MEDIACIÓN E RESOLUCIÓN DE CONFLICTOS. Bernández Peña, Rosana Bouzo González, Sonia

Transcription

1 MEDIACIÓN E RESOLUCIÓN DE CONFLICTOS Bernández Peña, Rosana Bouzo González, Sonia Departamento de Didáctica, Organización Escolar e Métodos de Investigación Universidade de Vigo (Campus de Ourense) Servizo de Educación Familiar (Concello de San Cristovo de Cea, Ourense) rosicea@yahoo.es soniabogo@yahoo.es Un dos fenómenos educativos que máis preocupa na actualidade é o da violencia escolar. Según diferentes estudios realizados en torno a este fenómeno, as conductas agresivas están aumentando en tódolos países nos últimos anos, e parello a elo, a preocupación e inquedanza por parte das institucións educativas e sociais, por artellar medidas que aborden e reduzan esta realidade, ademáis de constituir un motor de prevención da mesma. No presente traballo partimos dunha análise inicial das distintas dimensións dos conceptos violencia escolar, resolución de conflictos e mediación, para continuar coa presentación de diversas estratexias, iniciativas e programas desenvolvidos nos últimos anos, no eido da prevención da conflictividade escolar. Finalmente e despois de achegar, a través da análise e reflexión, o panorama actual en canto ó que programas e estratexias de resolución de conflictos se refire, presentaremos algunha proposta práctica que se pode implementar con escolares, dende calquera ámbito (Educación Formal e Non Formal), e cuio obxetivo central é a prevención da violencia esc XUSTIFICACIÓN DO ESTUDIO E ANÁLISE DA SITUACIÓN A historia da humanidade podería escribirse en clave como a loita por eliminar ó outro, como o causante do nosos temor, dor ou insatisfacción (Vinyamata, 1996). Nos nosos días dentro do seo da sociedade a maioría dos individuos estamos constantemente relacionándonos con outras persoas, e en ocasións debemos afrontar multitude de situacións moitas delas incómodas por xeraren conflicto, sexa cal sexa a nosa cultura, idade ou condición. Tales situacións poden afectarnos decisivamente tanto a nivel individual coma colectivo: estamos a falar de conflictos circunscritos ó ámbito familiar e escolar, conflictos sociais, laborais, políticos, internacionais, conflictos cun mesmo, e en definitiva de todo tipo Ata non fai moito eran poucos e case que descoñecidos os recursos e estratexias máis adecuados para poder facer fronte, manexar e resolver de maneira satisfactoria este tipo de situacións. As solucións máis comúns xiraban arredor da represión e do castigo, da limitación da liberdade, a coerción ou a autorepresión, que acababan por converterse nunha das maneiras máis sutís de previr ou atalla-los conflictos sen chegar a resolvelos case nunca. Básicamente, podemos diferenciar dúas maneiras moi comúns de resolver conflictos: eliminar, dun xeito ou outro, ó adversario, opositor ou insatisfeito; ou ben, considera-los 2441

2 intereses, perspectivas ou problemas das partes en relación especialmente da outra parte dunha forma positiva, complementaria e conciliadora. Se votamos unha ollada atrás no tempo, cara os anos setenta, podemos atopar o nacemento do que actualmente se coñece como resolución de conflictos, que dista bastante do que, con frecuencia entendemos por mediación, arbitraxe ou negociación, aínda que poida integralos dalgunha maneira. Nesta década, e debido á gran cantidade de demandas por conflictos veciñais, en Estados Unidos creáronse os primeiros centros nos que sin necesidade de recurrir a xuízos, tratábase de solucionar os mesmos, xurdindo así os primeiros programas de mediación comunitaria, nos que se permitía ós cidadáns reunirse e soluciona-los seus conflictos. A partir do éxito destas experiencias, comézase a difundir noutros países e a xeneralizarse diferentes modos de actuación en diversos campos como o comunitario, sanitario, escolar e familiar. Moitos pensadores adicaron e adican, parte dos seus esforzos a entede-las razóns ou causas das diversas formas de violencia, xa sexa física, psicolóxica, estructural ou de calquera outro tipo. Psicólogos como William James e Sigmund Freud afirmaban que a agresividade forma parte das características instintivas e, polo tanto, resulta inevitable ou como máximo reprimible. Por outro lado tanto para Marx como para o Marxismo en xeral, chégase á conclusión de que é a sociedade a xeradora de conflictos. Pódese dicir en liñas xerais, que o conflicto comeza nun mesmo e recruece nas relacións cos demáis. Calquera elemento diferenciador pode ser causa aparente de conflicto; normalmente unha das primeiras iniciativas que acostumamos a tomar ante esta situación aparentemente incómoda, consiste en buscar un culpable coa intención de establecer algún tipo de castigo que anule o problema que nos incomoda e perxudica. Se atendemos ó mundo educativo, tamén nos atopamos con numerosas situacións conflictivas entre as persoas e grupos de persoas que conviven de forma diaria durante unha boa parte do seu tempo, polo que se reforzan tódalas afirmacións aportadas en anteriores párrafos. Esta realidade é indiscutible, xa que o mundo escolar é un fiel reflexo da estructura social que o rodea, sendo moi sensible ós cambios que experimentan o resto de sistemas ou entornos de socialización dos que participan os membros do mundo escolar, é dicir, as familias e grupos domésticos, os barrios, e a nivel máis xeral as institucións públicas, políticas, medios de comunicación, etc. Nas tres últimas décadas somos testemuñas da proliferación no ámbito educativo, de diferentes proxectos para procurar resolve-los conflictos de índole persoal nos centros, cun doble obxetivo: sensibilizar e formar á comunidade educativa en formas pacíficas de afronta-las 2442

3 disputas e contribuir á mellora do clima escolar. Moitos destes programas baséanse na mediación como método alternativo para resolver este tipo de disputas. Unha das ferramentas ou recurso do que podemos valernos á hora de resolver un conflicto é a mediación. Ésta, como forma institucionalizada de intervención social, pode considerarse unha innovación de recente actualidade naquelas comunidades que andan á procura de alternativas rápidas, pouco costosas e humanas na resolución dos seus litixios. Desde a perspectiva comunitaria, a orixe e o desenvolvemento da práctica mediadora vincúlase coa cultura do conflicto; agora ben, é no ámbito específico da actividade socio-educativa onde se aprecia a flexibilización desta actividade. Así a mediación será entendida dende unha postura máis ampla, orientándonse cara a consecución de obxetivos dende as premisas de sociedades democráticas que defenden a participación e a xustiza social. A mediación é ante todo prevención, polo que non se pode pensar que teña cabida soamente na resolución de conflictos, como moitas veces se ten pensado. Hoxe en día aparece como unha das posibles claves da vida dos homes e mulleres en sociedade, como unha das ferramentas susceptible de favorecer a integración dos excluidos socialmente, e de axudar ós individuos e ós grupos a asegurar unha verdadeira comunicación (Coloquio, 1994). A continuación imos tratar de defini-lo concepto mediación; para isto temos que ter en conta o amplo abano de definicións co que nos atopamos, propostas por diferentes autores. Estamos por tanto ante un panorama diverso que nos obriga a facer unha análise inicial de tódalas aportacións para poder facer unha representación, o máis clara e completa posible, do termo que nos ocupa, tendo en conta cada unha das apreciacións ou matizacións aportadas. Primeiramente e antes de comenzar a perfilar o concepto de mediación, convén poñerse dacordo no que se pode entender por mediación, aproximándonos a un significado dende o noso propio punto de vista; ó manexar diferentes investigacóns, artigos, materiais de actas e congresos,etc. atopámonos con diferentes conceptualizacións que son froito dos diferentes puntos de vista dos autores que traballan o tema da mediación. Ó falar de mediación hai que ter en conta unha serie de notas diferenciais que nos poden axudar a facer unha achega a este concepto. Para Soler Fiérrez (2004) hai que ter presente unha serie de consideracións á hora de falar de en que consiste a mediación; en primeiro lugar sinala que a mediación ven a ser un proceso de axuda que se da entre persoas ou grupos, é decir, unha actividade humana que busca establecer lazos e conexións entre eles, que eviten o conflicto e axuden á súa fácil superación. Este autor tamén nos indica que a mediación entendida como proceso de axuda, debe basearse no diálogo entre os implicados baixo a coordinación do mediador, de tal maneira que os resultados e acordos non veñen dados polo poder deste, senón polo acordo e convencemento de todos. 2443

4 Por outra banda sinala como outra nota distintiva, que a mediación faise imprescindible cando a situación de convivencia é negativa, isto é, cando as relacións entre as persoas compoñentes dun grupo deterioránronse e atravesan unha situación crítica que hai que eliminar. Tamén aclara que no proceso de medación proponse a búsqueda de solucións aceptadas libremente, aínda que o mediador posúa a autoridade suficiente para poder impoñelas por outros medios. Finalmente tamén indica que este proceso esixe sempre a figura dun mediador, esa persoa experta e non implicada, imparcial e independiente que busca despertar a confianza dos que precisan desta axuda. Non é viable a mediación interna xa que carece de imparcialidade. Por tanto e aunando as ideas de Soler Fiérrez podemos decir que a mediación supón non só unha invitación das partes en desacordo a unha búsqueda de solucións, senón tamén unha facilitación de recomendacións que deben ser tomadas polos afectados como neutrais, sen ningunha carga de subxetividade, xa que sería propia de propostas dadas polos implicados. Freinet (1995) entende que a mediación axuda a establecer boas relacións e proxectos comúns alí onde non existen, restablecer o diálogo interrumpido e asegurar en definitiva unha convivencia positiva para conseguir resultados educativamente válidos. Este autor ademáis entende a figura do mediador, como a de un intermediario que organiza sistemas de acoplamento co fin de permitir a aparición de novas articulacións das relacións sociais. Pola súa parte Giró París (cit. en Six, 1997) advirte que es una característica fundamental de la mediación no imponer ni hallar soluciones a los conflictos desde fuera de ellos, sino que aquella debe devolver a las partes el protagonismo para que participen activamente en la gestión de su propio conflicto. A mediación supón sempre, segundo FranÇois Six (1997) un recoñecemento mutuo entre quenes son o seu obxeto, xa sexan familias, persoas, institucións, cidades, países ; trátase desa pariedad igualitaria da que o autor fala. Para Bush e Folger (1994) a mediación baséase na actuación neutral e imparcial na que o mediador non ten ningún poder de decisión, e actúa como catalizador nun proceso de negociación, axudando a que se centren cada unha das partes implicadas, no momento presente, para acadar unha solución satisfactoria ó problema e conseguir que eles mesmos cheguen a un acordo válido e duradeiro. Rozenblum (1998) entende por mediación o proceso de resolución de conflictos no que as dúas partes enfrontadas recurren de maneira voluntaria a unha terceira persoa, o mediador caracterizado pola súa imparcialidade, para chegar a un acordo satisfactorio para ambos. Afástase de todo tipo de canais legais de resolución de conflictos; trátase dun proceso creativo no que a solución non se impón por parte de terceiras persoas senón que é xerada polas partes 2444

5 implicadas. Este proceso de mediación, segundo este autor, como estrategia de resolución de conflictos, podémolo situar entre o compromiso e a colaboración; a súa finalidade consiste en mudar os estilos máis indvidualistas a modos máis evolucionados de resolución de conflcitos, como son os de compromiso e colaboración. Holaday (2002) apunta unha das características que para él ten que ter a mediación; trátase dunha negociación cooperativa, pois promove unha solución na que as partes implicadas obteñen un beneficio. Este proceso por tanto evita a aparición da figura gañador-perdedor; é por isto que se nos presenta, tal e como afirma o autor, coma un proceso ideal para calquer tipo de conflicto no que as partes implicadas desexen continuar a relación. Queda claro que para que teña lugar o proceso de mediación é preciso que as partes implicadas estén motivadas, xa que deben estar dacordo en cooperar co mediador para resolvelo seu problema, ademáis de ter que respetarse durante e despois do proceso, así como tamén os acordos acadados polos propios interesados; a reflexión sobre a mediación axuda a todos a entende-lo conflicto e a súa dimensión idelóxica. (Likert e Likert, 1976; Shapiro, 2002). A comunicación supón outro elemento básico na resolución de conflictos; partindo desta idea poderiamos definir o proceso de mediación como aquel que consiste en dotar ás partes en conflicto, duns recursos comunicativos de calidade que lles axuden a solucionar o problema. Ademáis os mediadores deben axudarlles a que se expresen de forma constructiva e a que se escoiten, de tal xeito que esta comunicación que establezan poida axudarlles a resolve-lo conflicto (Suares, 1996). De entre tódalas definicións manexadas acerca do termo mediación, temos a ben presentar a de Mercedes Monjo por parecernos bastante axeitada e clara á hora de delimitar o proceso do cal estamos a falar, e por establecer unha diferenciación entre mediación e mediación escolar: Una forma alternativa de resolución de conflictos, en la que las partes implicadas, ayudadas de una tercera persona imparcial, pueden resolver sus diferencias hasta llegar a una solución consensuada, satisfactoria y mutuamente aceptada. La mediación entiende que el conflicto es consustancial a la naturaleza humana y no tiene porque ser negativo (Monjo, 2000). Por outra banda, esta mesma autora fala tamén da mediación centrada no ámbito escolar, entendendo ésta como a que aplica este modelo de mediación e axuda á comunidade educativa para analizar e resolve-los seus conflictos desde perspectivas constructivas e positivas, atentas e respetuosas cos sentimentos e intereses dos outros (Monjo, 2000). En torno á mediación temos que ter en conta un novo concepto que xorde como consecuencia do fenómeno da inmigración en diferentes países como España, a mediación 2445

6 intercultural. A multiculturalidade supón por necesidade, unha maneira diferente de entende-la mediación. Según Carlos Giménez (1997) a inmigración é un dos fenómenos sociais que maior dificultade plantexa á hora de por en marcha procesos de mediación; por tanto a mediación intercultural ven a ser: una modalidad de intervención social en y sobre situaciones de multiculturalidad, orientada hacia la consecución del reconocimiento, entendimiento, convivencia y adaptación mutua entre actores sociales o institucionales etnoculturalmente diferenciados y mediante el ejercicio del rol de intermediario/a entre las partes involucradas. A maioría dos autores coinciden en sinalar que a mediación é un proceso de resolución de conflictos no que se ven implicadas dúas ou máis partes, que de maneira voluntaria acceden a buscar unha solución consensuada que sexa benefiosa e satisfactoria para ambos, axudados por unha terceira persoa, o mediador, cuio papel é imparcial e neutro. Tamén é de destacar que case tódo-los autores están dacordo en que se trata dun proceso para o que é preciso a voluntariedade e conformidade das partes para atopar vías de solución satisfactorias. Resumindo tóda-las posturas podemos chegar á conclusión de que a mediación supón unha oportunidade que se brinda a persoas cun conflicto para sentarse xuntas cunha terceira, de carácter neutral, falar do seu problema e intentar chegar a un acordo dunha maneira o máis positiva e productiva para todos; todo elo dun xeito voluntario. Ademáis a partir de tóda-las aportacións reflexadas neste documento sobre o termo mediación, presentamos tres obxetivos que consideramos deben acardarse con este proceso empregado no mundo educativo: 1. Promover a educación para a paz nos centros educativos contribuindo ademáis á formación permanente do profesorado, das familias e do alumnado. 2. Divulga-los valores de solidariedade, tolerancia e respeto. 3. Introducir métodos de resolución pacífica de conflictos no centro escolar. Ninguén pode negar hoxe en día a importancia que ten a colaboración entre a familia e a escola no desenvolvemento óptimo do alumnado e en definitiva na consecución dunha educación de calidade que sexa significativa e valiosa no logro dos obxetivos propostos. A pesar desta verdade e dos diferentes estudios e debates plantexados arredor da colaboración estreita entre familia-escola, no noso sistema educativo, en xeral, non se conseguiu unha estreita relación entre os centros e as familias. A pesar desta realidade hai que afirmar que sí existen centros educativos abertos á comunidade, e nos que se potencia a participación das familias nas diferentes facetas da vida escolar e en decisións importantes do centro. 2446

7 Para Aguado (1996) unha das fórmulas para articular a participación e colaboración das familias e a implicación do centro educativo nas iniciativas da comunidade, son os programas de formación de nais e pais, actividades de animación sociocultural e educación permanente e de adultos, entre outras. MEDIACIÓN SOCIAL NO ÁMBITO SOCIOEDUCATIVO Coa ampliación do concepto de mediación como elemento que persegue facilita-la comunicación entre os distintos axentes da comunidade, a amplitude de contextos de actuación multiplícase non sendo por tanto exclusiva en contextos laborais e xudiciais. Ó falarmos da mediación socieducativa, poderiamos sinalar tres grandes ámbitos nos que vai a intervir, e onde existen outros profesionais cos que terá que traballar e colaborar (Aguado, Ballesteros e Málik, 2000): 1. A escola: equipo directivo, alumnado, profesorado, equipos de orientación, persoal de servicios, etc. 2. Sociedade Civil: ONG s, Asociacións, Sindicatos, Actividades Socio-Culturais, Educadores de Rúa 3. Institucións: Concello, Mancomunidades, Inspección Educativa, Policía, etc. Queda claro que o seu ámbito de educación é ben amplio e non se centra soamente na Escola. Como vimos ó falar sobre mediación normalmente, sóese definir a mesma como unha técnica alternativa de resolución de conflictos, na que dúas partes en desacordo chegan a unha solución pola intervención dun mediador. Agora ben, non debemos quedarnos nunha visión reducida do papel que ésta pode desempeñar na sociedade actual, que se caracteriza pola diversidade sociocultural dos grupos en contacto. Partindo desta perspectiva non debemos ver a mediación soamente enfocada á resolución de conflictos, como a mellora das relacións humanas nas cales existen tensións, cuio fin non é so a consecución dun acordo entre as partes, senón tamén a facilitación dunha mellor comunicación e interacción (Giménez, 1997). RELACIONS ESCOLA-FAMILIA: O PAPEL DA MEDIACIÓN En contextos socioeducativos, a mediación convértese nun instrumento necesario para achegar a cultura das familias e da comunidade á escolar, e viceversa, convertendo así a educación en significativa para todo o alumnado. 2447

8 A persoa do mediador social ademáis de facilitar a resolución de conflictos é un interprete ou comunicador entre unha comunidade específica e outra. Ven a ser unha ponte entre dúas ou máis culturas. Tal e como sostén a profesora Aguado (1999, p.10) la cultura transmitida por la escuela es elaborada desde un determinado patrón sociocultural de referencia. Los alumnos pertenecientes a dicho grupo juegan con ventaja- en el acceso y el uso de los recursos escolares frente a los alumnos más alejados de ese patrón de referencia. É aquí onde a figura do mediador, coñecedor de ambas realidades, pode potenciar as relacións familia-escola evitando calquer tipo de malentendido que pode vir provocado por interpretacións diferentes dun mesmo feito ou comportamento. Aguado e cols. (1999) dende un enfoque de educación intercultural que formula, aporta diferentes estrategias que poden servir de diagnóstico das prácticas escolares dun centro, e como actuacións concretas para adoptar unha perspectiva intercultural, agrupadas en distintas dimensións como poden ser Aula-Grupo, Diagnóstico-Evaluación, Relacións Escola-Familia, etc. A implantación de programas de mediación escolar en diferentes centros trae consigo unha serie de aspectos positivos ós que fai referencia Uranga (1994) dos cales citamos algúns deles a continuación: Contribúen a desenvolver actitudes de interese e respeto polo outro, e a recoñecer e a valorar os sentimentos, interese, necesidades e valores do outro. Crea un ambiente relaxado e productivo. Aumenta o desenvolvemento de actitudes de cooperación no tratamento do conflicto. Mellora das relacións interpersoais. Contribúe ó desenvolvemento da capacidade do diálogo e mellora de habilidades comunicativas (escoita activa). Disminúe o número de conflictos. Se nos posicionamos nunha perspectiva máis ampla e intercultural, e tendo en conta os ámbitos familiar e comunitario, podemos sinalar algunhas vantaxes importantes da mediación en contextos socioeducativos (Aguado, Ballesteros e Málik, 2000): Crear un clima escolar pacífico e constructivo onde se poda desenvolver: - A Afirmación persoal e a Autoestima. - A Confianza mutua. - A Capacidade de Compartir. - Unha Actitude positiva e optimista ante a vida. 2448

9 Facilitar acordos constructivos. Previr ou regular situacións conflictivas. Reducir tensións e pacificar as partes. Facilitar a comunicación entre os distintos axentes da comunidade. Favorecer ó acceso de tódo-los grupos presentes na escola ós recursos comunitarios. Posibilitar un maior acercamento entre a cultura familiar e a escolar. Contribuir á superación de prexuizos, estereotipos, racismo, PERFIL DO MEDIADOR Á hora de perfilar a figura do mediador, con independencia do eido onde despois vai a intervir, tódo-los profesionais coinciden en que éste debe ser: Unha persoa formada en resolución de conflictos, que facilita a comunicación entre as partes en conflicto para que por elas mesmas poidan resolve-la situación. Unha persoa neutral, que sexa requerido polas persoas implicadas nun conflicto; en ningún caso propón, nin xulga, nin suxire, posibilitando a resolución do conflicto de forma eficaz e sen coherción. Unha persoa que axude ás partes implicadas a expresarse, explicarse, a entendelas necesidades propias e as do outro, para mellora-las relacións. Tendo en conta aquí tamén a mediación intercultural, temos que fixarnos necesariamente na nova figura do que podemos chamar mediador intercultural. Posto que a tarefa deste debe consistir en comprender como as diferentes posicións constrúense baseadas en diferentes elementos culturais; éste tamén debe ser capaz de traducir os contados dos distintos códigos a un que sexa común para todos. Esta mediación cultural, implícalle ó mediador estar sempre atento da constante posibilidade de interpretacións diferentes. Nesta mesma liña, Carlos Giménez (1997), sinala que o mediador intercultural non debe buscar soamente a consecución dun acordo entre as partes implicadas senón tamén, o establecemento dunha mellor comunicación. Por outra banda, a formación en interculturalidade debe preparar, ademáis de outros, ós educadores con recursos cognitivos que lles permitan coñecela diversidade e as diferencias culturais existentes no seu propio entorno así como favorece-la comprensión das dinámicas de cambios en e entre os grupos. En liñas xerais gustaríanos decir que no que se refire ó mediador, valoramos como moi dificultoso o desenvolvemento do seu traballo dende a total imparcialidade, xa que o obxetivo 2449

10 de resolve-los conflictos, forza en moitas ocasións ó mediador a ser directivo e a ter que impoñer, en maior ou menor medida, unha solución ás partes, diminuíndo así certa satisfacción a un acordo que é visto polos mediados como non propio. PROXECTO DE INVESTIGACIÓN SOBRE A MEDIACIÓN Os sistemas escolares foron evolucionando ó longo da súa historia, aumentando a súa complexidade ó verse extendida a ensinanza a toda a población, comprendida entre idades cada vez máis amplas, e ó ser unha esixencia das sociedades modernas o tema da formación permanente. As continuas reformas que experimentan os sistemas educativos fixeron que se poida afirmar que aqueles alumnos que comenzan os seu estudios un determinado sistema, poida que teñan que rematalo noutro ben distinto. As perspectivas de cambio son por tanto constantes, xa que a educación debe ir adaptándose ás demandas educativas que cada momento vai xerando. Non podemos concebir por tanto a ecuación com algo estático, senón que hai que percibila como unha realidade moi dinámica. A función da mediación é hoxe unha necesidade en tódo-los sectores sociais, e en consecuencia, no sector educativo. Se consideramos que os centros educativos teñen como fin principal, satisfacer as expectativas dos distintos grupos de interese (mestres, alumnado, familias, autoridades locais ), os conflictos tenden a ser moi frecuentes. Son numerosos e moi diversos os obxetivos que os grupos pretenden acadar na institución escolar. Estas organización teñen que estar negociando constantemente cos grupos de interese que están no entorno, polo que se fai moi importante a posta en marcha dos procesos de mediación externa para garantir que as relacións entre tantos axentes non xeneren conflictos que poidan afectar ó funcionamento e á eficacia da organización (Freeman, 1984). A pesares das iniciativas que se está a levar a cabo e de todo o escrito sobre o tema, aínda non está ben delimitado o perfil do mediador, aínda que xa podemos falar de contratacións de Mediadores Interculturais. Tal e como din Reina e Gimeno (1998), plantéxase como necesaria unha definción, recoñecemento, e formación do mediador. A lexitimación e institucionalización da práctica mediadora, así como o fomento da credibilidade das accións sociais que perseguen a autonomía persoal e colectiva, supoñen puntos básicos nas propostas de desenvolvemento da mediación. Aínda que xa se ten plantexado esta necesidade, temos que decir que segue vixente. Tamén queda por definir e desenvolver de forma xeralizada, a aplicación da mediación social en contextos socioeducativos específicos. Neste senso Teresa Aguado (Dpto. MIDE Facultade de Educación- UNED) ten iniciada unha liña de investigación na que colaboran profesorado e becarios desa universidade, 2450

11 así como profesionais externos, entre eles mediadores interculturais; este traballo ten por obxeto investigar sobre cuestións que fan referencia ó desenvolvemento e aplicación da mediación social no ámbito socioeducativo, tanto formal coma non formal. TIPOS DE PROGRAMAS En EE.UU. e Arxentina teñen traballado dentro das escolas a ensinanza ós mestres e mestras, e alumnos, a resolve-los conflictos mediante técnicas de resolución de conflictos entre as que destaca a mediación, a arbitraxe e a negociación. Antes de continuar, gustarianos facer unha pequena diferenciación entre estes tres termos. Negociar presupón que cada parte en negociación representa un interés diferentes, e polo tanto, o obxetivo será gañar, á marxe de que a outra parte poda resultar ou non satisfeita; por outra banda, tanto a negociación como a arbitraxe desenvólvese empregando as medidas de represión ou presión necesarias e oportunas. Non presupón ningún tipo de actitude pacificadora máis que na apariencia das formas. Non é o mesmo falar da figura do mediador que da de árbitro. Aínda qe como no caso da mediación, a arbitraxe implique a existencia dunha terceira persoa (o arbitro neste caso), sen embargo o que negocia coas partes enfrontadas, analiza con elas o problema e propón unha solución que debe ser aceptada por todos. A arbitraxe só se dá en situacións de conflicto, mentres que a mediación representa unha actitude permanente que se empeña en que as relacións sexan aceptables e os conflictos non cheguen a producirse, ou non acaden unha gravidade tal que poda comprometer os resultados. A arbitraxe dá solucións a casos extremos, a mediación pola súa parte actúa de maneira preventiva para que tales situacións conflictivas non cheguen a producirse. Despois de facer esta aclaración de termos, e voltando ás primeiras liñas deste apartado, temos que dicir que ademáis da mediación existen outros modos de intervención. Nun intento por clasifica-los diferentes tipos de enfoques na práctica de resolución de conflictos na escola, diferentes autores fan unha distinción. En EE.UU. unha das clasificacións máis empregadas é a que realizan Bodine e Crawford (1998) (cit. en Herraz, 2003). Programas Curriculares: conxunto de actividades instruccionais con metas en obxetivos deseñados para producir cambios no coñecemento, as actitudes e comportamentos do estudiante relacionados coa súa comprensión do conflicto, as súas actitudes cara a resolución de conflictos interpersoais e a habilidade para emprega-la comunicación. Programas de Mediación entre compañeiros: (mestre, director, adulto ) un mediador qu unha vez entrenado axuda ós estudiantes e adultos a resolve-las súas disputas. 2451

12 Enfoque da Aula-Pacífica: metodología de AULA Global Que integra a Resolución e Conflictos no Curriculo académico central, e nas estrategias de manexo e relación na clase, e que inclúe ademáis unha metodología pedagógica de aprendizaxe cooperativo e controversia académica. Enfoque da Escola-Pacífica: enfoque que integra a rsolución de conflictos no funcionamento xeral da escola. Tales enfoques, e como afirma Alzate (1999) pódense resumir en dous, un no que se ensina os principios e procedementos de solución de problemas ou o que é o mesmo Programas Curriculares, e outro, no que se realiza a Mediación entre compañeiros. Este mesmo autor entende como ideal a combinación de ambos. En España, Mercedes Monjo (2000) distingue catro tipos de programas: Mediación cun adulto como mediador: entrénase ó persoal adulto escolar (dirección, mestres, persoal non docente, nais e pais) co obxetivo de mediar nos conflictos da comunidade educativa. Mediación entre iguais: o mediador é un estudiante entrenado que media nos conflictos entre estudiantes. Construcción dunha Escola Pacífica e Implementación de Programas Curriculares de Resolución de Conflictos: edúcase a toda a Comunidade esolar en conceptos e habilidades básicas de resolución de conflictos e promóvense valores clave da mediación (cooperación, comunicación, participación, respeto á diversidade e responsabilidade). Mediación Global: combinación dos tres programas anteriores, o que ven a supoñer a combinación de teoría e práctica. EXPERIENCIAS DE MEDIACIÓN SOCIOEDUCATIVA EN ESPAÑA No noso país atopamos dous modos de intervención na escola. Por unha banda, a menos común, a escola acode a un servicio de mediación (mediación externa) para que un profesional lle axude a resolve-los conflictos. Doutra banda, atopamos programas de formación da comunidade educativa en técnicas de mediación, para que estos poidan resolve-los seus conflictos (mediación interna). Do tipo dos primeiramente mencionados, atopámolos sobre todo en Madrid. A Escola de Mediadores Sociais para a Inmigración (EMSI) leva seis anos formando a mediadores interculturais que están ó servicio das institucións educativas. Tamén se desenvolvéu a Acción Formativa de Posgrao en Migración e Relacións Intercomunitarias (UAM/IMSERSO), dentro da cal se inclúe un módulo de Mediación Social intercultural. 2452

13 A partires destas iniciativas formativas, naceu o servizo de mediación social intercultural (SEMSI), promovido polo concello de Madrid, en colaboración coa Fundación Xeral da Universidade Autónoma de Madrid. O seu obxetivo é acadar un maior aceracmento entre institucións públicas e privadas e a población inmigrante en distintos ámbitos (incluíndo o socio-educativo). A importancia deste novo perfil de Mediador Cultural ven dada en que ademáis de estar formado en técnicas de resolución de conflictos, coñece a situación dos inmigrantes en España, a súa cultura e valores, o que lle da gran riqueza profesional á hora de traballar no ámbito educativo para mediar en conflictos xerados principalmente polas diferencias culturais entre mestres e familias. En canto ós segundos atopámolos en diferentes lugares de España. Seguidamente sinalamos algúns ejemplos de Programas que teñen interese pola intervención e participación das familias no ámbito escolar: En Zaragoza, a Asociación de Mediación e Orientación Familiar, desenvolvéu un Programa de Mediación Escolar que comprende diversas actuacións, dirixidas tanto a mestres e alumnos, como ás nais e pais que desexen participar nel. Este programa ten unha serie de obxetivos con respeto ós mestres, alumnos e ás familias. En Barcelona, en 1999, o concello de Vic puxo en marcha o Programa de mediación Escola-Familia, co fin de orientar a familias magrevíes recén chegadas con dificultades lingüísticas e/ou impedimentos socioculturais. Téñense realizado diferentes intervencións entre as que son de destacar a participación de mediadores na axuda a familias para que coñezan o funcionamento interno da escola, potenciando a súa participación nesta tarefa educativa, axuda en tarefas de matriculación, etc. En Hospitalet de Llobregat, no Centro de Estudios Dolmen, inicióuse no curso académico un Proxecto para dotar ós estudiantes de ferramentas e habilidades para a Resolución de Conflictos. Deste programa destacamos a Organización de Talleres para as nais e pais, para traballar entre outros no Deseño do Proxecto. En Madrid, destacamos o Programa de Juan Carlos Torrego (2000), o cal desenvolvéu un Proxecto Piloto en dez centros da comunidade de Madrid, co fin de formar mediadores de Centro. Durante dita intervención levóuse a cabo un Taller de Formación que foi aberto a tódolos sectores da comunidade educativa: profesorado, alumnado, persoal non docentes e familias. Todas estas experiencias de Mediación, serviron para que a Mediación se coñeza en España como unha maneira importante de resolver conflictos. 2453

14 Para concluir dicir que aínda que no noso país leva pouco tempo, son moitos os esforzos, experiencias e investigacións que empurran a proliferación da utilización deste tipo de estratexias en situacións de conflicto, ben sexa a nivel social ou máis específicamente a nivel educativo. Para acadar un nivel alto de expansión deste tipo de prácticas, consideramos de gran necesidade o traballo conxunto e a implicación de tódo-los axentes que conflúen e conviven, tanto no macrosistema chamado sociedade como máis específicamente, no microsistema que supón a escola, isto converte en esencial o traballo colaborativo e cooperativo entre a Comuniade, as Institucións e Organismos Políticos, Asociacións de Corte Social, e o Sistema Educativo, no cal recae a difícil tarefa de formar cidadáns que interactúen na sociedade respetando todo tipo de diferencias e apoiando a súa forma de actuación en valores que non agredan nin perxudiquen ó resto dos cidadáns. A pesares de ter claro que aínda queda moito por facer, xa que no noso país leva pouco tempo, confiamos en que co paso do tempo e o entusiasmo co que se está a traballar dende diferentes institucións públicas e privadas, a Mediación chegue a converterse nunha ferramenta útil para previr todo tipo de situacións conflictivas, diminuír a intensidade das que xa existen e facilitar a fluidez e a adquisición de habilidades relacionais e de comuniación na escola e na sociedade, acadando así un maior acercamento, coñecemento e comuniación entre os diferentes integrantes da mesma. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Aguado, M. T. (1996). Educación Multicultural. Su teoría y su práctica. Cuadernos de la UNED. Madrid: UNED. Aguado, T., Ballesteros, B. y Malik, B. (2000). Mediación Social en el ámbito socioeducativo. Identificación de necesidades y formulación de propuestas de actuación en contextos educativos específicos. Memoria explicativa del Proyecto de Investigación presentado a la Comunidad Autónoma de Madrid (Orden 654/2000, de 7 de marzo). Equipo de investigación: T. Aguado; R. A. Jiménez; B. Ballesteros; B. Malik; M. F. Sánchez, J. A. Téllez; M. J. Pinela. Documento inédito. Aguado y cols. (1999). Diversidad cultural e igualdad escolar. Un modelo para el diagnóstico y desarrollo de actuaciones escolares multiculturales. Madrid: MEC/CIDE. Alzate, R. (1998). Los programas de Resolución de Conflictos en el Ámbito Escolar. Organización y Alzate, R. et al. (1999). Mediación Escolar: propuestas, reflexiones y experiencias. Buenos Aires: Paidós. Gestión Educativa, 4, Armas Hernández, M. (2003). La mediación en la resolución de conflictos. Educar, 32, Bush, R. A. y Folger, J. P. (1994). The promise of mediation: responding to conflict to enpowerment and recognition. San Francisco: Jossey-Bass. Cascón, P. (2000). La mediación. Cuadernos de Pedagogía, 287,

15 Castelló, I., y Llobet, T. (2001). Resolución de conflictos en una escuela multicultural. Aula de Innovación Educativa, , Coloquio: Comprender y construir la mediación, Marsella, 8 y 9 de Junio de 1994, citado por SIX, J-F (1997) Dinámica de la mediación. Barcelona: Paidós. Herraz Ramos, M. (2003). Orígenes, definición, perfil del mediador, tipos de programas y experiencias de Mediación Socioeducativa en España. En Del Río Sadornil, D., Álvarez González, B., Beltrán Campo, S. G., y Téllez Muñoz, J.A. (Coords.). (2003). Orientación y educación familiar. Madrid: UNED. Díaz-Aguado, M. J. (2002). Por una cultura de la convivencia democrática. Revista Interuniversitaria de Formación del Profesorado, 44, Freeman, R. E. (1984). Strategic management. Boston: Pitman. Freynet, M. F. (1995). La mediations du travail social. Lyon: Crónica Social. García Castaño, F. J. y Barragán Ruíz-Matas. (2000). Sociedad multicultural e interculturalismo versus inmigración extranjera: aportaciones teóricas para el debate. Universidad de Granada: Laboratorio de estudios interculturales. Giménez, C. (1997). La naturaleza de la mediación intercultural. Revista Migraciones, 2. Holaday, J. (2002). Stage development theory: A natural framework for understanding the mediation process. Negotiation Journal, 18 (3), p Likert, R.; Likert, J.G.(2002). New ways of managing conflict. Nueva York: McGraw-Hill. Monjo, M. (2000). Qué queremos decir cuando hablamos de mediación intercultural? Curso de Experto Universitario en Mediación Intercultural. Universidad de Granada. Monjo, M. (2000). La mediación escolar. Resumen de ponencia publicada en Internet. Vínculo en Solomediación. Com / artículos / Escolar / art9.htm. Pereira Domínguez, M. C., y Pino Juste, M. R. (2002). Un programa de intervención pedagógica sobre educación familiar en el ámbito comunitario. Estrategias para la resolución de conflictos (y II). Revista de Ciencias de la Educación, 190, Pérez Crespo, M. J. (2003). La mediación escolar, proceso de suma de dos modelos de intervención mediadora en la Escuela: los programas de mediación social intercultural a su paso por instituciones educativas. Revista Educación y Futuro, 8, Puig Rovira, J. M. (1997). Para saber más. Cuadernos de Pedagogía, 257, Reina, F. y Gimeno, R. (1998). Las mediaciones en la comunidad. Una modalidad de acción socioeducativa. Revista de Educación Social,8, Monográfico sobre Mediación y Resolución de conflictos. Rozemblum (1998). Mediación en la escuela. Buenos Aires: Aique. Shapiro, D. (2002). Negotiating emotions. Conflict Resolution Quarterly, 20 (1), p Six, J-F. (1997). Dinámica de la mediación. Barcelona: Paidós. Soler Fiérrez, E. (2004). La supervisión educativa en sus fuentes. Madrid: Santillana. Suares, M. (1996). Mediación: conducción de disputas, comunicación y técnicas. Buenos Aires: Paidós. Torrego, J. C. (2000). Mediación de conflictos en instituciones educativas. Manual para la formación de mediadores. Madrid: Narcea. Uranga, M. (coord.). (1994). Transformación de conflictos y Mediación como propuesta de desarrollo de la educación para la paz en el sistema educativo vasco. Centro de Investigación por la Paz: Guernika. Vinyamata, E. (1998). La resolución de conflictos, un nuevo horizonte. Revista de Intervención Socioeducativa, 8, Vinyamata, E. (1996). La resolución de conflictos. Cuadernos de Pedagogía, 246,

16 2456