Inmigración estranxeira e territorio en Galicia MARROCOS. Marrocos

Transcription

1 MARROCOS Marrocos Evolución da poboación de nacionalidade marroquí empadroada en Galicia, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes 85 e máis Mulleres Homes Pirámide de poboación por sexo e idade, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

2 34,77% 65,23% Homes Mulleres Réxime Xeral Estrutura por sexo da poboación, 2007 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2007 R.E.T. Autónomos R.E. Agrario R.E. Empregado fogar R.E. Traballadores do mar R.E. Minería do carbón Traballadores marroquís en alta laboral na Seguridade Social segundo réxime de Seguridade Social. Datos do Fonte: Observatorio Permanente de la Inmigración (OPI) Primario Secundario Construción Terciario Contratos rexistrados correspondentes a traballadores marroquís segundo sector de actividade durante o 2006 Fonte: elaboración propia a partir de OPI 156

3 Localización da poboación marroquí nos concellos de Galicia, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 A Coruña Redondela Tui Vilaboa Vigo Marín Pontevedra Xinzo de Limia Arteixo Lugo Os dez concellos galegos con máis habitantes de nacionalidade marroquí, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

4 URUGUAI Uruguai Evolución da poboación de nacionalidade uruguaia empadroada en Galicia, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes 85 e máis Mulleres Homes Pirámide de poboación por sexo e idade, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

5 47,78% 52,22% Homes Mulleres Réxime Xeral Estrutura por sexo da poboación, 2007 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2007 R.E.T. Autónomos R.E. Agrario R.E. Empregado fogar R.E. Traballadores do mar R.E. Minería do carbón Traballadores uruguaios en alta laboral na Seguridade Social segundo réxime de Seguridade Social. Datos do Fonte: Observatorio Permanente de la Inmigración (OPI) Primario Secundario Construción Terciario Contratos rexistrados correspondentes a traballadores uruguaios segundo sector de actividade durante o 2006 Fonte: elaboración propia a partir de OPI 159

6 Localización da poboación uruguaia nos concellos de Galicia, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Baiona Nigrán Arteixo Gondomar Santiago C. Lugo Pontevedra Carballo A Coruña Vigo Os dez concellos galegos con máis habitantes de nacionalidade uruguaia, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

7 VENEZUELA Venezuela Evolución da poboación de nacionalidade venezolana empadroada en Galicia, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Mulleres Homes Pirámide de poboación por sexo e idade, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

8 37,96% 62,04% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación, 2007 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2007 Réxime Xeral R.E.T. Autónomos R.E. Agrario R.E. Empregado fogar R.E. Traballadores do mar R.E. Minería do carbón Traballadores venezolanos en alta laboral na Seguridade Social segundo réxime de Seguridade Social. Datos do Fonte: Observatorio Permanente de la Inmigración (OPI) Primario Secundario Construción Terciario Contratos rexistrados correspondentes a traballadores venezolanos segundo sector de actividade durante o 2006 Fonte: elaboración propia a partir de OPI 162

9 Localización da poboación venezolana nos concellos de Galicia, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Sada Celanova Oleiros Lugo Pontevedra Vilagarcía A. Santiago C. Ourense A Coruña Vigo Os dez concellos galegos con máis habitantes de nacionalidade venezolana, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

10 ROMANÍA Romanía Evolución da poboación de nacionalidade romanesa empadroada en Galicia, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes 85 e máis Mulleres Homes Pirámide de poboación por sexo e idade, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

11 51,60% 48,40% Homes Mulleres Réxime Xeral Estrutura por sexo da poboación, 2007 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2007 R.E.T. Autónomos R.E. Agrario R.E. Empregado fogar R.E. Traballadores do mar R.E. Minería do carbón Traballadores romaneses en alta laboral na Seguridade Social segundo réxime de Seguridade Social. Datos do Fonte: Observatorio Permanente de la Inmigración (OPI) Primario Secundario Construción Terciario Contratos rexistrados correspondentes a traballadores romaneses segundo sector de actividade durante o Fonte: elaboración propia a partir de OPI 165

12 Localización da poboación romanesa nos concellos de Galicia, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Castrelo de M. Oleiros Pontevedra Vilagarcía de A. Santiago de C. Silleda Lugo Ourense A Coruña Vigo Os dez concellos galegos con máis habitantes de nacionalidade romanesa, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

13 ITALIA Italia Evolución da poboación de nacionalidade italiana empadroada en Galicia, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes 85 e máis Mulleres Homes Pirámide de poboación por sexo e idade, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

14 40,25% 59,75% Homes Mulleres Réxime Xeral Estrutura por sexo da poboación, 2007 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2007 R.E.T. Autónomos R.E. Agrario R.E. Empregado fogar R.E. Traballadores do mar R.E. Minería do carbón Traballadores italianos en alta laboral na Seguridade Social segundo réxime de Seguridade Social. Datos do Fonte: Observatorio Permanente de la Inmigración (OPI) Primario Secundario Construción Terciario Contratos rexistrados correspondentes a traballadores italianos segundo sector de actividade durante o 2006 Fonte: elaboración propia a partir de OPI 168

15 Localización da poboación italiana nos concellos de Galicia, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Vilagarcía de A. Oleiros Culleredo Arteixo Pontevedra Lugo Ourense Santiago de C. A Coruña Vigo Os dez concellos galegos con máis habitantes de nacionalidade italiana, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

16 PERÚ Perú Evolución da poboación de nacionalidade peruana empadroada en Galicia, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes 85 e máis Mulleres Homes Pirámide de poboación por sexo e idade, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

17 47,07% 52,93% Homes Mulleres Réxime Xeral Estrutura por sexo da poboación, 2007 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2007 R.E.T. Autónomos R.E. Agrario R.E. Empregado fogar R.E. Traballadores do mar R.E. Minería do carbón Traballadores peruanos en alta laboral na Seguridade Social segundo réxime de Seguridade Social. Datos do Fonte: Observatorio Permanente de la Inmigración Primario Secundario Construción Terciario Contratos rexistrados correspondentes a traballadores peruanos segundo sector de actividade durante o 2006 Fonte: elaboración propia a partir de OPI 171

18 Localización da poboación peruana nos concellos de Galicia, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Ordes Pontevedra Lugo Viveiro Cambados Santiago de C. Ribeira Burela A Coruña Vigo Os dez concellos galegos con máis habitantes de nacionalidade peruana, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

19

20

21 ANEXO FICHAS RESIDENTES ESTRANXEIROS EN GALICIA. CONCELLO DE DESTINO 175

22

23 VIGO Vigo Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Vigo, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,56% 50,44% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

24 VIGO, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Romanía Cuba Perú Italia Venezuela Uruguai Colombia Brasil Arxentina Portugal As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Vigo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 178

25 A CORUÑA A Coruña Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello da Coruña, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,07% 47,93% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

26 A CORUÑA, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Cuba China Senegal Italia Portugal Venezuela Uruguai Brasil Arxentina Colombia As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas na Coruña, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 180

27 OURENSE Ourense Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Ourense, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,93% 56,07% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

28 OURENSE, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Italia Marrocos Rep. Dominicana Romanía Ecuador Arxentina Brasil Venezuela Colombia Portugal As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Ourense, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 182

29 SANTIAGO DE COMPOSTELA Santiago de C Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Santiago de Compostela, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,36% 52,64% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

30 SANTIAGO DE COMPOSTELA, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > 800 Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 EE.UU. Marrocos China Uruguai Italia Venezuela Colombia Portugal Brasil Arxentina As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Santiago de Compostela, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 184

31 LUGO Lugo Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Lugo, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,67% 57,33% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

32 LUGO, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > 600 Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Romanía Cuba Uruguai Venezuela Portugal Arxentina Rep. Dominicana Brasil Marrocos Colombia As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Lugo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 186

33 PONTEVEDRA Pontevedra Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Pontevedra, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,21% 52,79% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

34 PONTEVEDRA, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > 700 Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 China Senegal Venezuela Uruguai Portugal Marrocos Ecuador Arxentina Brasil Colombia As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Pontevedra, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 188

35 FERROL Ferrol Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Ferrol, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,62% 56,38% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

36 FERROL, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > 200 Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Chile China Cuba Ecuador Uruguai Venezuela Arxentina Portugal Brasil Colombia As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Ferrol, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 190

37 VILAGARCÍA DE AROUSA Vilagarcía de A Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Vilagarcía de Arousa, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,95% 53,05% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

38 VILAGARCÍA DE AROUSA, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Cuba Paraguai Uruguai Brasil Italia Romanía Portugal Venezuela Arxentina Colombia As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Vilagarcía de Arousa, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 192

39 OLEIROS Oleiros Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Oleiros, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,99% 59,01% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

40 OLEIROS, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > Distribución da poboación estranxeira por distritos, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Reino Unido Portugal Cuba Italia EE.UU. Uruguai Venezuela Brasil Arxentina Colombia As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Oleiros, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 194

41 VERÍN Verín Evolución da poboación estranxeira empadroada no concello de Verín, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padróns de habitantes Menores de 16 anos De 16 a 64 anos De 65 e máis anos Homes Mulleres Distribución dos estranxeiros por grandes grupos de idade e sexo, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes ,50% 52,50% Homes Mulleres Estrutura por sexo da poboación estranxeira, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes

42 VERÍN, 2006 NÚMERO DE ESTRANXEIROS > 180 Distribución da poboación estranxeira por seccións censais, Fonte: elaboración propia a partir de INE Padrón de Habitantes 2006 Venezuela Arxentina China Romanía R. Dominicana Ecuador Marrocos Colombia Brasil Portugal As dez nacionalidades estranxeiras máis numerosas en Verín, 2006 Fonte: elaboración propia a partir de IGE (explotación feita a partir de INE Padrón de Habitantes 2006) 9 O concello de Verín ten un só distrito, polo que optamos por elaborar o mapa en base a delimitación de seccións censais que é a división territorial inferior ao distrito. 196

43

44

45 BLOQUE IV. ANÁLISE ECONÓMICA E SOCIAL. O impacto dos estranxeiros na economía e a política social do país 199

46

47 1. OCUPACIÓN E SEGURIDADE SOCIAL Todos os expertos nos din que, por diferentes razóns (económicas, demográficas, sociais ), a Unión Europea vai necesitar a entrada de numerosos inmigrantes laborais, tanto encamiñados a actividades profesionais cualificadas como non cualificadas. Dende diferentes institucións públicas e privadas españolas estase promovendo a realización de interesantes estudos sobre a inmigración e a economía. Aínda que non teñamos constancia de traballos similares para Galicia, estas investigacións son interesantes sobre todo para corroborar ou, pola contra, desmitificar o papel que os inmigrantes están desempeñando na bonanza ou recuperación da economía española a partir de mediados da década dos A inmigración afecta ao Estado do Benestar do país receptor tanto nos seus compoñentes de gasto como nos de ingreso. En ningún caso o cálculo exacto dos gastos e os beneficios que os inmigrantes achegan á economía galega é sinxelo, xa que existen multitude de variables a estudar que afectan tanto ao sector público (e dentro deste ás tres administracións existentes no Estado) como ao privado. A partir destas premisas presentamos unha aproximación en clave de proposta para o debate. En primeiro lugar veremos a importancia da inmigración na economía galega fundamentalmente en forma de xeración de emprego e achegas á Seguridade Social. A parte dos casos excepcionais de Luxemburgo e Suíza, España é o país da Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico (OCDE) cuxa poboación activa se nutre en maior proporción de inmigrantes (OCDE, 2006). Por outro, analizaremos a participación que estes estranxeiros fan dos servizos de benestar da nosa Comunidade Autónoma. A avaliación do nivel de provisión e extensión dos servizos públicos ao colectivo inmigrante en clave de igualdade é un indicador adecuado para avaliar o modelo social galego. Na teoría, isto achégase ao modelo de integración ligado ao novo concepto de cidadanía europea (Pariza, 2003), é dicir igualdade de obrigacións e dereitos co resto da poboación, así como acceso a bens, servizos e canles de participación cidadá en condicións de igualdade. Existe un amplo consenso científico sobre o papel fundamental desempeñado pola inmigración, primeiro, na reactivación económica e o aumento do emprego nas Comunidades Autónomas españolas (Oliver, 2006; Oficina Económica del Presidente, 2006) e, segundo, no resultado positivo a partir dunha valoración custo-beneficio (gasto público que xeran fronte á súa achega ou retorno á sociedade de acollida) (Aparicio, 2002). 201

48 A continuación explicaremos a situación en Galicia a partir da análise de catro variables: primeiro, a modo introdutorio, o saldo fiscal da inmigración en España; segundo a creación de emprego e a taxa de ocupación dos inmigrantes; terceiro, as achegas á Seguridade Social e remataremos cunha análise sobre o acceso aos servizos de benestar por parte dos estranxeiros en Galicia O saldo fiscal da inmigración estranxeira en España En novembro do 2006, a Oficina Económica del Presidente del Goberno presentou un informe sobre inmigración e economía onde se destaca o efecto netamente positivo da inmigración sobre o crecemento. No mesmo, indícase que o 30% do crecemento do PIB da última década en España pode ser asignado ao fenómeno da inmigración estranxeira, e esta porcentaxe elévase ata o 50% se a análise se limita aos últimos cinco anos. Aproximadamente dous terzos do impacto positivo da inmigración débense a súa contribución á poboación e un terzo ás consecuencias favorables sobre a renda per cápita (Oficina Económica del Presidente, 2006). Este informe, referido a datos do 2005, é a fonte principal que nós utilizamos para presentar os datos de ingresos fiscais e gasto público da poboación inmigrante. Tanto os ingresos como os gastos públicos dependen fundamentalmente da estrutura por idade da poboación que, debido a que vai cambiando co paso do tempo, no futuro pode cambiar o signo das achegas netas. Respecto aos ingresos cabe destacar a exigua porcentaxe que achegan os inmigrantes no IRPF e a destacada cantidade (absoluta e tamén relativa) en cotizacións sociais. No primeiro caso é debido a que este colectivo ten de media un salario un 30% inferior á media dos traballadores e o IRPF é un imposto progresivo. As achegas a outras fontes de ingresos están máis próximas ao peso que ten na poboación (8,7%), aínda que menor renda media implica que o peso sobre a poboación sexa unha cota máxima de achega para cada tipo de ingreso. Ante estas dificultades teóricas e prácticas formúlase un rango de estimacións (Oficina Económica del Presidente, 2006). Un caso destes é o relativo á cotización social, onde os estranxeiros participan co 7,4% das achegas totais: un indicador lixeiramente máis baixo que a porcentaxe de inmigrantes estranxeiros en España pero superior á proporción de estranxeiros en idade activa, por tanto en condicións de cotizar á Seguridade Social (táboa 22). 202

49 Táboa 22. Estimación do ingreso fiscal da inmigración en España no Partidas Totais (en millóns de Dos inmigrantes (en euros) A millóns de euros) B Achega (en %) B/A IRPF ,2 Cotizacións sociais ,4 Continxencias comúns ,5 Continxencias de traballo (AT e IT) ,2 Outras cotizacións (INEM e FOGASA) ,4 IVE ,8 Especiais ,3 Resto de ingresos ,2 Total de ingresos ,6 Fonte: Oficina Económica del Presidente del Gobierno (2006) Un debate de plena actualidade, e que máis adiante teremos ocasión de retomar e profundar, xira ao redor do poder de atracción que os servizos universais como a educación e a sanidade teñen no aumento de fluxos inmigratorios e a carga adicional que isto supón para as arcas das administracións públicas. Aínda que existen varias teorías ao respecto, o cadro de gastos vén a demostrar que o gasto medio por inmigrante é na actualidade inferior á media do Estado. É dicir, o gasto dos inmigrantes supón só un 7,6% do total, por tanto unha porcentaxe máis baixa que a de estranxeiros residentes en España (táboa 23). 10 No apartado resto de ingresos están os impostos que non foron posibles de imputar por falta de información estatística. Destacan o relativo ao Imposto de Sociedades, os de transmisións patrimoniais, o IBI e outros autonómicos e locais, as taxas e outros ingresos non impositivos. Nalgúns deles nin tan sequera a doutrina establece con claridade quén é o suxeito sobre o que repercute finalmente a carga do imposto. 203

50 Táboa 23. Estimación do gasto público da inmigración en España no Partidas Totais (en millóns de Dos inmigrantes (en euros) - A millóns de euros) - B Achega (en %) B/A Pensións ,4 Sanidade ,5 Educación ,6 Prestacións por desemprego ,6 Políticas activas e de inserción ,4 Integración inmigrantes ,0 Resto do gasto ,7 Total de gastos ,6 Fonte: Oficina Económica del Presidente del Gobierno (2006) Unha estrutura por idades nova dos inmigrantes do Sur explica un consumo relativamente reducido en pensións de xubilación. Os do Norte cotizaron nos seus países de orixe e polo tanto as pensións non son españolas. En termos cuantitativos destacan os gastos en dous servizos universais, como a educación e a sanidade, sobre os que os inmigrantes fan un consumo importante en canto están relacionados en boa medida con cohortes de poboación nova e adulta-nova. Referímonos sobre todo ao gasto producido polos fillos dos inmigrantes en idade escolar (fundamentalmente ensino obrigatorio) e a utilización de recursos sanitarios exercida pola poboación pediátrica e as mulleres en idade fértil (lembremos que estamos ante uns colectivos con importantes taxas de fecundidade). Aínda que en cifras absolutas o gasto en educación e sanidade producido polos inmigrantes sexa moi parecido, os de saúde son proporcionalmente moito menos importantes. Teñamos en conta que unha das causas do aumento do gasto sanitario nos países desenvolvidos nas últimas datas é o avellentamento demográfico. E a poboación estranxeira máis numerosa na actualidade en España (a procedente de países en vías de desenvolvemento) ten índices de envellecemento baixos. 11 No apartado resto do gasto inclúense os gastos para os que non existe unha estimación directa: defensa, política exterior, xustiza, infraestruturas, etc. Os datos proceden dunha estimación produto dunha media de dúas hipóteses de cálculo extremas. 204

51 Como resultado final, o 6,6% ( euros) dos ingresos fiscais en España no 2005 son aportados polos inmigrantes. Isto representa o 2,6% do PIB deste ano. Unha cantidade sensiblemente maior ao consumo que este mesmo colectivo fai dos principais servizos do benestar de carácter público ( euros, o 2,1% do PIB). O saldo final en España está nos euros e ao redor da metade deste superávit total débese á achega directa que os inmigrantes fan ás arcas públicas. Unha cifra que supón o 0,5 do PIB do Entre as causas está que a poboación inmigrante é máis nova que a nativa e, tal e como veremos no seguinte apartado, ten unhas taxas de actividade superiores (táboa 24). Táboa 24. Estimación do saldo fiscal da inmigración en España no Totais (en millóns de Dos inmigrantes (en Partidas Achega (en %) B/A euros) A millóns de euros) B Total de INGRESOS ,6 Total de GASTOS ,4 SALDO ,2 Fonte: Oficina Económica del Presidente del Gobierno (2006) En definitiva, parece que a inmigración non resolverá todos os problemas de financiamento do Estado do Benestar español, sobre todo debido ao impacto do avellentamento demográfico 13. Sen embargo, polo menos na actualidade e a curto prazo, os estranxeiros están contribuíndo de forma decisiva ao superávit do saldo fiscal, dado que a achega neta é moi alta hoxe en día e, moi previsiblemente, tamén na próxima década. Nos seguintes anos, a entrada de novos inmigrantes mellorará aínda máis a achega neta da inmigración. As dúbidas prodúcense a longo prazo (a partir do 2016): primeiro ante as interrogantes relativas á evolución que seguirá o saldo migratorio (número de inmigrantes e idade media) e, segundo, en relación ao novo escenario que se abrirá cando os estranxeiros actualmente activos entren na idade de xubilación (aproximadamente no ano 2030). Neste caso, será fundamental ter en conta a taxa de permanencia no país destes inmigrantes xubilados. 12 No apartado resto do gasto inclúense os gastos para os que non existe unha estimación directa: defensa, política exterior, xustiza, infraestruturas, etc. Os datos proceden dunha estimación produto dunha media de dúas hipóteses de cálculo extremas. 13 España, e de forma especial Comunidades Autónomas como Galicia, será un dos territorios da Unión Europea onde o avellentamento da poboación será máis pronunciado. Segundo diversas estimacións, a poboación maior de 65 anos aumentará en 8 millóns en España e os efectivos en idade de traballar reduciranse en máis de 6 millóns entre 2007 y Isto suporá un aumento do gasto público en pensións e sanidade de máis de 9 puntos do PIB entre 2007 y Así as cousas, a inmigración axudará, pero non resolverá, o financiamento futuro do Estado do Benestar español. 205

52 1.2. A inmigración estranxeira e o aumento da ocupación Entre as posibles fontes de crecemento económico, o emprego é o factor que máis influíu nos resultados económicos positivos dende mediados da década dos 1990 en España. Aínda que por debaixo da media do Estado (primeiro trimestre 1996-segundo trimestre 2007: 61,30%), o aumento do emprego nos últimos once anos é relevante tamén en Galicia (25,66% no mesmo período). Un segundo feito sobresaínte no campo económico é o novidoso papel desempeñado pola inmigración estranxeira. O seu notable crecemento permitiulle acadar un importante peso en relación ao total de activos e ocupados 14. Como resultado, os inmigrantes están contribuíndo de maneira decisiva no aumento do emprego total (e polo tanto no crecemento económico) cun incremento relativo dos inmigrantes superior ao dos nacidos en España. No contexto do Estado, Galicia continúa na cola das Comunidades Autónomas nos aumentos da ocupación total e da ocupación dos nacidos en España e, aínda que algo mellor, tamén está situada nas últimas posicións na ocupación de inmigrantes. Figura 53. Ocupación dos nativos e inmigrantes por CC.AA. ( ). Crecemento acumulado en porcentaxe A. Nacidos en España 14 O cuestionario da Encuesta de Población Activa (EPA), principal fonte estatística para o estudo do emprego, considera inmigrantes a todas aquelas persoas que non naceron en España e residen no territorio do Estado, calquera que sexa a súa nacionalidade. 206

53 B. Nacidos fóra de España (inmigrantes) Fonte: Oliver (2006) e INE Encuesta de Población Activa Galicia é a Comunidade Autónoma con menor crecemento da ocupación no período , seguida doutras rexións con problemas económicos estruturais do terzo noroeste peninsular como Castela e León e Asturias. No plano contrario, están as Comunidades cunha vitalidade económica importante e con taxas máis ou menos elevadas de poboación adulta como son as dúas insulares, Andalucía e Madrid. Pola súa parte, o ránquing do crecemento da ocupación inmigrante defire sensiblemente do anterior. Neste caso observamos unha relación directa entre as Comunidades Autónomas emerxentes e a ocupación de estranxeiros. É dicir, a maior desenvolvemento económico (en boa parte asociado á existencia de influentes eixes de desenvolvemento) máis importante é o crecemento de poboación activa ocupada de nacionalidade estranxeira. Así, nas primeiras posicións están as Comunidades dos eixes do Mediterráneo e do Ebro. Na meseta norte e o noroeste peninsular, incluído Galicia, o incremento dos ocupados estranxeiros é sensiblemente inferior á media do Estado (figura 53). 207

54 Figura 54. Evolución da poboación ocupada en Galicia segundo nacionalidade. Crecemento porcentual respecto ao primeiro trimestre do Total Españois Estranxeiros IIT 2005 IIIT 2005 IVT 2005 IT 2006 IIT 2006 IIIT 2006 IVT 2006 IT 2007 IIT 2007 Fonte: elaboración propia a partir de INE Encuesta de Población Activa De todas formas e a pesar de partir de cifras absolutas pouco importantes, o crecemento relativo dos estranxeiros no mercado laboral marca unha tendencia alcista tamén na nosa Comunidade Autónoma nos dous últimos anos. Despois de pasar por momentos de crecemento desigual debido á importancia da variabilidade dos índices cando estamos ante cifras absolutas pouco importantes, os estranxeiros ocupados teñen un crecemento relativo destacado dende finais do 2005, moi superior aos nativos e ao total de ocupados (figura 54). Unha última variable que serve para expresar o peso da inmigración no mercado laboral é a achega da inmigración ao crecemento ocupacional. Neste caso, Galicia volve a situarse no grupo de Comunidades Autónomas na que os inmigrantes achegan menos á ocupación total. Non obstante, a tendencia marca un aumento constante da participación laboral dos estranxeiros. Mentres en Galicia o número de ocupados nacidos en España aumentou nun 10,4% entre 1995 e o 2004 (España: 30,9%), o de ocupados estranxeiros incrementouse nun 139,6% (España: 583,9%). Unha relación importante para o noso país, pero marcadamente inferior á media estatal. 208

55 A pesar dos resultados do último ano (EPA: segundo trimestre 2006-segundo trimestre 2007) que insisten nos escasos postos de traballo ocupados por estranxeiros en Galicia, apreciamos importantes cambios na participación das distintas nacionalidades na estrutura por idades da poboación galega. Neste período, a poboación de nacionalidade española maior de 16 anos descendeu en persoas, a estranxeira creceu en Pero en postos de traballo ocupados, os españois acapararon o 86,66% dos novos empregos xerados neste período por só algo máis do 13% absorbidos por inmigrantes. Para a mesma etapa, os datos medios para España reflicten unha alta participación nas novas ocupacións por parte dos estranxeiros, achegándose á metade das totais (táboa 25). Táboa 25. Evolución da poboación ocupada segundo nacionalidade dende o segundo trimestre do 2006 ata o segundo trimestre do 2007 Saldo total Española (%) Estranxeira (%) Galicia (86,66%) (13,33%) España (51,26%) (48,73%) Fonte: elaboración propia a partir de INE Encuesta de Población Activa Polo tanto, o importante aumento da poboación ocupada nos últimos trimestres está sendo acaparada en Galicia maioritariamente por poboación autóctona. Como país tradicionalmente emigratorio aínda conserva unha bolsa de desempregados nativos que está ocupando os novos postos de traballo xerados nos diferentes sectores de actividade, incluídos aqueles menos especializados e peor remunerados. Neste punto, cabe preguntarse se a baixa taxa de inmigración estranxeira en Galicia está motivada por unha economía incapaz de crear postos de traballo ou pola existencia dunha parte importante de poboación activa autóctona que está disposta a adaptarse á oferta laboral actual antes que emigrar a outros destinos migratorios dentro do Estado (Canarias, Baleares, Madrid, etc.). Neste último caso, os nativos entrarían en competencia coa poboación inmigrante. 209

56 Figura 55. Achega da inmigración ao crecemento ocupacional A) Comunidades Autónomas: (%) España Estremadura Cantabria Asturias País Vasco Andalucía C e León C-A Mancha Galicia Navarra Canarias Cataluña Aragón Madrid C.Valenciana Murcia A Rioxa Baleares Fonte: Oliver (2006) e INE Encuesta de Población Activa B) Comunidades Autónomas: primeiro trimestre 2005-terceiro trimestre 2006 (%) España Estremadura Galicia Cantabria Navarra C. e León C.-A Mancha Asturias País Vasco Andalucía C.Valenciana Baleares Canarias Murcia Madrid Aragón A Rioxa Cataluña Fonte: elaboración propia a partir de INE Encuesta de Población Activa 210

57 Tanto no período como no último ano e medio (2005-II trimestre 2007), as porcentaxes máis importantes de novos postos de traballo ocupados por estranxeiros coinciden con aquelas Comunidades Autónomas economicamente máis desenvolvidas e con máis altas taxas de crecemento ocupacional. Estas coinciden con territorios emerxentes e sitúanse en eixes de crecemento espacial como son os do Mediterráneo e do Val do Ebro, ademais das Illas Canarias e Madrid. No caso contrario, é dicir menor participación do inmigrante na xeración de emprego e menor taxa de ocupación, está o noroeste peninsular atlántico e as dúas mesetas. Xustamente, estes coinciden con aqueles territorios con máis graves problemas de desenvolvemento estrutural e peor adaptación aos novos sectores da economía postindustrial (figura 55). Táboa 26. Demanda de ocupación en Galicia, Valores absolutos (en miles) Cambio absoluto Cambio relativo (en miles) Crise Medio Alto Crise Medio Alto Crise Medio Alto Galicia ,1% 21,4% 24,5% España ,0% 42,4% 55,2% Pesos sobre total Cambio pesos Crise Medio Alto Crise Medio Alto Galicia 5,9% 5,1% 5,1% 4,8% -0,8% -0,9% -1,2% España 100% 100% 100% 100% Fonte: Oliver (2006) Utilizando calquera dos índices que anotamos para avaliar a presenza da poboación inmigrante, Galicia está situada por debaixo da media do Estado. De todas formas, ocupa unha posición normal para o seu nivel de desenvolvemento socioeconómico no mapa español de poboación ocupada de nacionalidade estranxeira. Teñamos en conta que Galicia continúa a expulsar poboación activa ao resto de España (un total de emigrados no 2005), cunha dirección rexional e de emprego 211

58 ben definida: espazos insulares (Illas Canarias) e grandes áreas metropolitanas españolas (sobre todo Madrid e Barcelona) para traballar fundamentalmente no sector da construción e nas actividades turísticas. Disto pódese derivar que o mercado laboral galego ten unha bolsa de traballadores autóctonos en reserva aínda importante, polo que non se necesita da participación masiva do inmigrante. Aparentemente, esta parece ser unha das principais causas da baixa taxa de inmigración galega. Non obstante, as predicións sobre necesidade de man de obra son optimistas tamén para Galicia. O profesor Josep Oliver (2006) calcula que, utilizando para a predición unha hipótese media, a maioría do emprego novo en España (7,9 millóns) para os quince anos que median entre 2005 e 2020 concentrarase en Andalucía (1,7), Madrid (1,3), Cataluña (1,2) e a Comunidade Valenciana (0,9). Pola súa parte Galicia, dependendo do escenario utilizado (crise ocupacional, crecemento medio da productividade, máximo aumento do emprego), pode necesitar entre e novos postos de traballo no ano 2020 que, dadas as previsións do movemento natural da poboación, terán que ser cubertos por continxentes procedentes da inmigración exterior (táboa 26). Cadro 1. Posibles efectos da inmigración sobre o mercado de traballo Efecto inicial A medio prazo Taxa de actividade feminina Aumento rápido Certa diminución Paro xuvenil Diminución Aumento Paro persoas maiores Non inflúe Posible aumento Sectores de actividade Construción, agricultura, Tendencia a unha maior comercio, restauración, hoteis, terciarización servizo doméstico Autoemprego Diminución Aumento Temporalidade do emprego Aumento Certa estabilización Fonte: La Caixa (2006) En definitiva, a inmigración está a contribuír a unha profunda modificación do mercado laboral tanto no que respecta á ocupación por xénero, como por idade, tipo de actividade económica e modalidades de emprego. As tendencias proxectadas indican que ás consecuencias altamente favorables constatadas nunha primeira fase inicial sucederalle unha lóxica moderación dos resultados máis optimistas (cadro 1). 212

59 1.3. O impacto da inmigración na evolución da poboación afiliada á Seguridade Social Para medir o impacto cuantitativo da inmigración utilízase a Contabilidad Generacional. Segundo este método, o goberno debe asegurar que todos os seus gastos serán pagados con impostos ou outras fontes de ingresos, sexa no presente ou no futuro (La Caixa, 2006). O goberno ten máis ingresos canto maior sexa a poboación activa que traballa e maior sexa a súa produtividade. Ata o de agora tivemos ocasión de comprobar o papel crucial que desempeñan os estranxeiros no aumento da taxa de ocupación en España e, aínda que en menor porcentaxe, tamén en Galicia. Os ingresos fiscais máis afectados pola inmigración son os impostos sobre as rendas do traballo e as contribucións á Seguridade Social. As achegas dos traballadores á Seguridade Social son fundamentais para o financiamento dos servizos públicos do Estado do Benestar. E os superávits que presentan os orzamentos da Seguridade Social, que serven para equilibrar as contas doutras administracións públicas, non existirían en España sen a achega dos afiliados de orixe estranxeiro (La Caixa, 2006). É certo que coa entrada de inmigrantes os gastos en sanidade e educación aumentaron pero, de momento, o saldo é amplamente positivo. En definitiva estamos en condicións de afirmar que a inmigración contribúe, a curto prazo, a mellorar as contas públicas. En principio, a menor taxa de ocupación xunto a unhas achegas menos importantes dos inmigrantes en Galicia poderían derivar nunha proxección pesimista na evolución de determinados investimentos públicos. Sen embargo, o importante é valorar as tendencias. E tanto no total de traballadores como no grupo de estranxeiros, a evolución é positiva en Galicia. Respecto ao total de efectivos afiliados nos últimos oito anos e medio, asistimos a un crecemento ininterrompido no número de anotados á Seguridade Social nas catro provincias galegas. Como corresponde co seu volume demográfico total, A Coruña lidera o total de afiliados, seguida a pouca distancia da provincia de Pontevedra. Nos sete meses discorridos do ano 2007, o incremento foi de case traballadores, onde destacan os casos das máis populosas e dinámicas provincias occidentais, cun saldo positivo ao redor dos Pero incluso as provincias orientais, máis regresivas demograficamente e con problemas económicos estruturais, están aumentando o seu número de afiliados (entre e novos no ano 2007) (táboa 27). 213

60 Táboa 27. Traballadores afiliados á Seguridade Social en alta laboral A Coruña Lugo Ourense Pontevedra GALICIA Fonte: estatísticas do Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales Dende outra perspectiva, o gráfico que expón a variación relativa interanual de traballadores afiliados á Seguridade Social en Galicia volta a reflectir tendencias optimistas. Por un lado, hai un aumento relativo no número de afiliados a partir dos primeiros meses do 1993, que é o momento de índice máis baixo de afiliación en correspondencia ás elevadas taxas de desemprego. Por outro, existe unha recuperación no total de inscritos a partir da segunda metade do Dende este último ano os resultados son positivos, destacando o aumento sostido nos meses consumidos do 2007, en coincidencia co crecemento de asalariados estranxeiros na economía galega (figura 56). Figura 56. Variación interanual relativa do número de traballadores afiliados en alta laboral na Seguridade Social en Galicia: xaneiro 1991-xuño 2007 Fonte. Instituto Galego de Estatística, IGE ( 15 Anos 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005 e 2006: datos do último día do mes de decembro. Ano 2007: 31 de xullo (últimos datos dispoñibles en setembro do 2007). 214

61 En relación á evolución de afiliados estranxeiros, o crecemento absoluto é salientable nas catro provincias entre o 1998 e o 2007 (táboa 28), pero sobre todo é de destacar o peso crecente que este colectivo de traballadores está adquirindo no total de traballadores que cotizan á Seguridade Social (figura 57). Nestes oito anos e medio, os estranxeiros afiliados creceron en máis de traballadores. A evolución é importante en todos os períodos interanuais e nas catro provincias. Por anos, o crecemento absoluto está ao redor dos novos afiliados por ano entre o 1998 e o 2000; dende o 2000 ao 2001 a cifra aumenta ata acadar crecementos de traballadores anuais; súmanse ao redor de novos afiliados cada un dos anos que median entre o 2001 e o 2004; e nos últimos dous anos e medio é cando os crecementos interanuais son máis importantes, chegando a case novos afiliados á Seguridade Social entre o 2005 e o Por territorios, o incremento absoluto máis alto está en Pontevedra, precisamente a provincia con taxa de estranxeiría máis alta pero tamén con indicadores sociais e económicos máis positivos no contexto galego: alta porcentaxe de poboación adulta, economía diversificada e demandante de man de obra, importante taxa de urbanización, existencia de polos urbano-industriais emerxentes, etc. Táboa 28. Traballadores estranxeiros afiliados á Seguridade Social en alta laboral A Coruña Lugo Ourense Pontevedra GALICIA Fonte: Instituto Galego de Estadística (IGE) e estatísticas do Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales Esta evolución positiva adquire un maior valor se comparamos a participación que teñen os estranxeiros nos cómputos totais de afiliados á Seguridade Social. A figura 57 é representativa dos cambios que se están a producir no mercado laboral galego. O papel dos estranxeiros está en aumento e, polo tanto, tamén crecen as súas achegas económicas ao sistema social público. Por primeira vez na historia, no 2001 os estranxeiros representan máis do 1% dos afiliados á Seguridade Social en Galicia. Inmersa nunha evolución de crecemento alcista de importantes 16 Anos 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005 e 2006: datos do último día do mes de decembro. Ano 2007: 31 de xullo (últimos datos dispoñibles en setembro do 2007). 215

62 dimensións, este colectivo supera o 3% a finais do 2006 polo que pensamos que en poucos meses se poderá acadar o 5%. Entre outras causas indicar que os crecementos interanuais máis importantes se produciron nos últimos anos (sobre todo dende o 2004). A pesar de apreciar unha lixeira minoración no crecemento, este é sostido e positivo. Aínda así, con esta evolución será difícil que a curto prazo nos acheguemos a crecementos interanuais próximos ao 1% (figura 57). Figura 57. Relación de traballadores estranxeiros afiliados á Seguridade Social en alta laboral en Galicia con respecto ao total de traballadores na mesma situación ( ) 17 4,00% 3,50% 3,00% 2,50% 2,00% 1,50% 1,00% 0,50% 0,00% 3,63% 3,15% 2,73% 2,00% 1,42% 1,63% 0,80% 1,18% 0,95% 0,73% Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales Por provincias, ademais do crecemento sostido xa comentado, a participación dos estranxeiros no colectivo de afiliados á Seguridade Social mostra algúns outros comportamentos de interese que pasamos a resumir (figura 58): - o colectivo laboral de nacionalidade non española aumenta a súa participación relativa no cómputo de afiliados á Seguridade Social de maneira ininterrompida nas catro provincias e nos anos que median entre o 1998 e o Neste período, os estranxeiros multiplicaron a súa representatividade por máis de 5 en Galicia. 17 Anos 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005 e 2006: datos do último día do mes de decembro. Ano 2007: 31 de xullo (últimos datos dispoñibles en setembro do 2007). 216

63 - A evolución media de Galicia é practicamente a mesma, en termos relativos, á seguida pola provincia de Lugo. - A provincia de Ourense era a que tiña a máis alta afiliación relativa de estranxeiros ata o 2003 (incluído). A partir do 2005, a primeira posición pasa a ocupala Pontevedra. Pola súa parte, A Coruña ocupa a última posición na porcentaxe de estranxeiros afiliados en todos estes anos. Así, as dúas provincias máis dinámicas económica e demograficamente e as que contabilizan un maior número de estranxeiros residentes (en termos absolutos e relativos) ocupan posicións contrastadas (separadas por máis dun punto porcentual) na representación de traballadores afiliados á Seguridade Social. - A provincia da Coruña segue a absorber man de obra dos espazos rurais rexionais, daquela bolsa de desemprego galego en reserva. Mentres tanto, Pontevedra (e sobre todo a rexión metropolitana de Vigo) demostra un importante dinamismo económico, non só no sector terciario senón tamén no industrial, con ampla capacidade de atracción de emprego máis alá das nosas fronteiras. O tipo de estranxeiro residente nas dúas provincias pode explicar tamén estas diferenzas. En Pontevedra adquiren gran representatividade os chegados de Portugal, polo tanto da Europa comunitaria. Os da Unión Europea non son predominantes na Coruña. Os traballadores do Sur, sobre todo cando son do sexo feminino (como pasa coas iberoamericanas), en moitas ocasións desenvolven a súa actividade sen contrato laboral e, polo tanto, sen estar inscritas na Seguridade Social. - Por último, a comparativamente alta porcentaxe dos estranxeiros nas dúas provincias orientais explícase pola crise demográfica que está a sufrir o espazo rural nas últimas décadas. A poboación adulta en idade laboral é escasa, sobre todo para cubrir determinadas ocupacións en territorios moi específicos, e descende progresivamente. Como consecuencia, e a pesar de ser pouco cuantiosos, os novos inmigrantes que se integran no mercado laboral de Lugo e Ourense gañan progresivamente en representatividade. 217

64 Figura 58. Relación de traballadores estranxeiros afiliados á Seguridade Social en alta laboral por provincias con respecto ao total de traballadores na mesma situación ( ) 18 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0, A Coruña 0,5 0,55 0,67 0,84 1,04 1,21 1,55 2,2 2,5 2,91 Lugo 0,78 0,83 0,95 1,18 1,47 1,78 2,05 2,69 3,33 3,98 Ourense 1,08 1,24 1,45 1,6 1,85 1,98 2,39 3,09 3,59 4,05 Pontevedra 0,87 0,93 1,11 1,44 1,72 1,96 2,39 3,27 3,72 4,23 Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales En definitiva, tanto por niveis de ocupación como por número de afiliados á Seguridade Social, a inmigración estranxeira en Galicia está por debaixo dos indicadores medios españois. Non obstante, os cambios que se están a producir nos últimos anos son de importante magnitude, fundamentalmente se partimos da baixa taxa de estranxeiría existente en Galicia a principios da década dos 1990 e das tendencias debuxadas na participación do estranxeiro na vida laboral e económica do país. É dicir, os inmigrantes xa son importantes no mercado laboral galego e todo indica que a curto e medio prazo, e sempre e cando os impactos da desaceleración da economía mundial non produzan un novo aumento no número de desempregados, estes pasarán a desempeñar un papel fundamental no sostemento de determinadas actividades (servizo doméstico ou pesca) e ocupacións dalgúns territorios (comarcas rurais avellentadas). En consecuencia, as súas achegas ao sistema de Seguridade Social amósanse importantes para o financiamento dos servizos públicos do Benestar, e máis nun modelo inmigratorio onde predomina a poboación en idade activa. 18 Anos 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005 e 2006: datos do último día do mes de decembro. Ano 2007: 31 de xullo (últimos datos dispoñibles en setembro do 2007). 218

65 2. A UTILIZACIÓN E O ACCESO AOS SERVIZOS DO BENESTAR POR PARTE DA POBOACIÓN ESTRANXEIRA Sanidade, educación, vivenda e desemprego son os catro piares básicos sobre os que se asentaron os estados do benestar da posguerra mundial, aos que poderiamos incluír outros non menos importantes como os relativos ao sistema de pensións, de atención á familia e servizos sociais. Ata o de agora estudamos a inmigración en clave de achegas á economía e ao mantemento do Estado do Benestar, agora faremos unha aproximación sobre o acceso dos inmigrantes aos servizos do benestar en Galicia. A accesibilidade relaciónase coas características do recurso que facilitan ou obstaculizan a súa utilización por consumidores eventuais (Donabedian, 1973) e, en xeral, a todos os beneficiarios (Aday e Anderson, 1981). Existen diferentes tipoloxías e, en consecuencia, distintos métodos de medición. De acordo con Pineault e Daveluy (1988) distínguese unha accesibilidade xeográfica dunha accesibilidade socio-organizacional. A primeira mídese polas variables espazo-tempo. A segunda indica as facilidades ou dificultades de acceso a un servizo en función de barreiras socioeconómicas, organizacionais e normativas. As dificultades de obter datos fiables e específicos sobre o consumo e uso que fan os estranxeiros de determinados servizos dificulta o seu estudo. A maioría das estatísticas galegas (e tamén españolas) sobre sanidade, educación, etc. non fan diferenciacións por colectivos, o cal é unha debilidade á hora de aplicar políticas de discriminación positiva, sempre necesitadas dunha planificación previa. Sen dúbida, isto é un síntoma máis do carácter recente da inmigración estranxeira en Galicia e España (cadro 2). 219

66 Cadro 2. Ámbitos de intervención das políticas sociais de integración do inmigrante estranxeiro Ámbitos de integración Primeira acollida Inserción laboral Comunidade local Sistema educativo Sistema de saúde Asociacións sociais, culturais ou deportivas sen ánimo de lucro Asociacións de inmigrantes Institucións e organizacións relixiosas Medios de comunicación e partidos políticos Fonte: adaptado de Pariza (2003) Servizos sociais e do benestar Asistencia legal, ensinanza do idioma e do sistema xurídico, orientación laboral, primeiro aloxamento Servizos públicos de emprego Oficinas municipais de atención ao inmigrante, servizos municipais de asistencia social Rede de centros educativos (públicos, subvencionados), centros de formación ocupacional e educación de adultos Rede de centros sanitarios públicos Asociacións deportivas, de mulleres, de dereitos humanos e civís Asociacións de acollida, culturais, nacionais, relixiosas; redes sociais (entre asociacións de inmigrantes e entre estas e as redes sociais da sociedade de acollida) Atención social, primeiro aloxamento Defensa de valores: democráticos e actitudes de natureza moral e política, condutas contrarias á xenofobia e ao racismo As diferenzas no acceso servizos do benestar prodúcense en función das características socioeconómicas da poboación, que á súa vez inflúen nunha contrastada accesibilidade espazotemporal a calquera tipo de recursos, pero no caso deste tipo de inmigrantes tamén pola propia condición de estranxeiro. A literatura sobre o acceso e a utilización de servizos por parte de estranxeiros en España, como na maioría dos países da Unión Europea, céntrase na conveniencia de garantir xuridicamente este acceso por parte destes inmigrantes aos sistemas de benestar (Aparicio e Tornos, 2002). Agora ben, só algúns se atreven a ir un pouco máis alá no sentido de esixir politicamente que os inmigrantes participen integramente nos beneficios do Estado do Benestar. É dicir, que acaden uns niveis de acceso e uso dos servizos do benestar en clave de plena igualdade. Dende a súa orixe, o Welfare State articúlase ao redor da idea de cidadanía e sería esta participación absoluta dos beneficios do Estado do Benestar un medio adecuado para achegarnos á consecución plena do concepto de cidadanía. Isto significa que os dereitos sociais, civís e políticos 220

67 quedan limitados e vinculados ao estatus de cidadán. Así, mentres o estranxeiro non obteña a condición de cidadán non é considerado un suxeito de plenos dereitos (Morell, 2005). Esta demanda, lóxica en calquera sistema democrático, non agrada a algúns partidos políticos, medios de comunicación e incluso especialistas que relacionan a chegada masiva de inmigrantes coa universalidade das prestacións públicas do benestar. Pero só desa forma Europa, e por suposto Galicia, se converterá nun espazo de liberdade e nun territorio socialmente cohesionado. Lei Orgánica 14/2003, do 20 de novembro. (Redactado conforme á Lei Orgánica 8/2000) Artigo 23. Actos discriminatorios. Constitúen actos discriminatorios: c) Todos os que impoñan ilexitimamente condicións máis gravosas que aos españois ou restrinxan ou limiten o acceso ao traballo, á vivenda, á educación, á formación profesional e aos servizos sociais e socioasistenciais, así como a calquera outro dereito recoñecido na presente Lei Orgánica, ao estranxeiro que se atope regularmente en España, só pola súa condición de tal ou por pertencer a unha determinada raza, relixión, etnia ou nacionalidade. Sexa como sexa, o tema é complicado tal e como se advirte da lectura da lexislación, publicacións especializadas e informes técnicos presentados en países con maior tradición inmigratoria. Os instrumentos lexislativos e a literatura en países como Estados Unidos de América 19 e Alemaña 20 teñen un especial impacto no debate sobre a utilización abusiva das prestacións do benestar por parte da poboación inmigrante. Ante isto, chegáronse a pór en práctica políticas para frear o uso de prestacións, tal e como regulamentou unha lei estadounidense do O resultado foi un fracaso por tres motivos fundamentais. Primeiro porque a limitación de dereitos aos inmigrantes (substancial citizenshi) con respecto aos nativos (formal citizenshi) leva aos primeiros cara ao empobrecemento e á exclusión social. Segundo, non se deron evidencias que demostren a existencia do efecto chamada. E terceiro, na maioría dos casos estas medidas non reducen de forma significativa o uso dos servizos do benestar por parte do colectivo de estranxeiros. 19 Personal Responsibility and Work Oportunity Act, promulgada polo goberno Clinton no 1996; Huddle, D. (1993) The Impact of Inmigration in the Social Security System; Borjas, G. (2002) The Impact of Welfare Reform on Inmigrant Welfare Use. 20 Ulrich, R.E. (1994) Foreigners and the Social Insurance System in Germany; Epstein, G. e Hilman, A.L. (2000) Social Harmony at the Boundaries of the Welfare State: Inmigration and Social Transfers. 221

68 Figura 59. Gasto público da poboación inmigrante en España no Distribución do gasto público dos inmigrantes 2,14% 12,16% 13,24% 65,66% Pensións Educación Políticas activas e de inserción Resto do gasto 3,08% 0,48% 3,24% Sanidade Prestacións por desemprego Integración inmigrantes Relación do gasto público dos inmigrantes respecto ao gasto social Resto do gasto Políticas activas e de inserción Prestacións por desemprego Educación Sanidade Pensións 0,00% 1,00% 2,00% 3,00% 4,00% 5,00% 6,00% 7,00% Fonte: elaboración propia a partir de Oficina Económica del Presidente (2006) 21 No gráfico onde se expón a relación do gasto público dos inmigrantes respecto ao total do gasto social exclúo o capítulo relativo á integración dos inmigrantes ao representar, loxicamente, o 100%. 222

69 En calquera caso, as características socioeconómicas da poboación fan que a recepción de prestacións sociais difira substancialmente entre a poboación nacional e a estranxeira. Unhas características que, ademais, evolucionarán no futuro e, con isto, o gasto público asignado a cada partida orzamentaria. Por exemplo, a estrutura por idades dos inmigrantes provoca que estes reciben na actualidade menos prestacións en pensións de xubilación que os nados en España. Sen embargo, en tres ou catro décadas a situación cambiará ostensiblemente. A medio e longo prazo o aumento da idade dos inmigrantes que non retornen ao seu país de orixe provocará a necesidade de incrementar os gastos en pensións e, por unha simple cuestión de idade, reducir determinados de tipo social (educación, familia) (cadro 3). O mesmo poderiamos dicir dos gastos educativos, en atención á saúde ou en políticas de fomento do emprego, entre outras, debido a que cada servizo público (coa excepción parcial da sanidade) está directamente relacionado cun grupo de idade específico. En termos relativos, a sanidade e a educación son as que absorben un maior gasto público por parte dos inmigrantes; pero situadas por debaixo das prestacións por desemprego e as pensións se o calculamos respecto ao gasto total de toda a poboación (figura 59). Cadro 3. Os efectos da inmigración nos determinantes do sostemento do Estado do Benestar Poboación activa Produtividade Gasto en pensións Gasto en asistencia social (familia, educación, sanidade) Gasto en subsidio de desemprego Fonte: La Caixa (2006) Curto prazo Longo prazo A continuación imos achegarnos á utilización dos principais servizos do benestar en Galicia. O nivel de acceso avaliarémolo principalmente co estudo das posibilidades abertas no uso de servizos (entendido como dereitos e obrigas) a partir da lectura das diferentes normativas sectoriais vixentes en Galicia e España. 223

70 2.1. Acceso á educación e formación. A utilización de servizos educativos Probablemente este sexa o servizo máis universal e accesible para a poboación inmigrante, inclusive para aqueles residentes en situación irregular. Por lei, as administracións públicas non só deben facilitar o seu uso a todos os inmigrantes en idade escolar, senón que estes están obrigados á escolaridade obrigatoria dos seus fillos. Ademais, na maioría das Comunidades Autónomas, a formación dos maiores de idade é tamén obrigatoria cando estean recibindo algún tipo de salario social, co obxectivo de cooperar na súa propia reinserción laboral. En España, os inmigrantes absorberon o 4,60% dos gastos en educación no Por niveis educativos destacan os gastos en educación obrigatoria, onde sobresae a infantil e a primaria (figura 60). Figura 60. Distribución do gasto público en educación dos inmigrantes estranxeiros por ensinanza en España no 2005 Especial 0,47% Réxime Especial 0,71% Adultos 2,55% Universitaria 12,38% Infantil e Primaria 47,57% Secundaria e profesional 36,31% Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Educación y Ciencia O marco normativo que a nivel estatal encadra as accións de atención á diversidade cultural como factor de desigualdade vén dado pola Ley Orgánica de Educación LOE- (título II, por exemplo sobre a compensación das desigualdades en educación, ademais doutros artigos referidos á educación personalizada, ao rexeitamento da discriminación e ao respecto ás características e necesidades do alumnado), a Ley Orgánica de la Participación, la evaluación y el gobierno de los 224

71 centros docentes LOPEG- (en especial a súa disposición adicional segunda dedicada ao alumnado con necesidades educativas especiais ) e o Real Decreto 299/1996 cando no seu apartado expositivo fai referencia á crecente pluralidade sociocultural da sociedade española (Garreta, Terrén e Alcalde, 2005). Lei Orgánica 14/2003, do 20 de novembro. (Redactado conforme á Lei Orgánica 8/2000) Artigo 9. Dereito á educación 1. Todos os estranxeiros menores de 18 anos teñen o dereito e o deber á educación nas mesmas condicións que os españois, dereito que comprende o acceso a unha ensinanza básica, gratuíta e obrigatoria, a obtención da titulación correspondente e o acceso ao sistema público de bolsas e axudas. 2. No caso da educación infantil, que ten carácter voluntario, as administracións públicas garantirán a existencia dun número de prazas suficientes para asegurar a escolarización da poboación que o solicite. 2. Os estranxeiros residentes terán dereito á educación de natureza non obrigatoria nas mesmas condicións que os españois. En concreto, terán dereito a acceder aos niveis de educación e ensinanza non previstos no apartado anterior e á obtención de titulacións que correspondan a cada caso, e ao acceso ao sistema de bolsas e axudas. O Ministerio de Educación y Ciencia publica series estatísticas actualizadas por Comunidades Autónomas e provincias, algunhas das cales son de sumo interese para axudar a caracterizar o alumnado estranxeiro e o acceso que fai deste tipo de recurso público. En todo caso, é necesario distinguir entre a ensinanza non universitaria e a universitaria. Os datos máis actualizados cos que puidemos contar relativa á ensinanza non universitaria refírense ao curso cando se trata de estatísticas xerais e do para as detalladas. Para os datos sobre alumnado universitario de xeito detallado é necesario retroceder ás do , mentres que para as xerais contamos con información máis recente, do Segundo a Ley Orgánica 2/2006, del 3 de mayo, de Educación, a educación primaria e a educación secundaria obrigatoria constitúen a educación básica. A educación secundaria divídese en educación secundaria obrigatoria e educación secundaria postobrigatoria. Constitúen a educación secundaria postobrigatoria o bacharelato, a formación profesional de grao medio, as ensinanzas profesionais de artes plásticas e deseño de grao medio e as ensinanzas deportivas de grao medio. A ensinanza universitaria, as ensinanzas artísticas superiores, a formación profesional de grao superior, as ensinanzas profesionais de artes plásticas e deseño de grao superior e as ensinanzas deportivas de grao superior forman a educación superior. As ensinanzas de idiomas, as ensinanzas artísticas e as deportivas terán a consideración de ensinanzas de réxime especial. 225

72 Ensinanza non universitaria A maioría dos expertos afirman que en España os inmigrantes escolarizan, case sen excepción, aos seus fillos menores. Este comportamento podemos facelo extensible a Galicia 23. En xeral, os pais e nais estranxeiros están satisfeitos coa ensinanza que reciben os seus fillos aínda que, tamén é necesario recoñecer, que estes apenas participan das asociacións de nais e pais de alumnos, síntoma dos seus problemas de integración, das dificultades de participación en todo tipo de asociacións do barrio ou do concello, e dun posible rexeitamento por parte do resto de pais e nais. O avance dos datos do curso cifra nun total de os estranxeiros matriculados nalgunha das modalidades do réxime xeral non universitario en Galicia, estudantes máis que no curso anterior. Isto representa o 3,12% do total dos estudantes matriculados. Unha cifra que, a pesar de estar en aumento, está entre as máis baixas do Estado. Por debaixo, só Estremadura e a Cidade Autónoma de Ceuta teñen porcentaxes menos importantes que as galegas. Agora ben, un dato significativo dos cambios que se están a producir é que Galicia ten o incremento interanual de alumnos estranxeiros matriculados máis alto de todas as Comunidades Autónomas nos últimos dous cursos académicos. O crecemento de estudantes non españois é do 30% en Galicia fronte a un 14,5% de media estatal no último curso ( respecto ao ). Os datos da educación infantil están incompletos. A non obrigatoriedade deste tipo de escolarización (nenos do tramo de idade entre 0 e 2 anos) deriva na pouca fiabilidade das estatísticas existentes. Aínda así, estímase que hai un amplo uso da educación infantil debido á elevada ocupación laboral da muller inmigrante. A estrutura por idades nova dos inmigrantes fai da educación primaria (que son seis cursos académicos: ordinariamente comprende entre os 6 e os 12 anos de idade) aquela con máis matriculados estranxeiros nas catro provincias. Agrupa ao 39,77% dos alumnos estranxeiros matriculados no en Galicia. Como resultado estimamos que sobre o 80% dos nenos estranxeiros entre 6 e 12 anos empadroados en Galicia están matriculados nalgún dos cursos de educación primaria. 23 A pesar desde avance positivo sería necesario traballar máis sobre dúas problemáticas específicas sobre as que insisten algúns especialistas: a escolarización dos menores marroquís maiores de 14 anos e as dificultades que ocasionan aos docentes e ao propio desenvolvemento das aulas os estranxeiros que ingresan nos colexios despois dos 11 ou 12 anos. 226

73 A pesar da obrigatoriedade de escolarización ata os 16 anos, a medida que avanzamos na idade dos inmigrantes aumenta o absentismo escolar, chegando nos casos máis extremos a non matricularse nos estudos que lles corresponden. A causa principal está na prematura incorporación dalgúns adolescentes ao mercado laboral, sobre todo cando algún membro da súa familia traballa por conta propia, por exemplo cando rexentan algún tipo de negocio familiar. Sen embargo, a presenza de estudantes nalgunha das tipoloxías da educación secundaria obrigatoria é importante nas catro provincias. Como acontece no conxunto deste grupo de poboación en Galicia e a pesar da tendencia a aumentar a importancia relativa de matriculados en formación profesional, a día de hoxe os estudantes estranxeiros da E.S.O están moi por enriba (nunha relación de case 6 matriculados na E.S.O por cada un matriculado na formación profesional) das ensinanzas técnicas da formación profesional. Nos cursos de secundaria obrigatoria (catro cursos académicos: ordinariamente comprende entre os 12 e os 16 anos de idade) están matriculados ao redor do 70% dos estranxeiros residentes en Galicia entre 12 e 16 anos (curso ). Aínda que existen importantes lagoas tanto na primaria como na secundaria obrigatoria, a utilización deste servizo do benestar por parte da poboación inmigrante é importante no país (táboa 29) (figura 61). Táboa 29. Alumnado estranxeiro en Galicia por ensinanza. Curso TOTAL Infantil Primaria Especial E.S.O. Bacharelato Formación Profesional P.Garantía Social EE Artísticas EE. Idiomas A Coruña Lugo Ourense Pontevedra GALICIA Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Educación y Ciencia 24 Non hai ningún matriculado estranxeiro en EE. Deportivas. En educación infantil non se inclúe o alumnado estranxeiro de primeiro ciclo por non dispor desta información. 227

74 Figura 61. Distribución porcentual do alumnado estranxeiro en Galicia por ensinanza. Curso GALICIA Pontevedra Ourense Lugo A Coruña Infantil Primaria Especial E.S.O. Bacharelato Formación Profesional P.Garantía Social EE. de Artísticas EE. de Idiomas 0% 20% 40% 60% 80% 100% Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Educación y Ciencia Tal e como acontece na procedencia dos inmigrantes residentes en Galicia, os americanos do sur (colombianos e arxentinos, fundamentalmente) son ampla maioría no alumnado non universitario, seguidos polos europeos comunitarios (destacar a importancia dos portugueses: 620 no ). En terceiro lugar sitúanse os africanos (principalmente do Magreb: 638 son orixinarios só de Marrocos no mesmo curso ) e os europeos non comunitarios con algo máis de alumnos no Con pequenas excepcións, esta mesma orde respéctase nas catro provincias. Os orixinais daqueles dous países americanos mencionados máis arriba son os únicos que superan os matriculados no ano académico (táboa 30) (figura 62). Táboa 30. Alumnado estranxeiro segundo o continente de procedencia. Curso TOTAL EUROPA AMÉRICA ÁFRICA ASIA OCEANÍA NON CONSTA UE-25 RESTO NORTE CENTRO SUR A Coruña Lugo Ourense Pontevedra GALICIA Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Educación y Ciencia 25 Non se inclúe o alumnado estranxeiro de educación infantil de primeiro ciclo por non dispor desta información. 228

75 Figura 62. Distribución porcentual (%) do alumnado estranxeiro en Galicia segundo o continente de procedencia. Curso GALICIA 9,24% 0,12% 2,76% 0,03% 14,14% 8,80% 2,16% 5,24% 57,50% U.E.-25 Resto Europa América do Norte América Central América do Sur África Asia Oceanía Non consta Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Educación y Ciencia As provincias de Pontevedra e da Coruña lideran o número de estudantes matriculados en todos os niveis educativos, tal e como se corresponde cos dous territorios con maior número de inmigrantes estranxeiros. Sen embargo, dende un punto de vista relativo, Lugo ten a porcentaxe máis alta de alumnos estranxeiros en educación infantil e primaria, e Ourense nas aulas da E.S.O.. Esta situación é un síntoma importante do papel que pode desempeñar a inmigración na recuperación demográfica e na potenciación dos servizos públicos en determinados territorios do interior máis avellentado que están inmersos en graves crises demográficas. Na mesma táboa representamos os resultados doutra variable que pode servir para analizar o nivel de acceso a este servizo público. Referímonos á distribución do alumnado non español segundo a titularidade do centro (público e privado). Un indicador interesante por canto os colexios privados son menos accesibles economicamente aos estranxeiros do Sur. Aínda que en menor medida que os privados propiamente ditos, tamén os privados concertados demandan uns gastos familiares mensual e anual superiores aos centros públicos. A isto debemos engadir os obstáculos que algúns destes centros privados poñen á entrada de estranxeiros de menor nivel económico. Un total de estudantes estaban matriculados no curso nun centro público por só nun privado. Esta desequilibrada distribución obsérvase dende os primeiros anos de entrada no sistema 229

76 educativo, e aumenta co paso dos anos e niveis de ensinanza. Como excepción, en Lugo hai unha porcentaxe de estranxeiros similar nos centros públicos e privados na E.S.O.. Probablemente a crise de natalidade na provincia interior, e o consecuente descenso da demanda de prazas educativas, propicie que os centros privados opten por unha estratexia centrada en atraer a estes novos habitantes (táboa 31). Por último, sinalar que esta distribución público-privado respéctase nos estudantes procedentes das grandes rexións xeográficas ou continentes considerados. O desequilibrio a favor dos centros de ensino públicos prodúcese incluso entre os estudantes da Unión Europea. Táboa 31. Alumnos estranxeiros por cada matriculados en educación infantil, educación primaria e E.S.O. segundo titularidade do centro de ensino 26. Curso E. INFANTIL E. PRIMARIA E.S.O. Total Centros Centros Centros Centros Centros Centros Total Total públicos privados públicos privados públicos privados A Coruña 20,5 25,5 9,4 34,1 39,7 21,7 29,2 33,3 18,6 Lugo 26,0 28,7 18,8 43,6 50,1 26,0 31,8 32,7 28,4 Ourense 20,9 25,2 13,3 38,8 50,7 18,1 34,9 46,3 14,6 Pontevedra 23,8 28,2 15,3 38,5 46,5 22,4 31,3 36,6 20,4 GALICIA 22,4 26,9 13,1 37,3 44,5 21,9 30,9 35,7 19,6 Fonte: Ministerio de Educación y Ciencia Ensinanza universitaria Non existe un acceso sinxelo ás estatísticas universitarias sobre alumnado estranxeiro en Galicia e, cando atopamos algunha fiable, debemos analizala tendo en conta que non todos os matriculados son fillos de inmigrantes residentes en Galicia. Cada ano aumenta o número de estudantes estranxeiros apoiados en programas internacionais, como o máis popular Sócrates/Erasmus, así como de todo tipo de convenios de diferente natureza. A información máis fiable ao respecto son as publicadas polo Ministerio de Educación y Ciencia (a partir de estatísticas elaboradas polo Consejo de Coordinación Universitaria para todas as universidades do Estado) e os datos que, de forma particular, pode difundir cada universidade galega. 26 Para o cálculo da taxa de educación infantil non se tivo en conta o alumnado de primeiro ciclo, xa que non se dispón desa información para o alumnado estranxeiro 230

77 A primeira das fontes citadas presenta unha serie de datos sobre estudantes universitarios estranxeiros matriculados para o curso co factor engadido, de carácter positivo, de que na análise por universidades se exclúen os ligados ao programa Sócrates/Erasmus. Esta eliminación fai os datos máis fiables e facilítanos a interpretación sobre o acceso dos inmigrantes ao ensino universitario en Galicia. Nas mesmas estatísticas diferéncianse os estudantes da Unión Europea (Unión Europea e resto do mundo). Teñamos en conta que neste nivel de ensino existe unha importante mobilidade internacional, polo que a maior ou menor afluencia dun determinado colectivo nacional nunha determinada universidade non ten porque obedecer obrigatoriamente a un tipo de inmigración de tipo laboral (do propio estudante ou da súa familia), senón que o desprazamento pode deberse a motivacións exclusivamente educativas (primeiro e segundo ciclo, fundamentalmente) e/ou científicas (terceiro ciclo ou doutorado). Aínda así, moitos dos estranxeiros non comunitarios son fillos ou familiares directos de inmigrantes laborais residentes na Comunidade Autónoma. Co obxectivo de ter un marco de referencia obxectivo, na táboa e figura adxuntas presento os datos disgregados das tres universidades galegas e da universidade española no seu conxunto. Nas universidades galegas estudan o 2,91% dos estranxeiros matriculados nas universidades españolas no curso (primeiro e segundo ciclo). En números absolutos, un total de 864 estudantes que representan o 1,2% de todos os matriculados nas tres universidades galegas neste mesmo curso. Exceptuando ás universidades non presenciais (UNED e Universitat Oberta de Catalunya), esta porcentaxe é inferior á media estatal (2,1%) pero superior á acadada noutras sete Comunidades Autónomas (Aragón, Asturias, Cantabria, Castela-A Mancha, País Vasco e A Rioxa) En valores absolutos, Galicia é a sexta Comunidade Autónoma por número de estranxeiros matriculados en primeiro e segundo ciclo universitario no Algo máis da metade destes estranxeiros forman parte da Unión Europea-25 (55,9%) fronte a un 44,1% do resto do mundo. 231

78 Figura 63. Número de alumnos estranxeiros por cada matriculados na universidade: primeiro e segundo ciclos (curso académico ) e terceiro ciclo ( ) 27 Primeiro e segundo ciclos ( ) U. españolas U. privadas españolas U. públicas españolas U. Vigo U. Santiago de C. U. A Coruña Terceiro ciclo ( ) U. españolas U. privadas españolas U. públicas españolas U. Vigo U. Santiago de C. U. A Coruña Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Educación y Ciencia 27 No total do primeiro dos gráficos inclúense os estudantes de primeiro, segundo e terceiro ciclos. 232

79 A Universidade de Vigo, con 2,3 alumnos estranxeiros por cada 100 alumnos matriculados no curso , é a universidade galega cunha taxa de estranxeiría máis elevada, acadando un índice relativo tamén superior á media da universidade pública española (2,1%). Por niveis de estudos, a de Vigo lidera igualmente o ránquing galego en primeiro e segundo ciclo. Esta mesma é a 28ª universidade española (dun total de setenta, entre públicas e privadas) con maior índice de alumnos estranxeiros matriculados no curso Por exemplo, obtén unha taxa similar á de Alcalá, á Politécnica de Valencia e ás privadas Antonio de Nebrija e Camilo J. Cela. Pola súa parte, as universidades de Santiago de Compostela e A Coruña obteñen indicadores moi por debaixo, sen chegar ao 1% de estranxeiros matriculados. No que respecta aos estudos de doutoramento os datos dos que dispoñemos son anteriores, refírense ao ano académico En terceiro ciclo a institución viguesa sitúase ao mesmo nivel que a de Santiago (U. Vigo: 227,07 ; USC: 204,58 ) (figura 63). En resumo, e a pesar de que non é do todo totalmente correcto sumar cifras de dous anos académicos distintos (os datos de primeiro e segundo ciclos son relativos ao e os de terceiro ciclo ao ), na universidade galega están matriculados un total de estudantes estranxeiros, máis da metade dos cales proceden dalgún país da Unión Europea-25. Aproximadamente a metade destes estudantes son de doutoramento, polo tanto veñen a Galicia atraídos por un determinado programa científico. Estimamos que en moi poucos casos son familiares de inmigrantes laborais. A Universidade de Vigo volve a ter a presenza absoluta e relativa máis importante de europeos comunitarios, acadando índices por enriba do 70% en terceiro ciclo. Este destacado número de europeos é un dos trazos diferenciadores respecto á media da universidade española. A explicación está posiblemente na entrada de estudantes portugueses, feito que tamén contribuiría a entender o lugar destacado que ocupa a institución viguesa en canto ao número de estranxeiros matriculados en todos os niveis (táboa 32). 233

80 Táboa 32. Distribución do alumnado estranxeiro por universidade 28 1º e 2º ciclos ( ) 3º ciclo ( ) Total Proceden Total Proceden U.E. Total U.E. Total Proceden U.E. GALICIA U. A Coruña (21,5%) (31,9%) (24,4%) U. Santiago de C (55,7%) (56,3%) (56,5%) U. Vigo (64,4%) (71,7%) (67,1%) Total galegas (55,9%) (61,3%) (58,3%) ESPAÑA Total universidades públicas (26,4%) españolas (18,5%) (23,7%) Total universidades privadas (28,3%) (14,1%) españolas 819 (25,0%) Total españolas (26,6%) (18,2%) (23,7%) Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas do Ministerio de Educación y Ciencia Para comprender un pouco mellor estas diferenzas imos estudar con máis detemento aos estranxeiros matriculados no primeiro e segundo ciclos da Universidade de Vigo. Esta é unha institución composta por tres campus, dous dos cales (Vigo e Pontevedra) están situados nun área de alta taxa de estranxeiría de Galicia, feito que pode contribuír a explicar determinados comportamentos e procesos migratorios. Como aspecto positivo sinalar que é posible obter unha serie de bases de datos estatística de catorce anos. Como feito negativo, nestas estatísticas non se exclúen aos alumnos que veñen baixo convenios e/ou programas de intercambio, tipo Sócrates/Erasmus. En xeral, o proceso de incorporación de inmigrantes aos estudos universitarios é positiva pero lenta. Nos dous últimos cursos académicos asistimos a unha caída de estudantes matriculados no campus de Vigo. Un decrecemento que haberá que comprobar se se debe simplemente a un feito 28 No se inclúe alumnado de universidades estranxeiras que vén a través do Programa Sócrates-Eramus. 234

81 conxuntural, facilmente recuperable nos próximos anos, ou ben asistimos a unha proceso sostido de minoración na entrada de estranxeiros na universidade viguesa. De confirmarse esta última opción, a tendencia evolucionaría en contra do proceso normal de aumento da inmigración no área metropolitana de Vigo e, polo tanto, sería un indicador negativo sobre a entrada de inmigrantes no sistema educativo superior (figura 64). Figura 64. Evolución do total de alumnos estranxeiros matriculados nos tres campus da Universidade de Vigo entre o curso e o Ourense Pontevedra Vigo Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas da Universidade de Vigo Táboa 33. Distribución do alumnado estranxeiro por campus da Universidade de Vigo. Curso Campus Ourense Campus Pontevedra Campus Vigo Universidade Vigo Total Proceden UE (56,36%) 20 (44,44%) 152 (61,53%) 203 (58,50%) Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas da Universidade de Vigo 29 Inclúese alumnado de universidades estranxeiras que vén a través do programa Sócrates-Eramus e outros convenios de colaboración. 30 Excluímos aos dous últimos países en incorporarse a Unión Europea porque no momento de formalizar a matrícula do curso académico , estes aínda non formaban parte da institución comunitaria. 235

82 Sexa como sexa, o peso absoluto e relativo dos estudantes comunitarios na institución viguesa é importante. Entre o curso e o , os procedentes dalgún país da Europa dos 25 (excepto España) e os latinoamericanos duplicaron a súa presenza relativa no primeiro e segundo ciclo da Universidade de Vigo 31. Aínda así, hai unha perda de peso específico deste último colectivo, en parte lóxica nunha universidade en proceso de crecemento e integración no sistema educativo europeo. Nestes catorce cursos asistimos a unha excepcional diversificación de orixes dos estudantes. A diferenza de anos atrás, os portugueses xa non son a nacionalidade máis numerosa. No curso son superados por franceses e italianos (táboa 33). No só había vinte nacionalidades estranxeiras representadas, por trinta e oito no No primeiro destes cursos non había estudantes africanos, asiáticos e da Europa Oriental. Entre as novas atopamos marroquís, guineanos, filipinos, angolanos, chineses, rusos, etc. Probablemente, moitos destes sexan fillos de inmigrantes asentados en Galicia. Por último destacar a tradicional importancia dunha nacionalidade, a venezolana, que foi a estranxeira mellor representada ata o curso , momento no que as nacionalidades europeas occidentais aumentaron o seu número de forma significativa. Neste sentido, no curso xa había 25 venezolanos matriculados (máis do 27% de todos os estranxeiros), acadándose un máximo de 31 nos cursos e A súa integración no sistema educativo non declinou, xa que contabilizamos 26 no último curso do que temos datos, sendo o colectivo máis numeroso de todos os americanos (figura 65). Figura 65. Distribución por orixe dos colectivos estranxeiros matriculados na Universidade de Vigo. Comparativa cursos e Descoñecido 17,39% Resto 7,60% América Latina 43,48% Descoñecido Asia 2,01% 1,72% África 4,32% Resto 7,52% América Latina 25,93% UE-25 31,53% UE-25 58,50% Fonte: elaboración propia a partir de estatísticas da Universidade de Vigo 31 Utilizamos a clasificación da Unión Europea de 25 países para o curso , sabendo que non existía como tal, co obxectivo de facilitar comparacións coa situación do último curso do que temos datos oficiais. 236

83 2.2. Acceso e utilización de servizos de saúde Como persoas, os inmigrantes estranxeiros teñen entre os seus dereitos fundamentais o da atención integral á saúde. Como noutros dereitos sociais, a pertenza á Unión Europea ten consecuencias de primeira índole nesta materia. Cómo responde o sistema sanitario galego ante os novos retos formulados pola inmigración e qué incidencia teñen os fluxos migratorios no sistema público de saúde de Galicia son os temas que trataremos neste epígrafe. A sanidade pública é, xunto coa educación, o servizo público máis demandado e accesible aos inmigrantes, debido ao seu carácter gratuíto e universal. A Ley General de Sanidad de 1986 regulou a extensión dos servizos públicos de saúde a toda a poboación residente dentro do territorio do Estado. Máis recentemente, a Lei 4/2000 faculta aos inmigrantes empadroados para acceder aos servizos sanitarios, estean ou non afiliados á Seguridade Social e estean ou non regularizados. A primeira afecta especificamente aos inmigrantes regularizados. A segunda incide igualmente nos irregulares. En definitiva, todo estranxeiro ten dereito a recibir a súa correspondente tarxeta sanitaria en calquera das Comunidades Autónomas co simple requisito de estar empadroado. Este feito provoca que o inmigrante se empadroe inmediatamente estea asentado nun concello co obxectivo principal de recibir tarxeta sanitaria e escolarizar aos seus fillos. Lei 14/1986, do 25 de abril, Xeral de Sanidade Artigo 1.2. Son titulares do dereito á protección á saúde e á atención sanitaria todos os españois e os cidadáns estranxeiros que teñan establecida a súa residencia no territorio nacional. Lei Orgánica 14/2003, do 20 de novembro. (Redactado conforme á Lei Orgánica 8/2000) Artigo 12. Dereito á asistencia sanitaria 1. Os estranxeiros que se atopen en España inscritos no padrón do concello no que residan habitualmente, teñen dereito á asistencia sanitaria nas mesmas condicións que os españois. 2. Os estranxeiros que se atopen en España teñen dereito á asistencia sanitaria pública de urxencia ante a contracción de enfermidades graves ou accidentes, calquera que sexa a súa causa, e á continuidade de dita atención ata a situación de alta médica. 3. Os estranxeiros menores de dezaoito anos que se atopen en España teñen dereito á asistencia sanitaria nas mesmas condicións que os españois. 4. As estranxeiras embarazadas que se atopen en España terán dereito á asistencia sanitaria durante o embarazo, parto e postparto. 237

84 Planificación sanitaria e estranxeiría Coas competencias en materia sanitaria plenamente transferidas dende 1989, o colectivo inmigrante non forma parte de ningunha liña prioritaria da política sanitaria galega. Unicamente se constata a existencia de programas desenvolvidos para este colectivo por parte de organizacións non gobernamentais. É dicir, mentres noutras CC.AA. (como Cataluña ou Andalucía), a política sanitaria autonómica é proclive á disposición duns servizos sanitarios universais que velen simultaneamente polas situacións de necesidade específica dos inmigrantes extracomunitarios (Lurbe, 2005), en Galicia non existe unha postura oficial sobre a cuestión. A Lei 7/2003, do 9 de decembro, de ordenación sanitaria de Galicia (LOSGA) non fai en ningún punto do seu articulado unha referencia específica ao tema dos inmigrantes extracomunitarios e tampouco avanza respecto á lexislación estatal en materia de titulares con dereito á protección á saúde e á atención sanitaria, repetindo toda unha serie de dereitos e deberes xa adquiridos. Noutras ocasións, xa tivemos ocasión de estudar as características e debilidades da lei sobre todo en canto á ordenación territorial de recursos (González, 2000). Neste momento engadimos como os lexisladores e políticos con responsabilidades na materia durante o longo proceso de redacción da lei non tiveron en conta a importancia que estaba a comezar a desempeñar o fenómeno inmigratorio en Galicia, o aumento progresivo na entrada de inmigrantes e o impacto que teñen estas persoas sobre o sistema sanitario do país. A falta de previsión en materia de inmigración estranxeira prodúcese en diferentes áreas: os estranxeiros como persoas que usan os servizos; no deseño e proxección de programas específicos de discriminación positiva para as poboacións máis desfavorecidas e en situación de risco; os novos postos de traballo que poden ocupar os estranxeiros no campo da atención á saúde, etc. As referencias migratorias na lei circunscríbense ás comunidades galegas no exterior. Ademais, noutros documentos importantes, como as memorias do Servizo Galego de Saúde (SERGAS) e os plans de saúde, tampouco se fai referencia específica a este fenómeno e a estes colectivos. Lei 7/2003 de ordenación sanitaria de Galicia Artigo 31. Das relacións coas comunidades galegas no exterior 1. A Xunta de Galicia poderá asinar acordos de colaboración e cooperación coas comunidades galegas asentadas no exterior no marco previsto no artigo 7 do Estatuto de autonomía. 2. Os convenios e acordos de colaboración e cooperación poderán consistir na adopción de fórmulas de xestión directa ou indirecta dos centros asistenciais pertencentes ás comunidades galegas e no recoñecemento, de acordo co principio de reciprocidade, á prestación de asistencia sanitaria aos seus membros en desprazamentos temporais á Comunidade Autónoma. 238

85 Lei 7/2003 de ordenación sanitaria de Galicia Artigo 131. Titulares do dereito á protección da saúde e á atención sanitaria 1. Teñen dereito á protección da saúde e á atención sanitaria con cargo a fondos públicos no ámbito da Comunidade Autónoma de Galicia todas as persoas que residan nos concellos desta Comunidade Autónoma e os transeúntes no territorio da Comunidade, na forma e condicións que establezan a lexislación estatal e os convenios nacionais ou internacionais que resulten de aplicación, así como todos os galegos de orixe ou ascendencia que, residindo fóra de Galicia, se vexan amparados polos convenios oportunos, no xeito e condicións establecidos neles. 2. Igualmente, garánteselles a protección da saúde e a atención sanitaria con cargo a fondos públicos aos menores e ás mulleres xestantes non incluídos no apartado 1 deste artigo. 3. Ademais, garánteselles a todas as persoas a atención sanitaria en situación de urxencia e emerxencia. O Servizo Galego de Saúde é un organismo autónomo de carácter administrativo creado en 1989 co obxectivo de xestionar os servizos sanitarios públicos dependentes da Comunidade Autónoma e a coordinación integral de todos os recursos sanitarios e asistenciais existentes. Dende a súa creación, o SERGAS elabora unha memoria de carácter anual. A última publicada corresponde ao ano Respectando fielmente esquemas de memorias anteriores, a obra está estruturada a partir de dezaseis capítulos. En ningún deles se individualiza ao colectivo inmigrante extracomunitario e o seu impacto no sistema de saúde de Galicia. A administración sanitaria galega aprobou catro plans de saúde dende a plena asunción de competencias na materia 32. A última abrangue o período (Dirección Xeral de Aseguramento e Planificación Sanitaria, 2006). Ata o actual, aínda que non existía unha liña estratéxica prioritaria, a poboación inmigrante aparece nomeada entre os obxectivos de distintos programas. Como corresponde cun plan destas características, en todos eles prima a visión epidemiolóxica, a do inmigrante como portador de determinadas enfermidades. Así, un dos programas está destinado ao control da tuberculose, para o que se asinaron convenios de colaboración con organizacións non gobernamentais para facilitar o acceso ao sistema sanitario de colectivos de exclusión social: Ecos do Sur (inmigrantes) e Médicos do Mundo (usuarios de drogas). E outro relativo á individualización de poboacións diana para intervencións preventivas de infección por VIH. Aínda que a inmigración non aumentou os casos de SIDA, os inmigrantes e as minorías étnicas son algúns dos colectivos sobre os que se considera necesario centrar esforzos en 32 O Plan de saúde de Galicia é o instrumento superior de planificación e dirección do sistema sanitario de Galicia, que condiciona todas as accións orientadas a acadar o mellor estado de saúde posible. O Plan de saúde determina os obxectivos básicos da política sanitaria, orientada á mellora do nivel de saúde e de benestar das persoas. 239

86 campañas preventivas. No vixente plan , as referencias específicas ao colectivo inmigrante son practicamente inexistentes. Só se fai referencia a estes como parte de grupos de risco (poboación penal, usuarios de drogas, persoas indixentes, etc.) na elaboración dun protocolo de cribados con risco aumentado de desenvolver a tuberculose. Por último, o actual goberno da Xunta de Galicia aprobou recentemente un documento programático que busca definir o novo modelo estratéxico do sistema sanitario galego: Directrices da política sanitaria en Galicia. Posicionamento estratéxico da Consellería de Sanidade para o período (SERGAS, 2006). O tema crucial do fenómeno inmigratorio no noso país non aparece nomeado nos apartados relativos aos problemas e debilidades identificadas, nos valores enxalzados, nas estratexias proxectadas e tampouco nos vectores estratéxicos de actuación e proxectos asociados na nova política sanitaria galega. Polo tanto, a lexislación estatal asegura o acceso á atención sanitaria por parte da poboación inmigrante, incluída a que está sen todos os permisos necesarios para residir con plenos dereitos no interior do país. Sen embargo, bótase en falta accións e programas específicos que faciliten o acceso (tamén de carácter extrasanitario) a aqueles colectivos ou familias en distintos niveis de risco. Moi relacionado con todo isto está outra debilidade que é aquela vinculada coa ausencia de estatísticas oficias que nos permitan analizar a utilización de servizos, aspecto fundamental para estudar o impacto que poden ter no sistema sanitario. Os datos aos que puidemos achegarnos son de carácter estatal Utilización de servizos e tarxetas sanitarias expedidas Díez e Ramírez (2001) constataron para España que os inmigrantes utilizan, proporcionalmente, a asistencia sanitaria pública en maior medida que a poboación española. Segundo este mesmo traballo, un 30% dos inmigrantes recibiron algún tipo de asistencia sanitaria pública en novembro do ano Aínda que algúns autores conclúen que reciben un trato relativamente satisfactorio (Aparicio e Tornos, 2002), existen obstáculos que interfiren na relación que manteñen cos servizos de saúde: as identidades culturais diversas, as preocupacións económicas e laborais dos inmigrantes (ás veces teñen problemas e certo medo en abandonar o seu posto laboral para ir ao médico), as diversidades lingüísticas, etc. 240

87 Un método útil para medir o acceso aos servizos é analizar as solicitudes e o número de tarxetas sanitarias individuais. O sistema de tarxeta sanitaria é un rexistro actualizado da poboación beneficiaria da asistencia sanitaria xestionada polo Servizo Galego de Saúde e o documento acreditativo da asistencia sanitaria pública para cada cidadán de forma individual e en condicións de igualdade. Cada persoa posúe un documento tecnolóxico que cumpre funcións identificativas e de acreditación. A identificación de cada cidadán é unívoca, mediante a asignación dun código de identificación persoal, o CIP. Está formado por dous subsistemas: o poboacional e o de entidades sanitarias. O primeiro recolle os datos dos más de 2,7 millóns de galegos con dereito a asistencia sanitaria, mentres que o de entidades sanitarias posúe todos os recursos sanitarios, centros, profesionais, etc. Este sistema de información inclúe neste momento ao 100% da poboación galega, sendo o sistema de referencia para calquera programa que precise de datos poboacionais. O sistema de tarxeta dispón dun sistema de análise de datos, o SIAC de cidadáns, que permite a xeración de todo tipo de informes relacionados coa poboación, o seu aseguramento e a súa vinculación médica. A incorporación dunha persoa á base de datos da tarxeta ocorre dende o momento no que esta solicita unha tarxeta sanitaria. Vincúlase sempre a unha cota médica, polo que dende ese momento e a través desa cota quedan definidas as derivacións dese cidadán, tanto aos servizos de atención primaria como á especializada (figura 66). Figura 66. Modelo de Tarxeta Sanitaria do SERGAS Fonte: SERGAS ( 241