyon Prezidan an 5 4 3 2 1 Lide Vis Prezidan yo 5 4 3 2 1 Prezantasyon Vis Prezidan an 5 4 3 2 1 Repons pou keksyon yo 5 4 3 2 1 2. Non pati politik la: Lide Prezidan yo: 5 4 3 2 1 Prezantasyon Prezidan an 5 4 3 2 1 Lide Vis Prezidan yo 5 4 3 2 1 Prezantasyon Vis Prezidan an 5 4 3 2 1 Repons pou keksyon yo 5 4 3 2 1 3. Non pati politik la: Lide Prezidan yo: 5 4 3 2 1 Prezantasyon Prezidan an 5 4 3 2 1 Lide Vis Prezidan yo 5 4 3 2 1 Prezantasyon Vis Prezidan an 5 4 3 2 1 Repons pou keksyon yo 5 4 3 2 1 4. Non pati politik la: Lide Prezidan yo: 5 4 3 2 1 Prezantasyon Prezidan an 5 4 3 2 1 Lide Vis Prezidan yo 5 4 3 2 1 Prezantasyon Vis Prezidan an 5 4 3 2 1 Repons pou keksyon yo 5 4 3 2 1 61

Ti aktivite koute: Vwadelamerik, dimanch 31 oktòb 1. Eske Etazini sekirize pou eleksyon an? Dapre ki moun? 2. Mesaj ki moun pase sou chenn televizyon yo vandredi? 3. Bouch ak Keri pran fèm detèminasyon fè kisa? 4. Ki akizasyon Keri lanse kont Bouch? 5. Ki rezon Bouch bay pou ameriken chwazi l? 6. Ki kote prezidan te ale nan kanpay li? 7. Ki senatè Keri te ale nan kanpay li? 8. Ki kandida pi devan nan kanpay la? 62

Mouche Defas 1. Bay yon egzanp de mannigans ki nan Mouche Defas 2. Nan pasaj sa a, Ivon pral pase papye bay ki moun? 3. Papye yo se pou ki bagay? 4. Neli vle Ivon vin temwen kisa? 5. Kijan Ivon vin yon temwen? 6. Poukisa Defas di Ou pa janm fè peche lè ou an kachèt (109) 7. Dapre Defas, ki moun ki enbesil, yon tèt nan sak, entètè? 8. Sa k pase apre Defas di sa? 9. Kisa Defas pral fè ak pyès li jwenn nan men Ivon? 63

Konpa kreyòl, Out (Gen gen geng, 2004) Sa fè senkan djaz la egziste Senkan travay pou nou pwogrese Gen moun ke sa deranje Anplwaye taktik pou kraze n Se vre, biznis la chanje Men gen plas pou tout moun manje Pa bezwen gen jalouzi Politik, ni fè bri kouri ekziste Refren Bad boy pa alamòd ankò, bad boy out, out! Sousou pa alamòd, sousou out, out! Ipokrit pa alamòd ankò, Ipokrit out, out! Yo, vakabon! Get out! An piblik y ap bay bèl figi Anba anba gen ipokrizi Pa bliye n gen menm fanatik Y ap sibi tout demagoji Jodi a peyi n divize Paske n pa gen inite Mizisyen ta dwe met ansanm Pou evite men n tranpe nan san Refren Vakabon pa gen plas li la Konpa kreyòl nou pral jwe konsa Kijan konsa Tout bon konsa Montre yo konsa Kijan konsa... tout moun vole... m anvi vole... Rap Can t touch what? Can t touch this Can t touch what? Can t touch this band Konsa fè bout anba n danse konsa Fè l danse konsa Medam mwen yo ann ale M anvi vole 64

Lendi: Fini Mouche Defas 114-126 Vokabilè nan Mouche Defas: 94-114 Kisa mo a vle di? Devine. kè (yon moun) grenn fè espre vire lòlòy (yon moun) atò ti malandren mannigans lage de gidon nan deng yon moun jaja tanta yon kou siprann yon bakoulou santi - to be sad - to do on purpose - to get wound up, drive someone nuts - now - jerk - trickery - to let rip on someone - idiocies - attempt - a genuine surprise - a nasty scumbag Itilize mo a nan yon fraz. Egzanp, Lè m gade sitiyasyon grangou nan lemonn, kè m grenn Preparasyon pou egzamen oral la: Kesyon yo: Ou pral choping nan mòl la Ki kote ou prale? Kisa ou ap achte? Poukisa ou ap achte bagay sa a nan magazen sa a? Poukisa ou renmen achte nan magazen an? Egzanp, A. Bonswa patnè mwen, ki kote ou prale nan mòl la? 65

B. Bon, m prale nan libreri a. A. A wi! Se la mwen prale tou! B. Aaaa! Ann ale ansanm! A. Ki liv ou ap achte nan libreri a? B. An fèt, m ap achte yon jounal ki rele Bon Nouvèl. E ou menm, kisa ou ap achte nan mòl la? A. Mwen menm, m ap achte Dezafi yon woman Franketienne te ekri. B. A wi, se sa. M deja li liv sa a! Li bon anpil. A. Ou genyen liv la? Eske mwen ka prete li? Mwen pa vle depanse lajan mwen. 66

DEVWA POU VANDREDI: li paj 15 25 Fòklò Peyi d Ayiti II, Twa Chèlbè Vokabilè: chapo kòbòy jounal anba zesèl li chapo etranje bèl levit ~ sports coat bèl sentiwon radyo tranzistò sigarèt 1. Dekri twa chèlbè yo. 2. Ki jan papa Jera a rich? = li vòlò tè nan men pòv abitan 3. Ki lang yo pale? Èske yo pale li byen? Pouki yo pale li? 4. Sa k rive bò chemen an? = kadav la tann atè 5. Ki jan lapolis rive? = nan djip la 6. Poukisa yo mare chèlbè yo? = yo admèt krim nan 7. Esplike: se franse nou te grennen sou ou wi 8. Kisa chèlbè yo aprann nan sa? = lavi andeyò a pi asire pase lavil rad li te jwenn nan kenedi voye yon moun bwachat yo vle antrave l kenbe rad pèpè nan peyi san chapo Maryaj Malis Twoukoukou 9. Kisa Malis vle? 10. Kisa wa a vle? 7 sak tè kay dyab nan 67

Twoukoukou 11. Poukisa dyab yo kontan? Vyann fre... 12. Kisa manman gran dyab mete Yon mouchwa wouj 13. sou Malis? 14. Kisa Malis fè ak li? Li chanje plas ak pi gran jennjan dyab la 15. Sa k pase? 16. Kisa yo fè ak zo dyab ki mouri a? 17. Ki moun al manyen poud la? 18. Twazyèm pyèj se kisa? Fig anpwazonnen 19. Apre sa, sa dyab yo fè? Yo fè l ale vit 20. Wa a kontan lè Malis rantre? Non, li mouri toufe pase yon moun nan rizib boing... yon moun raz their very own children gwo tonton kabann to get very angry li vloup li kanpe boring se pwòp pitit pa yo yo toufe big ol... fè move san ridicule someone 68

Devwa pou lendi: li: 24-37; Esè 5 [analize youn nan istwa yo] Fòklò Peyi d Ayiti. Yon pè soulye pou konpè Tig konpè Kabrit konpè Chen Bouki konpè Tig Keksyon 1. Kisa chak bèt/moun vle? manje patat yo 2. Kijan y ap kwit sa yo vle a? boukannen 2. Kijan kabrit la twonpe konpè Tig?...nan mitan lanmè 3. Kijan konpè Tig reyaji? Poukisa? kriye/liyon manje manman Tig la Vokabilè. Ranpli espas vid la epi tradui fraz la an angle. griyen / rale / zago / limen / krab / depeche 1. Li yon boukan dife 2. Si se konsa, ou fini ak patat yo 3. Sant patat yo l mennen vin jous kote mesye yo. 4. Konpè Tig tout dan l. 5. l fè kow kow kow sou wòch yo. 6. Ou pèdi ni sak ni. 69

Ti chenn lò a Kesyon yo: 1. Kisa sa vle di: satanjerenòs? Ti fi ki twò bèl 2. Kisa papa a bay pi gran pitit la? 3. Ki bagay pitit yo fè nan dlo a? lave, benyen, pran dlo 4. Ki kalite jwèt yo vle jwe la? bat lobe 5. Sa k pase pandan y ap jwe nan Li pèdi chenn lò a. Yon dlo a? Kijan? men malveyan pran l. 6. Pou re-jwenn sa l pèdi a, kisa li L ap bay moun nan tout pwomèt fè? li menm 7. Ki sa ki sove li? Krapo a. 8. Èske pitit la pral respekte sa l Non. Li kouri lakay. te pwomèt fè a? 9. Sa k pase? Krapo kouri dèyè yo Chasè a ak Oungan an 1. Ki pouvwa oungan an te bay chasè a? 2. Èske pouvwa sa ede chasè a? 3. Ki moun ki vle konnen sekrè chasè a? 4. Èske l ap bon pou chasè a si l di pitit li laverite? 5. Ki jan li korije pitit fi l la? 6. Ou dakò ak metòd sa a? Aktivite pou grandi vokabilè nou: Itilize mo yo nan yon fraz pa ou! Egzanp, Lè m te yon timoun, mwen te renmen bat lobe larivyè ak frè ak sè m yo. Ti chenn lò Chasè a ak oungan an N ap bat lobe nan dlo a devenn nad marinad lapli tanmen tonbe Li tonbe alaranvès kase tèt tounen kabicha alèz kou Blèz Rive (yo) rive,... avwe bay dizon pèdi yon fèy lage de gidon nan kò (yon moun) 70

Fòklò Peyi d Ayiti, Liv 2; Pè Selòm 1. Pèzenyon se ki kalite bouk. Dekri l. = anpil mizè 2. Kisa ki enterese granmoun nan? = travay 3. Pè Selòm gen ki kalite rèv? = al fouye, sakle... jwenn lò a 4. Èske rèv sa enterese yo? 5. Lè yo fin laboure latè, sa yo deside fè? = plante pitimi, pwa, tonmat, mayi, kalalou 6. Kisa moun nan bouk la vin konnen? = travay egal lò Aktivite diksyonnè (a) Defini mo a an kreyòl epi (b) itilize l nan yon nouvo fraz fouye, plante latè granmoun nan chonje ak sò bouk la tè nou byen laboure yo fè semay ak plantasyon aba lamizè nan chak rakwen, nan chak bouk, nan chak mòn... gen yon kès lò 71

Istwa yon baton majik ~ fè devwa ou... 1. Ki kote Lifèt jwenn baton l yo? 2. Dekri premye baton an = li an lò, li konn koze 3. Kisa baton an fè pou Lifèt? = ba l manje, lajan 4. Poukisa li deside ba l wa a baton an? = li te gen laperèz 5. Sa k pase ak richès bouki a? = li pèdi l. 6. Sa l fè? = l al dèyè yon lòt baton 7. Dekri pwochen baton an. = li jwenn li menm kote a; baton sa a bat li. 8. Kisa Antwàn deside fè ak dezyèm Echanje l ak wa a. baton an? Poukisa? Li te gaspiye kòb li. Vokabilè ~ matchin 1. yon men devan, yon men dèyè spread out, cover with 2. simen manje ban mwen help! 3. bidòl absolutely poor 4. choz di choz fèt money 5. anmwey Said and done... Tradiksyon vokabilè a 1. Choz di choz fèt 2. li tonbe kraze zo anba kout kokomakak 3. Apa ou vle jete m 4....pèsonn pa kab kontwole kantite bidòl ki simen nan kay li 5. li te gen laperèz 6. ti baton an tonbe bat wa a byen bat 2/2007 72