JOGET GAMELAN TERENGGANU DARI ASPEK PENCERITAAN DAN CABARAN PEMELIHARAANNYA

Transcription

1 JOGET GAMELAN TERENGGANU DARI ASPEK PENCERITAAN DAN CABARAN PEMELIHARAANNYA Nur Zuraidah Binti Mohamad Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian (Pengurusan Seni) 2012

2 ~Slt Kaidm81 iilwklumal A.. ailm..j~ VNlVEIISIll MAl...AYIiIA SAiI.A\\,AK P ~ " lo"at na~l unqt A~AO E n t~ U.,.lnQS 11I JOGET GAMELAN TERENGGANU DARI ASPEK PENCERITAAN DAN CABARAN PEMELIHARAANNY A NUR ZURAIDAH BINTI MOHAMAD (24641 ) Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk Ijazah Sarjana Seni Gunaan dengan Kepuj ian (Pengurusan Seni) Fakulti Seni Gunaan dan Kreati f UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK 2012

3 UNfVERSITI MALAYSIA SARAWAK BORANG PENGESAHAN STATUS TESISI LAPORAN JUDUL: ;JO~EfCrAMELt>~r~lI-lO:NqCrAN~.O.o.l2c.'.A:.sf'Sl'=..p0Jee il i1aan. Ot:<:N..(:A~N.. P.CTr1~~4N/Jy'4... SESI PENGAJIAN:...'2.M)'llX>,V. Saya (HURUF BESAR) mengaku membenarkan tesisl Laporan * ini disimpan di Pusat Rhidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut: 1. Tesisl Laporan adalah hakmllik Universiti Malaysia Sarawak 2. Pusat Killdmat Maklurnat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan untuk tujuan pengajian sahaja 3. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sax-awak dibenarkan membuat pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempatan 4. Pusat Khtdmat Maklurnat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan tesls! laporan ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tmggl 5. *sila tandakan [2] SULIT (rnengandungi maklumat yang berdarjah keselamatan ata~ kepentingan seperti termaktub di dalam AKTA RA.HSIA RASMI 1972) CJ TERHAD (Mengandungi maklumat Terhad yang telah ditentukan oleh Organisasi/badan di mana penyelidikan dijalankan) I / I TIDAK TERHAD anda angan Penulis Tankh:?j!:fI<N(:xm- Alamat Tetap: LoT.. H4:>..&, ;rln.s<jctc~qon<:<. e,4vak ~APAl.l'l:.1l N. A.s.,~oyo. ICu.ALA. T~Er~"NY Disahkan 1~~~ Tanda tangan /J Penyelia Tarikh ;,L ~ 411 / ).0 1;2 Catatan: * Tesls! LClporan dlmaksudkan sebag-al tesls bap IJazah Doktor Falsafah, Sarpna dan Sal'jana Muda * Jib TeSlsl LClporan 101 SUUT atau TERHAD, slla lamplrkan SUI'at danpada plhak berkuasa! organlsasl berkenaan dsngan menyatakan seka h sehab dan tempoh teslst laporal1ltii perlu dlki<b:-:kan sehag-al SULlT atau TERHAD

4 Kajian bertajuk ' Joge! Gamelao Tereoggaou dari Aspek Penceri!aan dan Cabaran Pemelibaraannya' telah disediakan oleh Nur Zuraidah binti Mo hamad dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk ljazah Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian (Pengurusan Seni). Diterima untuk diperiksa oleh: Dr. Noria AI< Tugang Penyelia Program Penguru san Seni Tarikh:... ~9 f~ Y!I ~ (*

5 PENGHARGAAN Assalamualaikwn w.r.b.t dan salam sejahtera, Syukur ke hadrat Allah s.w.t kerana dengan limpah kumia-nya, kajian dan penulisan tesis ini berjaya disempurnakan. Terlebih dahulu, jutaan terirna kasih diucapkan kepada Dr. Noria Tugang, selaku penyelia saya. Kepercayaan dan keyakinan serta komen membina yang beliau berikan kepada saya menjadikan saya lebih yakin untuk terus menyiapkan tesis ini. Beliau juga sentiasa mengambil berat terhadap perkembangan tesis ini. Segala didikan dan tunjuk ajar beliau sangat saya hargai. Saya juga ingin merakamkan penghargaan saya kepada pihak SUKTRA Terengganu kerana membenarkan saya menemubual dan juga sudi berkongsi maklumat dalam membantu saya menyiapkan tesis ini. Tidak lupa juga kepada informan saya, iaitu Mami Wan Salmah, Pn Wan Arina, Cik Nadia dan juga Cik Noor Fatihah yang berusaha membantu dalam menghulurkan maklumat penting kepada saya. Tanpa kerjasama ini pasti maklumat yang diperoleh tidak lengkap dan membataskan saya dalam menyiapkan tesis ini. Akhir sekali, tidak dilupa jasa keluarga tersayang dan sahabat handai yang banyak membantu dari segi sokongan, terutamanya keluarga saya, abah saya iaitu Mohamad bin Busu yang tidak putus-putus member semangat dan sentiasa mengambil berat di samping membantu dari segi sumber kewangan sepanjang perjalanan saya selama tiga tahun di Universiti Malaysia Sarawak ini. Jutaan terima kasih sekali lagi diucapkan kepada semua yang terlibat.

6 t>usat Khilhn..1 1a lull:.l Akallt'mil. lfniversm MAL\VSlA ARAWAK JADUALKANDUNGAN Kandungan PENGHARGAAN JADUAL KANDUNGAN SENARAI JADUAL SENARAI RAJAH SENARAI GAM BAR ABSTRAK ABSTRACT Muka surat ii iii vi vi vi viii ix BAB I: PENGENALA 1.1 Pengenalan 1.2 Tarian 1.2.I Gamelan Sejarah Gamelan Perkembangan gamelan Tarian Gamelan Mula Mendapat Perhatian Su ltan Kemunculan Gamelan di Terengganu II Kumpulan Gamelan Dibawah Naungan Sultan dan Penllaisuri Joge! Ga melan Mula Didedahkan Kepada Rakyal Biasa Penubuhan Kumpulan-Kumpulan Jogel Gamelan Pennasalahan Kajian Objeklif Kajian Hipolesis Soalan Kajian Kepenlingan Kajian Skop Kajian Lokasi Kajian Balasan Kajian 22 iii

7 1.9 Limitasi Kajian 23 BAB 2: SOROTAN KESUSASTERAAN 2.1 Pengenalan loget Gamelan Sejarah Perkembangan Joget Gamelan Tarian dan Penceritaan Tarian Gamelan dan Unsur Dramatik Turun Gambang (In Trance) Unsur dan Sumber Penceritaa n Dalam Tarian Joget Gamelan Melayu loget Gamelan Sebagai Drarnatari Mitos dan fal sfah Islam dalam Tarian Gamelan Penceritaan Berdasarkan Cerita Panji Penceritaan Berdasarkan Cerita Epikdan Sastera Rakyat Rumusan 41 BAB 3: METODOLOGI KAJlAN 3.1 Pengenalan Sumber Data Data Primer Kajian Perpustakaan Papulasi kajian Instrumen Kajian Rumusan 47 BAB 4: DAPATAN KAJIAN 4.1 Pengenalan Aspek dan Faktor Perubahan Lain Pada Jaget Gamelan Temgganu Penceritaan Dalam Tarian Perang Manggung & Tarian Lambang Sari Cabaran yang Dihadapi dalam Usaha Pemeliliaraan iv

8 Jo get Gamelan Terengganu Cabaran dari Segi Had Masa dan Tumpuan Penerirnaan Terhadap Perubahan yang Berlaku Bilangan Tenaga Pengajar Berpengalaman yang Terhad Tiada pennintaan untuk membuat persembahan Banyak Aspek yang Perlu di Ambil Kira untuk Membuat Persembahan Luar Penari lupa pergerakan (step) tarian Swnber Kewa nga n ya ng Terhad Perkaitan Keadaan Bawah Sedar Semasa Menari Tarian Gamelan Konsep Persembahan Tarian Dalam Istana Atureara persembahan Mendokumentasikan Set Pakaian Lengkap Tarian Gamelan 75 BAB 5: KESIMPULAN DAN CADANGAN 5.1 Rumusan Cadangan 83 Bibliografi 85 Lampiran 87 v

9 SENARAI JADUAL.laduaI4.1: Aspek dan Faktor Perubahan Pada.loget Gamelan Terengganu.ladual 4.2: Penceritaan Bergambar Tarian Perang Manggung.laduaI4.3: Penceritaan Bergambar Tarian Lambang Sari.laduaI4.4: Set Pakaian Lengkap.loget Gamelan Terengganu dan Fungsi Muka surat SENARAI RAJAH Rajah 1.1: Istilah yang Menunjukkan Tari Rajah 1.2: Kumpulan Penari Gamelan Semasa Kemuncak Perkembangan Gamelan Rajah 3.1: Model Kerangka Kaedah Kajian Rajah 4.1: Susun Atur Tempat Persembahan Rajah 4.2: Sembah Buka untuk Pembesar dari Pandangan Hadapan Rajah 4.3: Sembah Buka untuk Pembesar dari Pandangan SisiiTepi Rajah 4.4: Sembah Buka untuk Raja Muda dari Pandangan Hadapan Rajah 4.5: Sembah Buka untuk Raja Muda dari Pandangan Sisi/Tepi Rajah 4.6: Sembah Buka untuk Sultan dari Pandangan Hadapan Rajah 4.7: Sembah Buka untuk Sultan dari Pandangan SisiiTepi Muka surat SENARAI GAMBAR Gambar 1.1 Sultan Sulaiman Badrul Alam Syah, Sultan Terengganu ( ) Gambar 1.2 Tengkn Ampuan Mariam, Tengkn Ampuan Terengganu Gambar 1.3 Sultan Ahmad Pahang Gambar 1.4 Cik Zubedah (Isteri Sultan Ahmad) Gambar 1.5 Pn.Adnan binti Abdullah (gambar pada tahun 1983) Gambar 2.lJoget Gamelan Terengganu Muka surat J vi

10 Gambar 4.1 Model Pakaian Gamelan Gambar lampiran I: Pn. Wan Salmah binti Wan Sulaiman Gambar lampiran 2: Pn. Wan Arina binti Mohamad Gambar lampiran 3: Cik Noor Fatihah binti Mohd Gambar lampiran 4 Gambar lampiran 5 Gambar Lampiran 6 : Mami sewaktu menjadi jurulatih Gambar Lampiran 7: ketika Mami Aktif da lam Kumpulan Gamelan SUKTRA Gambar lampiran 10 : Poster Kajian Pengkaji vii

11 ABSTRAK Joget Gamelan merupakan salah satu daripada kesenian istana yang sangat dipelihara dengan baik oleh pihak istana suatu ketika dahulu dan menjadi hiburan kepada golongan bangsawan sahaja. Tarian ini berasa1 dari Jawa. PerkembangannYd te1ah membuka peluang kepada masyarakat umum untuk mengena1i kesenian ini walaupun amat jarang dipersembahkan da1am kalangan rakyat jelata. Untuk mengeka1 dan memelihara tarian ini sudah pasti berdepan dengan pelbagai masalah. Kajian ini melihat faktor kepada perubahan tarian Joget Game1an Terengganu, se1ain mengkaji cabaran yang dihadapi oleh pihak SUKTRA dalam usaha pemeliharaan warisan istana ini. Di samping itu, kajian ini bertujuan untuk meneliti penceritaan yang diterapkan dalam Tarian Perang Manggung dan Tarian Lambang Sari. Hasil kajian mendapati wa1aupun masill terdapat usaha pemelillaraan yang dilakukan, namun cabaran dan kekangan yang diliadapi oleh pihak SUKTRA mempengaruhi keberkesanan dalarn usaha perneliharaan seni perselubahan warisan istana yang sangat unik ini. viii

12 ABSTRACT Gamelan dance is one of the palaces of art. This dance very well preserved by the court lo ng time ago and being entertainment for the aristocracy. This dance originated from Jawa. The development has opened up opportuniti es for the public to know this art. However, this Gamelan da nce is rarely performed even among the people. To maintain and preserved this dance is certainly faced with many problems. This research examines the fac to rs to change the dance of 'Joget Gamelan Terengganu ' as well as examine the challengers and constraints faced by the SUKTRA influence the effectiveness of the conservation heritage of very unique performing arts. ix

13 BAB 1 PENDAHULUAN 1.1 Pengenalan 'Gamelan', menurut Kamus Dewan Edisi Keempat, memberi maksud seperangkat alat muzik yang berasal daripada beberapa jenis peralatan yang dipalu sepelii saran, boning, gombang, gong dan lain-lain. Definisi daripada Kamus Dewan Edisi Bam (1989) pula menyatakan bahawa 'gamelan' sebagai panearagam lawn (Sunda atau Bali) yang tediri daripada beberapa Jews peralatan muzik. Manakala, 'peneeritaan' didefinisikan sebagai perihal menceritakan atau cara pengutaraan watak yang agak istimewa. 'Peneeritaan' menurut Kamus Dewan Edisi Baru (1989) merupakan perihal menceritakan atau eara dan pengutaraan watak yang agak istimewa, manakala 'gamelan' pula didefinisikan sebagai panearagam Jawa (Sunda atau Bali) yang terdiri daripada beberapa jenis peralatan muzik. 'loget' pula didefinisikan sebagai tarian dan lagu Melayu yang agak rancak iramanya, selta 'tari' alau 'tarian' didefinisikan sebagai gerakan badan atau tangan dan kaki seear'a berirama mengikut rentak. 1.2 Tarian Menurut Muhamad Readuan Ibrahim dalam penulisan tesis Ijazah Sarjana Muda beliau yang memetik petikan daripada Farouk Mohd Amin menyatakan tarian 1

14 merupakan satu bentuk kehidupan estetik yang sangat bemilai dan juga bersifat universal, dinamik serta berperanan penting dalam proses perkembangan seni yang lain. Tarian juga dipercayai sebagai satu cabang kesenian yang tenua dan sudah lama wujud. Tambahnya lagi, tarian tradisional Melayu dapat dibahag ikan kepada beberapa kategori, dan salah satu kategori tersebut adalah Tarian Klasik. Tarian Klasik berasal daripada istana. Dari situ muncullah tarian seperti Tarian Asyik, Tarian lnai, Tarian Gamelan dan banyak lagi. Selain itu, l11enurut Kupervia Snyder (1984), tarian dikatakan satu ekspedisi budaya ya ng sangat kaya, tetapi agak sukar untuk dianalisis dan diinterpretasikan. Walaupun untuk mengamati pergerakan tarian merupaka suatu perkara yang mudah, namun sebaliknya untuk menterjemahkan atau memahal11i maksud tersiratnya. Sheppard (1972) ada menyatakan bahawa dalam khazanah tarian Melayu, terdapat empat istilah yang menunjukkan tari, iaitu 'tand ak',. [gal', 'Liuk', sena tarian yang memerlukan pergerakan tangan, lengan dan jari. Zawiah Ahmad (1997), menyatakan bahawa tarian [stana merupakan salah satu tarian yang mel11iliki keistimewaan yang tersendiri dalam tarian-tarian melayu dan kelembutan pergerakan merupakan satu unsur penting dalam tarian dan mencerminkan pekelii orang Melayu. 2

15 2. Igal - penekanan pada pergerakan tubuh badan 3. Liuk - pergerakan merendahkan bahagian tubuh dan mengayunkan badan dan tangan seperti 'mengelai' dan 'melanyah'. I'" 1. Tandak 4.pergerakan - penekanan pada tangan, lengan dan pergerakan kaki jari jemari I I RaJah 1.1: Istilah yang Menunjukkan Tari (Sheppard) Gamelan Gamelan diambil daripada perkataan 'game!' yang berasal dari Jawa. 'Gamel' bermaksud 'puku!' atau 'tabuh' yang diberikan bersempena peralatan muzik gamelan yang memerlukan pukulan. Kebanyakan instrumen gamelan adalah daripada jenis yang memerlukan pukulan. Menmut satu artikel yang ditulis di Portal Rasmi Gamelan Terengganu (gamelan.terengganu.gov.my), gamelan terdiri daripada himpnnan instrumen muzik seperti metalofon, gambang, dan gong. Kebanyakan instrumen ini boleh didapati di Pulau Jawa, Madura, Bali dan juga Lombok. Tambahan!agi, gamelan juga dikatakan telah wujucl sejak kurun ke-17 belas lagi dan berasal daripada Kepulauan Riau-Lingga. Gamelan juga telah diperkenalkan ke Pahang semassa Pahang dibawah pemerintahan Sultan Ahmad Muadzam Shah. Kemudian datangnya gamelan ke Terenggann berikutan perkahwinan antara Tengku Ampuan Mariam dengan Sultan 3

16 Sulaiman Badrul Alam Shah yang begitu meminati persembahan gamelan ini. Di samping itu, gamelan telah diklasiflkasikan sebagai kesenian yang bertaraf tinggi dan dahulunya menjadi hiburan kepada golongan bangsawan sahaja. Kebiasaannya, gamelan dimainkan dengan mengiringi tarian persembahan tarian secara langsung yang dikenali sebagai Joget Gamelan. Shahnil Asmar Saaid dan Mohamed Roslan Malek (1995) menyatakan bahawa gamelan wujud kerana dikaitkan dengan satu eerita tentang Raja pertama yang memerintah Jawa suatu ketika dahulu. Raja tersebut bernama Sang Hyan Guru dan mempunyai sebuah istana di atas puneak Gunung Medan Kamulan. Diciptakan satu alat yang boleh mengeluarkan satu nada atau bunyi bagi member isyarat kepada para dewa untuk datang menghadapnya. Alat tersebut adalah gong. Kemudian, dieiptakan pula gong yang kedua sebagai tanda untuk menyampaikan pesanan atau isyarat yang lain sehinggalah tereipta gong yang ketiga. Menurut Siti Zainon Ismail dan Harun Mat Piah, Ketiga-tiga gong tersebut telah menjadi satu nada dalam satu set gamelan dan ianya dikenali sebagai 'Lokanata' atau 'Lokananta' yang membawa maksud Raja Alam 1,2,2 Sejarah gamelan Menm-ut satu sumber daripada laman sesawang, suatu ketika dahulu iaitu pada zaman pemerintahan Kerajaan Demak di Jawa, gamelan berfi.mgsi sebagai peralatan yang digunakan untuk menyampaikan ilmu atau untuk berdakwah oleh ahli sunan (kiai). 4

17 Sehingga ini gamelan telah dikenali di seluruh dunia sebagai muzik etnik yang sangat unik dan mempunyai kelebihan dan keistimewaan yang tersendiri. Tambahannya lagi, gamelan dikatakan berasal dari Indonesia, namun demikian, terdapat juga sejenis alat yang hampir sarna di negara jiran seperti Filipina, Thailand, Cambodia dan sebahagian Vietnam., seperti Kulintangan di Sabah, Sarawak, Brunei, Mindanao dan Celebes. Kulintangan merupakan alat yang hampu sama namun dibezakan dengan nama. Hal in; mungkin berbeza dari satu tempat ke tempat lain tetapi bentuk alat serra susunan peralatannya adalah lebih kurang sarna. Selain itu, dinyatakan juga bahawa muzik gamelan di Malaysia pula berasal dari Indo nesia dan telah dibawa ke Malaysia melalui penghurahan orang Jawa semasa Empayar Sri Vijaya dan Majapahit pada kurun ke- 14 hingga 15, dan dikatakan terdapat dua versi muzik gamelan di Malaysia iaitu Gamelan.Tohor dan juga Gamelan Terengganu. nlttp / /muzik -ssib blogspot. com/2 009/091gamelan. him]) Karl-Edmund Prier Sj ( 199 I), me nyatakan perkembangan muzik suatu ketika dulu dipengaruhi o leh drama Hindu pad a mulanya, yang dipersembahkan dajam bahasa Sanskerta Ramayana setelah diterjemah dan diolah dalam banyak bahasa di Asia Tenggara. Pada abad ke-9, drama tersebut diterjemahkan ke bahasa.tawa dan selepas itu berkembanglah pula daripada pementasan tari kepada wayang. Setelah kedatangan pengaruh Hindu di Jawa, mereka telah menemukan pelbagai peralatan muzik, iaitu sejumlah besar 'bonang', nada-nada 'gender' dan 'saron', 5

18 ' lonceng', ' gendang', serta gong-gong, namun tidak dapat dipastikan masa atau abad penemuan tersebut walaupun peralatan tersebut tidak semuanya bertahan di Jawa. Muz ik gamelan merupakan muzik heterofon yang ka ya dengan ritma dan nilai keindahannya dalam bunyi yang datang bersama lagu dan irama yang saling melengkapi menj adi satu 'simfoni nada dan irama ' Perkembangan gamelan Haji Marzuki Ali (l994) menceritakan bahawa G amelan telah berkembang dari Pulau.lawa, Indones ia yang kemudiannya telah menular ke Sumatera, Ka limantan, Semenanjung Malaysia dan juga selatan Filipina. Pada abad ke 7 hingga abad ke 13 Masihi, iaitu semasa zaman Kerajaan Sriwijaya telah menjadikan persembahan 'Gending Sri Wijaya' sebagai acara kebesaran diraja. Gending ini dimainkan sarna seperti lagu-iagu gamelan dan kemudian telah berkembang ke Istana Kesultanan Ri au di Lingga. Selepas itu, muzik gamelan terus berkembang sehingga abad ke-1 9 ke Jo hor dan kemudian berkembang pula ke Pahang dan seterusnya ke T erengganu. Pad a waktu itu, perkembangan ini telah berlaku kerana wilayah tersebut merupakan negeri-negeri yang berada di ba wah pengaruh Riau atau Johor-Riau. Terdapat petikan daripada satu al1ike l ya ng diambil daripada Koleksi Terengganu, ada menyatakan bahawa, ga melan yang berkembang di Pahang pad a mulanya, iaitu sekitar tahun 1880-an merupakan gamelan ya ng serupa atau sama dengan gamelan yang terdapat di istana Yamtuan Muda Riau di 6

19 Penyengat. Hal tersebut berlaku kerana, pada masa tersebut, daerah lohor, Pahang dan Terengganu berada di bawah pengamh Riau-Lingga. Pada tahun 1726 sehingga tahun 1734, iaitu sewaktu za man pemerintahan Sultan Terengganu yang pertama, iaitu Sultan Zainal Abidin I yang merupakan ketunman Bendahara lohor atau Bendahara Paduka lohor Raja Tun Habib Abdu l Majid. Tun Sulung, iaitu saudara yang tua telah dilantik menjadi Sultan lahar, kemudiannya baginda diangkat menjadi Raja di Riau dan berkuasa ke at as dua buah negeri, iaitu lohor dan Pahang. Pahang pula pada waktu itu, masih lagi di bawah pemerintahan Bendahara, bermula daripada Bendahara Tun Tahir lohor sehingga ke Bendahara Wan Ahmad. Pada tahun 1863 sehingga tahun 1914,Wan Ahmad kemudialulya telah mengangkat dirinya sendiri sebagai Sultan Pahang yang memerintah negeri tersebut, dan sehingga lah kepada perkahwinan dua orang puteri baginda dengan dua orang raja Terengganu. Menyambung tulisannya lagi, Gamelan Terengganu telah dikenali sebagai Gamelan Malaysia dan kemunculannya bermula daripada perkahwinan dua orang puteri Sultan Ahmad dari Pahang dengan dua orang raj a di Terengganu, iailu Sultan Zainal Abid in.lii dan Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah antara tahun J88 1 sehingga tahun Namun Haji Ahmad Omar bin Haji Ibrahim (2005) menyatakan tarikh lengkap perkahwinan tersebut berlangsung, adalah pada 4 November Zakaria Ariffin (1983) pula ada menyatakan bahawa gamelan dipercayai telah wujud sejak kurun ke- 17, iaitu sewaktu kerajaan Riau dan Pahang berada di bawah 7

20 kerajaan lohor, dan dikatakan asal sebenar kesenian tersebut adalah daripada kerajaa n Kediri di Jawa Timur dan barulah berkembang ke Riau dan lohor. Gamelan di Johor disesuaikan dengan tarian Kuda Kepang diiringi oleh alunan mu zik ya ng hampir sa ma dengan gamelan Melayu, tapi berbeza dari segi tarian. Manakala Riau mas ih lagi mengekalk an tarian dan muzik yang asa l. Hubungan kekeluargaan kerajaaan Riau-Lingga dengan kerajaan Pahang melalui perkahwinan Tengku Hussein, iaitu anak kepada Sultan Abdul Rahman, Lingga dengan adik kepada bendahara Wan Ali, iaitu Wan Esah (Pahang) pada tahun 1811 telah membawa kesenian gamelan Riau ke Pahang dan mendapat tempat yang istimewa di sana semasa Pahang dalam pemerintahan Sultan Ahmad I. Setelah iru, perkembangan gamelan ke Terengganu yang juga melalui perkahwinan antara puteri sultan Pahang dengan putera ke-2 sultan Terengganu. Menurut Siti Zainon Ismail (1983), sejarah awal kedatangan atau pengenalan gamelan ke Tanah Melayu semenanjung adalah melalui perkahwinan diraja antal'a Tengku Hussein, putera Sultan Abdul Rahman (Mahmud Syah III ) dari kerajaan Riau-Lingga dengan Wan Esah, yang merupakan adinda kepada benda hara Wan Ali ( ) dari Pahang pada tahun Dalam majlis perkahw inan tersebut tarian-tarian yang berkaitan denga n tradisi Kraton Jawa telah dipersembahkan dan tarian tersebut merupakan tarian yang sudah lama berkembang di sana. Menurut Siti Zainon Ismail la gi, dikatakan sejak abad ke-7 hingga abad-1 3, iaitu pada za man pemerintahan Srivijaya, beberapa kawasan di Alam Melayu telah 8

21 diresapi oleh sejenis tarian dari Indonesia, iaitu 'Gending' at au dikenali juga sebagai 'Gending Srivijaya' khususnya di bahagian selatan sumatera. 'Gending' membawa maksud lagu-lagu gamelan dan berfungi sebagai menyambut tetamu. Kemudian, pada tahun 1913, tradisi persembahan istana telah lenyap ekoran daripada terhapusnya Kesultanan Riau-Lingga dan kemudian telah beralih ke Pahang, dan sehinggalah meresap ke Terengganu Tarian Gamelan Mula Mendapat Perhatian Sultan Persembahan gamelan yang diadakan at au dipersembahkan ketika majlis perkahwinan berfungsi sebagai menyerikan lagi majlis perkahwinan baginda, Raja Terengganu bersama puteri Sultan Pahang dan persembahan gamelan yang dipersembahkan kepada baginda tersebut telah menarik perhatian baginda akan kesenian gamelan ini. Sebagai permulaan, baginda telah meminjam set gamelan bersama pemain-pemainnya, kecuali penari untuk dipersembahkan semasa acara-acara kebesaran lain yang diadakan selepas itu daripada Lingga. Namun, baginda tidak meminjam dengan Pahang kerana perhubungan baginda dengan Sultan Pahang telah menjadi renggang akibat daripada hubungan baginda bersama Tengku Long yang telah terputus pada tahun Pada tahun 1893 apabi1a baginda mengahwinkan puteri baginda iaitu Tengku Jebah dengan putera saudaranya, Tengku Keci1 Besar Riau dan majlis tersebut telah 9

22 berlangsung selama 40 hari dan 40 malam. Hal ini kerana hubugan baginda yang erat dengan Kerajaan Riau pada masa itu. Gambar I. I Sultan Sulaiman Badrul Alam Syah, Gambar 1.2 Tengku Ampuan Mariam, Su ltan Terengganu ( ) Tengku Ampuan Terengganu (Sumber: Haji Almlad Omar bin Ibrahim; 20) Selepas itu, Gamelan di Terengganu mengalami satu zaman puncak apabila negeri Terengganu ketika itu berada di bawah pemerintahan Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah bersama permaisurinya, Tengku Ampuan Mariam pada tahun 1920 sehingga tahun Pad a zaman pemerintahan baginda, baginda sangat meminati gamelan dan telah berusaha melatih pemuda dan pemudi di Terengganu untuk bennain peralatan muzik dan tarian gamelan. Pada masa itu juga, sebanyak 95 buah Jagu gamejan telah dicipt a. Daripada jumlah tersebut, sebahagiannya dimainkan bersama dengan iringan tarian atau dikenali sebagai 'Joget Gamelan'. 10

23 Pada tahun 1914, setelah kemangkatan Sultan Ahmad, Pahang, set gamelan di Pahang telah dibawa ke lstana Maziah, di Terengganu. Dari sinilah bermula zaman kegemilangan gamelan di Terengganu sehingga gamelan mengalami zaman rna lap akiba! daripada penaklukan dan pemerintahan Jepun pad a tahun 194 J dan kemudian diikuti dengan kemangkatan penaungnya pada tahun Kemunculan Gamelan di Terengganu Menurut satu mtikel Senibudaya Negeri Terengganu, wujudnya gamelan di Terengganu ada lah bermula dengan muzik gamelan sahaja. Muzik gamelan tersebut dikenali sebagai 'keromong'. Setelah itu, barulah muneul kepada tarian gamelan atau joget gamelan. Munculnya tar ian ini adalah melalui perkahwinan antara Tengku Sulaiman dan Tengku Ampuan Mariam (anakanda Sultan Ahmad). Tengku Ampuan Mariam juga merupakan anakanda kepada Che Zubedah, iaitu isteri ketiga sultan dan merupakan salah seorang yang mengendalikan salah satu daripada tiga kumpulan ga melan istana. Tengku Ampuan Mariam te\ah diasuh dan diajar tarian game \an oleh ibunya, Che Zubedah untuk terus mempertahankan joget gamelan dan perkembangan seni ini di Terengganu. Manakala, Sultan Sulaiman pula tejah melaraskan semula peralatan muzik gamelan yang dibeli dari Jawa supaya menghasiikan bunyi yang berlainan dan mengikut kesukaan dan e it arasa bagillda. 11

24 KUMPULAN PERTAMA Dikelolakan oleh Tengku Ampuan Fatimah (Pennaisuri) KUMPULAN KEDUA Dikelolaka n oleh Cik Zubedah (lsteri ketiga Sultan Ahmad) ~7 ~ KUMPULAN KETIGA Dikelolakan oleh Cik Besar (lsteri Bendahara) Rajah 1.2: Kumpulan Penati Gamelan Semasa Kemun ca k Perkembangan Garnelan (zaman pemerintahan Sultan Ahmad) T engku Ampuan Mariam sang at meminati tarian gamelan ini dan didorong oleh bondanya untuk menemskan kesenian ini hingga ke Terengganu setelah berkahwin denga n Sultan Su laiman pada tahun Kelangsun ga n joget atau tarian gamelan ini berrerusan apabila Tengku Ampuan Mariam turut menj ad ikan beberapa orang kanakkanak sebagai anak angkat yang juga dikenali sebagai ' Budak Joget' dan baginda turut dibantu oleh Che Zubedah dan mengajarkan kepada ' Budak.loget' seni tari gamelan ini selepas kemangkatan Sultan Alnnad. 12