Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento: comportamento prototípico e singularidades construtivas

Transcription

1 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega Universidade de Santiago de Compostela, DOI pp Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento: comportamento prototípico e singularidades construtivas Soraya Domínguez Portela IES Pazo da Mercé (Galicia) dominguezportela@edu.xunta.es Approach to the Function the Subject in the Construction of the Verbs of Movement: Prototypical Behaviour and Constructive Singularities Resumo Este traballo de investigación procura facer unha descrición do funcionamento prototípico do suxeito na construción dos verbos de movemento con desprazamento. Para facelo, baseámonos nun traballo de corpus. As dificultades para afrontar esta tarefa inícianse dende a delimitación do concepto primeiro co que traballos: o suxeito. A nosa proposta é facer unha descrición por prototipicidade e non acoutada desta figura. Ao longo destas páxinas presentamos unha caracterización semántica, sintáctica e pragmática do suxeito que demostra a interdependencia destes tres planos no funcionamento deste rol nas construcións dos verbos de movemento con desprazamento. Mais, á vez, achamos que unha descrición xenérica, que é o que nós formulamos, non cobre todas as posibilidades construtivas, xa que aparecen numerosas casuísticas cun uso menor que se sitúan fóra desta referida descrición. Palabras chave Suxeito, verbos de movemento con desprazamento, funcionamento semántico-sintáctico-pragmático, corpus Sumario 1. O que sabemos do feito lingüístico. 2. O suxeito. 3. O funcionamento prototípico do suxeito na construción dos verbos de movemento con desprazamento. 4. Conclusións finais. Abstract This study seeks to provide e a description of the prototypical operation of the subject in constructing two verbs of motion with displacement and works with a corpus for this purpose. Difficulties in tackling this initial task depend on the delimitation of the concept, first and foremost, that is the focus of the study: the subject. The proposed method is to provide a description the unrestricted prototyping of this figure. This analysis will present a semantic, syntactic and pragmatic characterisation of the subject that demonstrates the interdependence of these three planes in the functioning of this role in the construction of verbs of movement with disengagement. At the same time, a generic description, which is what is formulated, does not cover all constructive possibilities, as there are numerous cases of lesser use which are situated in this description. Keywords Subject, movement verb with displacement, semantic-syntactic-pragmatic behavior, corpus Contents 1. What we know about language 2. The subject. 3. Subject s normal behavior in the construction of movement verbs with displacement. 4. Conclusion.

2 1022 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega 1. O que sabemos do feito lingüístico En 1957 coa obra de Noam Chomsky Syntactic Structures xorde a Gramática Xenerativa e con ela unha concepción revolucionaria da capacidade lingüística: os seres humanos están equipados cun mecanismo finito de coñecemento que lles permite construír e interpretar un infinito número de oracións. É dicir, conta cunha gramática interna da linguaxe, parte dela innata. Pero a pesar de ser unha tese practicamente aceptada por toda a comunidade científica, a verdade é que o procedemento, a natureza e o modus de funcionamento desa gramática innata énos aínda descoñecida. Así encontramos que a capacidade lingüística, unha capacidade intelectual e cerebral, non pode ser entendida en todos os seus aspectos cando o seu produtor, o cerebro humano, é un dos nosos territorios aínda sen conquistar. Feitos tan básicos e repetidos na nosa existencia que se producen no noso interior non obtiveron aínda unha resposta; non sabemos, por exemplo, onde exactamente sentimos dor. E a respecto do obxecto do noso estudo, a delimitación dun mapa lingüístico do cerebro é aínda unha entelequia; só constatamos a existencia de dúas áreas, a Área de Broca e a Área de Wernicke, que semellan estar especializadas en determinadas capacidades concretas: a comprensión e a produción. Polo de agora, non sabemos máis. Por iso un dos obxectivos nas últimas décadas é o de coñecer mellor a construción dos idiomas como unha ferramenta fundamental para desenvolver unha adecuada teoría sobre a linguaxe humana (Kučerová / Neeleman 2012: 1) e tentar facelo pondo a lingüística en diálogo con outras áreas de coñecemento (pénsese no potencial da psicolingüística). Polo tanto, as preguntas sobre o funcionamento das linguas en xeral e de calquera idioma en concreto aínda son moitas. Así conceptos que a lingüística tradicional presenta como pechados e perfectamente delimitados, xorden, unha vez que se lle concede unha atención máis detida, como espazos amplamente descoñecidos dos que só temos unha visión moi parcial. Esta é a situación na que nos encontramos ante a figura que é obxecto de atención desta mesa: o suxeito. Nesta intervención, buscamos describir o funcionamento do suxeito dentro do marco predicativo dos verbos de movemento con desprazamento en galego. Precisamos acoutar a nosa análise a un ámbito semántico concreto; mais será a partir deste traballo e doutros parellos como se poderá propor un espazo que oferte unha caracterización máis completa e xeral que aínda está por facer do funcionamento sintáctico-semántico-pragmático da lingua galega. Dende a análise do corpus, atenderemos diversos parámetros que afectan a construción do suxeito no plano sintáctico (forma, capacidade de omisión e posición dentro da construción), no semántico (animacidade e rol) e no pragmático (topicalización e focalización) con vistas de ver as interrelacións entre estes e buscar propor unhas pautas de comportamento xeral que nos leven a poder entender que condicionantes ou contextos son máis propios de cada unha das posibilidades de construción desta figura.

3 SORAYA DOMÍNGUEZ PORTELA Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento O suxeito O primeiro que debemos delimitar antes de iniciar o noso traballo é que se entende por suxeito. A súa descrición teórica dificúltase pola abundante literatura sobre o tema, o seu carácter idiomático e a dificultade de clasificar certos exemplos segundo as características que se lle adoitan atribuír. Álvarez / Xove na súa gramática definen o suxeito como o constituínte que mantén relacións de concordancia co verbo e sobre o que se predica algo (2002: 71). Unha definición moi aberta que, aínda así, deixaría moitos interrogantes sen responder, como a delimitación do concepto predica, e espazos límite que están no debate da súa consideración: suxeitos da pasiva reflexa, o caso do verbo haber... Ademais, ó longo desta obra e doutras similares, preséntanse como características de que é o suxeito certas tendencias de comportamento no plano sintáctico (adoita ocupar a posición preverbal), pragmático (ó funcionar como o tema non marcado, información coñecida da que se parte para indicar a nova información, do enunciado) e semántica (ó funcionar como o axente da acción) que non describen dunha forma completa todas as casuísticas de suxeito. Existe outro problema para a súa caracterización: o suxeito non é unha categoría universal ou, cando menos, non significa o mesmo nas diferentes linguas nin incluso dentro dun mesmo idioma (Moure 2015, Yaguello 1994). Mostras desta non universalidade ou sentido único do suxeito son a diferenza entre linguas topic-prominent que gramaticalizan o tópico-comentario na estrutura suxeito-predicado fronte ás subject-prominent; ou a distinción problemática entre suxeito-obxecto nas linguas ergativa, ou o rol experimentante de certos verbos psicolóxicos de afección que non sempre funciona como o suxeito nin en diferentes linguas nin nunha mesma (1) e (2); ou que haxa linguas que marcan o suxeito preferentemente pola súa posición (inglés) fronte a outras que o fan maiormente pola concordancia co verbo (galego). En definitiva, existe unha variabilidade enorme entre as linguas en canto ás características desta categoría; deste xeito, varios tipoloxistas (Croft 2001, Comrie 1989, Lazard 2001) mostran que a noción de suxeito tal e como a coñecemos só ten validez para unha parte dos idiomas do mundo, polo que non é un concepto único nin universal. (1) Eu gosto de ti. (2) Gústasme ti. Os problemas para a caracterización do suxeito xorden cando hai unha disonancia entre os niveis sintáctico, semántico e pragmático, por iso se propón caracterizalo en termos de prototipicidade (Vanderschueren 2013) segundo os tres eixos referidos. Deste xeito, o suxeito é entendido en base dun conxunto de propiedades sintácticas, semánticas e pragmáticas que tampouco xorden por igual nas diferentes casuísticas deste rol.

4 1024 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega 3. Funcionamento prototípico do suxeito na construción dos verbos de movemento con desprazamento Neste traballo centrarémonos, polas limitacións da propia natureza desta investigación, no funcionamento prototípico do suxeito na construción de certos verbos de movemento con desprazamento que representan as diferentes tipoloxías desta área de significado (Domínguez 2012). Para a nosa investigación baseámonos nun traballo de corpus a partir do cal faremos unha descrición atendendo os planos sintáctico, semántico e pragmático. Na bibliografía encontramos que na forma de entender o funcionamento dos referidos tres planos existe un fondo debate; a discusión céntrase en se o plano sintáctico, o significado e o pragmático son sistemas conectados ou un único sistema; esta última tendencia é a que está tendo un maior apoio nos últimos tempos (Krifka / Musan 2012). Ao longo do noso traballo, o que nos mostran os datos é que as implicacións entre as dimensións semántica-sintáctica-pragmática son indiscutibles. Deste modo, o parámetro da animacidade, un aspecto semántico, preséntase como un dos criterios que marca tendencias na colocación do suxeito na oración ou sobre as súas posibilidades de elisión, ambos os parámetros do plano sintáctico. Por iso na nosa exposición se irán entrelazando, respectando ese diálogo, os tres planos. Comezaremos co primeiro trazo que mencionamos, a animacidade do suxeito. O suxeito dentro destas construcións é preferentemente [+animado] [+humano], como en (3) (Gráfico 1). Gráfico1: Animacidade do suxeito

5 SORAYA DOMÍNGUEZ PORTELA Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento 1025 Mais a súa importancia non é igual en todos os tipos verbais. O suxeito inanimado ten un maior peso xunto dos verbos focalizados no lugar por onde, sexan de tipo [± continuo] e no arquisemema de movemento (mover). Isto é debido a que o suxeito inanimado refírese, fundamentalmente, a dous tipos de realidades: vehículos (4) ou vías (5). Ambas explican a focalización do lugar por onde que xustifica que a copresenza con este subtipo de verbos de movemento con desprazamento sexa máis normal. (3) María vai á túa casa. (4) O tren pasa pola vía. (5) O camiño corre por esa montaña. En simultáneo, a animacidade do suxeito non só afecta o plano semántico da construción, senón que encontramos unha estreita relación entre este aspecto e outros dous parámetros de descrición do suxeito: as súas posibilidades de elisión, as cales se reducen notablemente cando este é [ animado]; e a posición do suxeito, de maneira que as posibilidades de posposición ó verbo aumentan cando o suxeito é [ animado]. Continuamos pois co primeiro destes parámetros que se interrelaciona coa animacidade do suxeito: a súa elisión. O suxeito nas oracións con predicado un verbo de movemento con desprazamento elídese nunha porcentaxe moi alta (Gráfico 2), o que xa Keenan (1976) describira como unha propiedade desta figura sintáctica. Gráfico 2: Omisión do suxeito

6 1026 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega A omisión é debida á correferencia, sexa comunicativa, pois é o asunto do que trata o texto (6); sexa léxica, por estar recentemente explícito o referente do suxeito (7); ou por indicación do propio verbo, ó marcar unha persoa verbal que é de difícil confusión no proceso comunicativo (8). Ademais, cando se omite o suxeito elídese o tema consabido (Álvarez / Xove 2002), polo que as implicacións no plano pragmático tamén son evidentes. (6) Vouche falar de María (...) Andou o camiño todo ata chegar a casa. (7) A rapaza pensou que ía ir mellor ata o colexio. (8) Baixo tódolos días á vila. O suxeito das oracións subordinadas elidido adoita coincidir co suxeito, obxecto (directo ou indirecto), complemento preposicional ou un circunstancial argumental da oración principal, isto é, figuras normalmente con un status nuclear que fai que a súa explicitación sexa común e a reiteración desta mesma figura unha falta á economía lingüística. Gráfico 3: Suxeito omitido segundo a animacidade Por engadido, e como xa indicamos, a animacidade do suxeito condiciona as súas probabilidades de elisión en contextos parellos. Cando o suxeito é [+animado] [+humano], as porcentaxes de elisión desta figura superan en todos os verbos analizados o 50% dos rexistros; omítese por ser sobreentendida polo contexto comunicativo (ó estar indicado no propio texto anterior) ou polo verbo, isto é, por correferencia. Pola contra, a porcentaxe é notablemente menor cando o suxeito é [ animado]. Estamos ante un tipo de suxeito menos habitual, polo que a súa omisión non é facilmente factible pois fomentaría a ambigüidade comunicativa. Vexamos o exemplo 9; non

7 SORAYA DOMÍNGUEZ PORTELA Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento 1027 temos certeza de que ou quen é o que segue: o camiño ou o viandante? Esta situación é a que explica que só cando é claramente supoñible polo contexto comunicativo se vexa favorecida a posibilidade de elisión do suxeito [ animado] (10). (9) Tomou o camiño de abaixo; seguía ata a súa casa. (10) Collemos o coche; finalmente ía bastante ben. De maneira que, canto maior sexa a preponderancia do suxeito [+animado] nun tipo construtivo, maiores serán as porcentaxes de elisión do suxeito no conxunto do corpus (Gráfico 3). Para finalizarmos co plano semántico, trataremos o tipo de rol que desenvolve a entidade que funciona sintacticamente como suxeito. Hai innúmera literatura sobre a caracterización do concepto rol semántico e diversas tamén as propostas de clasificación (Cook / Newson 1996, Dik 1997), mais nós imos utilizar unha que nos sexa rendible para a nosa propia investigación. E é que encontramos que as fronteiras entre moitos papeis semánticos non son absolutamente nítidas e os seus límites resultan por veces desdebuxados, sendo posible falar de contínuum ou de superposición de papeis. Neste traballo os trazos que destacamos para diferenciar distintas figuras que poden ser observadas como formantes dun mesmo hiperrol (Kibrik 1997) son: o tipo de acción, se estamos ante un movemento (significado base do que parten os restantes) ou non; o carácter [±animado] do elemento e a causatividade da estrutura. Deste modo, encontramos que o suxeito presenta como roles semánticos propios dos movementos, con ou sen desprazamento: Móbil (Mb): obxecto ou ser que experimenta o movemento; o control sobre a acción depende, en grande medida, de contar cunha natureza [+humana] (11). (11) A raposa non corría máis porque non podía. Iniciador (Ini): realidade [+animada] que provoca o movemento padecido polo móbil; non sempre exerce control sobre a acción que inicia (12). (12) Ti tan forte es que corres o gato que come o rato. E como papeis semánticos propios das accións nas que hai ausencia de movemento espacial. Axente (Ax): figura [+animada] que experimenta a acción (13); pode aparecer xunto dela un outro rol que padeza a actividade iniciada polo axente (14). (13) O que pasa é que cando sacas un disco saes na prensa. (14) Estou satisfeito de como levan a produción na película.

8 1028 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega Causa (Cau): figura [ animada] que causa a acción padecida por unha outra realidade (15) (15) Caeu pedra durante toda a tarde. Chuspiu e pensou: levouno todo. Entidade (Ent): figura [ animada] que experimenta a acción (16). Nun número reducido de esquemas convive cun paciente, mais sen existir entre si unha relación de causatividade; son dúas realidades que experimentan, de modo complementario, unha mesma acción (17). (16) Metéronchas alí, de sorte que se pasaron e coceron sei que máis cá manteiga. (17) Eu unha cunca de café, se non leva ben azucre xa non o tomo. Paciente (Pac): experimenta ou padece a acción provocada por outro. Fundimos as dúas dimensións aquí referidas porque consideramos que para a nosa investigación, centrada nos verbos de movemento con desprazamento, traballar cunha pluralidade de figuras que se sitúan nun mesmo plano e todas elas desvencelladas do cambio de lugar físico non é rendible (18). (18) Este ano lévase a cor azul / lévanse os pantalóns de campá. Polo tanto, o papel axentivo, marcado como nuclear para o suxeito en diferentes traballos (Comrie 1989) non é a única opción para esta figura (Gráfico 4). Gráfico 4: Rol semántico do suxeito Como estamos tratando construcións con predicado un verbo de movemento con desprazamento, é evidente que as figuras semánticas que se sitúan neste plano

9 SORAYA DOMÍNGUEZ PORTELA Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento 1029 son preponderantes, isto é, nunha gran maioría das construcións (roldan o 70% dos rexistros do noso corpus) o rol do suxeito é o móbil ou o iniciador. A dominancia de cada un deles en cada tipo verbal está regulada fundamentalmente polo carácter [±causativo] da construción. A causatividade e a transitividade, aínda sen ser sinónimos, presentan unha alta inter-correspondencia. Na nosa investigación encontramos que non hai verbos puramente transitivos e intransitivos, senón que presentan unha tendencia dominante dun tipo ou outro construtivo, o que xustifica afirmacións como a de Soto Andión (2009: 130) de que os verbos non son de seu intransitivos nin transitivos, sono as construcións. Aínda sendo así, a preponderancia dun tipo construtivo ou outro ten claras repercusións no plano semántico. Deste xeito, a pesar de aparecer en todas elas o rol de móbil como o máis empregado, este concorre en uso co de iniciador nas construcións dos verbos [+transitivos], mentres que na dos [ transitivos] a correspondencia entre suxeito-iniciador é ben menos habitual. Queda como un espazo para un traballo futuro a singularidade do rol semántico de Pac; rexistrámolo xunto de catro verbos e como unha forma menor no uso, mais o seu interese está en que aparecen como casuísticas fronteirizas do suxeito que merecen unha atención particular (18), (19), (20) e (21). (19) O seu pai que corría ( ser coñecido polo nome ) polo Canexo fora moi coñecido. (20) A língoa doce, áxil, eispresiva voltarase un patois de labregos. (21) E que era o que se volvía ouro? Gráfico 5: Tipo de unidade do suxeito Outro aspecto do suxeito que presenta diversas singularidades construtivas cun uso menor pero cun grande interese é a súa forma sintáctica (Gráfico 5). Cando o suxeito se explicita, habendo numerosas posibilidades sintácticas, tres xorden como

10 1030 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega as preponderantes: a frase nominal (FN) (22)> o pronome relativo (PRel) (23) > o pronome persoal de suxeito (PPTon) (24). (22) A miña irmá vénse comigo. (23) A moza que chegou chámase Ana. (24) Ela móvese moi lixeira. A relativización e pronominalización xa foron marcadas por Keenan (1976), como estratexias, alén da omisión por correferencia, de moi común aplicación ó suxeito. Así xa dende a época medieval (Ares 1991) o uso do pronome en galego é recorrente como marca de suxeito para diferenciar persoas gramaticias ou por motivos estilísticos, por exemplo, o desexo de salientar a persoa axente mesmo poñéndose por riba da acción expresada polo verbo; este último uso xa presente no latín. Alén destas formas primeiras no uso, encontramos con función de suxeito outro tipo que trataremos como dous grandes bloques: estruturas que substitúen o substantivo, tales como oracións subordinadas (25), oracións de infinitivo (26) ou un pronome demostrativo (27), fronte a outras que nos adentran en construcións do enunciado máis complexas. Estamos a nos referir ó uso do pronome acusativo como suxeito (28), un clítico que se coloca entre dous verbos que presentan unha forte relación entre si, un en forma persoal e outra en infinitivo, un chanzo intermedio no proceso de fixación perifrástica, e o clítico é o suxeito do segundo; oracións dependentes con verbo en forma persoal, pero sen presenza de nexo subordinante, que ora funcionan como unha estrutura próxima ás construcións frásticas (29) ora a xerarquía de dominancia entre as dúas cláusulas non é clara (30); e, finalmente, frases adverbiais ou prepositivas (introducidas por de) que funcionan dun modo diferente en cada un dos casos, pasando por fórmulas pronominais ou modificadores de substantivos elididos (31a) e (31b), ata usos partitivos (32). Todas estas posibilidades construtivas merecen unha atención maior en futuros traballos, polo de espazo de fronteira que significan e o dificilmente encadrables que son co que se define como suxeito prototípico. (25) O que estaba cabo dela tiña que saír. (26) A ti ben che chega atender os pequenos. (27) Este andaba en coche. (28) A silva enganchouno e non o deixaba andar. (29) Viña non sei quen. (30) O meu home marcho a Buenos Aires vai para nove anos. (31a) Facendo contas virá a saírche o xornal a peseta. Sáeme máis, señor, vostede está tolo ou faise.

11 SORAYA DOMÍNGUEZ PORTELA Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento 1031 As técnicas métricas de Todros e Phinehas; o uso de esquemas e rimas do verso; o metro quantitativo em várias composições curtas monorrímicas denotam origem andaluz. (31b) O inglés na África mesturouse coas linguas locais e igual pasou co francés. (32) Daquela viñan destes zapatos de goma. A orde oracional é un criterio que usou a Tipoloxía Lingüística para clasificar as linguas do mundo segundo cal fose a colocación máis normal dos elementos. O galego sitúase dentro dun dos tipos máis comúns: Suxeito + Verbo + Obxecto (SVO). Esta, xunto coas que teñen SOV, inclúen máis do 75% dos idiomas. En diferentes traballos suxírese que pode ser dalgún modo a máis obvia inicialmente para a psicoloxía humana, mais aínda non hai unha sustentación referendada desa hipótese. A posición do suxeito na oración deu cabida a un debate sobre o seu status canónico (Costa 2004) ou non canónico (Barbosa 1996, 2000) e argumental do suxeito preverbal nas construcións transitivas nas linguas ibéricas romances; hai dous posicionamentos opostos con soporte teórico ambos, mais no caso galego, que foi atendido baixo este prisma por Gupton (2013), conclúese que non pode darse unha proposta conclusiva, xa que semellan que entran diversos parámetros en simultáneo que determinan a posición do suxeito. Dentro da construción dos verbos de movemento con desprazamento, domina a posición circundante ó verbo, preferentemente preverbal. Cando entre o suxeito e o verbo aparece algún elemento, este adoita ser de dous tipos: argumentos da construción: o complemento directo ou indirecto e circunstancias argumentais (locativos, de modo, de finalidade...) (33); complementos externos á propia estrutura: adverbios que modifican a construción (partículas negativas, fundamentalmente) ou un complemento temporal (34). (33) E non chegaba alí soldado ningún. (34) O mozo non chega. A respecto da posición posverbal, encontramos que o suxeito ocupa este oco especialmente cando se dan os seguintes parámetros pragmáticos, sintácticos ou semánticos: suxeito [ animado]: funciona como suxeito paciente dun verbo, preferentemente, inacusativo (35). suxeito [+hum] en construcións con ambigüidade semántica: non hai unha delimitación clara entre os formantes dunha construción causativa. Así en

12 1032 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega construcións tipo o exemplo 36 en que o verbo atravesar desenvolve o sentido metafórico de experimentar unha situación concreta, hai unha dobre interpretación a respecto de quen ou que atravesa e que é o atravesado. Isto é, non queda claramente definido se as dificultades atravesan ( pasan a través de ) as persoas ou as persoas percorren as dificultades. construcións intransitivas (Soto Andión, 2009): independentemente da animacidade do suxeito, nas construcións transitivas as posibilidades da posposición para o suxeito redúcense. No noso corpus encontramos a posposición nun 36% dos rexistros con verbos de construción [+transitivia] fronte a un 41% dos de [ transitiva] (37). focalización e tematización do suxeito: a posposición funciona como unha estratexia de focalización levando o suxeito para a posición, en principio, menos habitual (38); o suxeito é o tema non marcado da oración, xa que é a información sobre a que se vai dar datos novos. As estratexias de focalización e tematización repercuten na orde habitual dos elementos da oración: SVO. Cando se tematiza outro elemento, descolócase para o comezo desta e adóitase separar entoativamene (tema dislocado ou tópico). Pola contra, o foco é un elemento da información nova que se salienta para atraer cara a el a atención do alocutario, xa que logo, o tema nunca pode ser foco. A posición normal do foco é a final, a contraria ó tema, agás en casos especiais de focalización marcada. No caso do suxeito, a focalización prodúcese co seu traslado a unha posición posterior ó predicado, non necesariamente derradeira; ou co uso de adverbios (só, ata, mesmo), por iso é habitual que estes vaian entre o suxeito e o predicado (Álvarez / Xove 2002: 79). (35) Lembro que xa chegaran os traballos de Laín. (36) Atravesaron moitas dificultades os gregos nestes últimos tempos. (37) Van chegando os amigos do Prof. Martínez Santa Olalla. (38) Hoxe vén Gabriel. Sobre focalización e topicalización, hai todo un debate ó redor da posición do suxeito moi interesante (ver Gupton 2014 ou Kučerová / Neeleman 2012), que nestas páxinas só podemos bosquexar superficialmente. Nas diversas linguas do mundo encontramos diferentes estratexias para o destaque de elementos informativos, dende o uso de morfemas para marcar o foco (como é o caso do xaponés ga) ata a esixencia, como achamos no galego, do pronome marca de tema que reduce a relación entre o tópico e a oración (ese home, eu non o vin antes). Esta diversidade suxire innúmeras preguntas (Schwabe / Winkler 2007) que polo de agora están en

13 SORAYA DOMÍNGUEZ PORTELA Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento 1033 grande medida sen responder: como interactúan a sintaxe, fonética e semántica na estrutura informativa nas diferentes linguas? Que principios son propios de linguas concretas que determinan a diferenciación idiomática e cales comúns en termos de estrutura informativa? Como se establece exactamente a relación entre forma e significado? Para finalizar con este percorrido, imos facer unha última parada para atender as posibles diverxencias de funcionamento entre a oralidade e a escrita, dous modelos lingüísticos con características propias, que encontramos no noso corpus de traballo. No que se refire ó funcionamento do suxeito achamos un alto paralelismo no seu comportamento. Os parámetros xerais regulan o comportamento do suxeito dentro da construción sexa esta producida oralmente ou por escrito. Só detectamos certas tendencias de comportamento diferenciais entre os tipos de código. Deste xeito, na oralidade rexistramos unha maior elisión do suxeito e tamén unha maior diversidade de estruturas que poden funcionar como suxeito; ademais, cando o suxeito non está desenvolvido por unha frase nominal, preferentemente ocupará ese oco un pronome persoal no discurso oral, fronte á lingua escrita onde se prefire o relativo, estratexia que para ser comunicativamente efectiva en moitos casos precisa a fixación do texto que permita que a receptora poida volver a el se ten algunha dúbida sobre a mensaxe. 4. Conclusións finais Ao longo destas páxinas presentamos unha descrición xeral coa que irmos marcando parámetros do comportamento do suxeito dentro da construción dos verbos de movemento con desprazamento no plano semántico, sintáctico e pragmático. Observamos que é unha figura cun funcionamento tan plural que non é posible traballar con unha definición pechada; por iso propomos, en liña con outros autores anteriores a nós, que é máis útil establecer uns parámetros de conduta. Ademais, achamos que o plano semántico-sintáctico-pragmático xorden fortemente interligados entre si, xa que un parámetro propio dun ámbito concreto case sempre ten consecuencias nos outros dous, isto é, as características dunha dimensión teñen intercorrespondencias con funcionamentos noutra. Xorden como faces dun mesmo sistema que determina as posibilidades construtivas para esta figura das que dispón a falante cada vez que debe decidir se vai explicitar ou non o suxeito e como é que o vai facer. Imos facer un breve resumo de cales son os parámetros definitorios do funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento con desprazamento que marcamos a partir da nosa investigación, formulando as intercorrespondencias que encontramos con outros de planos diversos.

14 1034 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega O suxeito nestes contextos xorde como unha figura predominantemente [+animada] e [+humana]. O suxeito [ animado] ten unha presenza maior xunto dos verbos focados no traxecto ou xunto do arquisemema deste grupo semántico; isto débese a que nestes casos o suxeito refire maioritariamente un vehículo ou unha vía, o que xustifica esa correspondencia verbal. A [+animacidade] do suxeito ten implicacións á súa vez con outros dous aspectos do funcionamento desta figura: coa súa colocación na oración, xa que as posibilidades de posposición aumentan cando o suxeito é [ animado]. coas súas opcións de elisión, as cales diminúen cando o suxeito é [ animado]. A elisión desta figura explícase por un proceso de economía lingüística, favorecida pola correferencia comunicativa, léxica ou pola propia formal verbal que lle resta ambigüidade ó referente do suxeito. Cando o suxeito elidido é o dunha oración dependente, este adoita coincidir en referente cunha figura argumental do predicado da oración principal. Como xa indicamos, en contextos parellos, as opcións de elisión diminúen cando o suxeito é [ animado]. O rol no esquema semántico dos verbos de movemento con desprazamento é preponderantemente o móbil ou o iniciador da acción; que funcione como un ou outro está regulado á súa vez pola causatividade da construción. Cando o verbo non indica un desprazamento físico, xa que adquire un sentido por extensión metafórica, o papel do suxeito móvese entre catro posibilidades: axente, causa, entidade ou paciente, sendo esta última unha casuística moi singular no seu funcionamento que merece unha maior atención nun traballo posterior. Tres son as formas sintácticas primeiras do suxeito, formulando unha xerarquía de normalidade: frase nominal > pronome relativo > pronome persoal tónico. Cun uso menor atopamos outras fórmulas que substitúen o nome: oracións subordinadas ou de relativo, oracións de infinitivo ou outros pronomes, coma o demostrativo. Máis minoritarias e tamén máis complexas na súa caracterización como suxeito da acción rexistramos un pronome acusativo, unha oración dependente sen nexo subordinante e un verbo en forma persoal, frases adverbiais ou prepositivas con relator de. Son espazos cun interese evidente que tamén deberían ocupar vindeiras investigacións que revelasen os seus parámetros de comportamento.

15 SORAYA DOMÍNGUEZ PORTELA Aproximación ó funcionamento do suxeito na construción dos verbos de movemento 1035 O galego é unha lingua con orde oracional SVO, polo que a posición habitual é xusto diante do verbo. Cando entre o suxeito e o núcleo do predicado se intercala algún elemento, este adoita ser un argumento da estrutura ou un complemento externo a ela. Isto dáse tanto cando o suxeito antecede como cando se pospón ó verbo. A posposición desta figura vese favorecida cando o suxeito é [ animado]; a posposición do suxeito [+animado], singularmente en construcións con obxecto, favorece a ambigüidade comunicativa, polo que é máis común en construcións intransitivas; ademais, esta colocación do suxeito artéllase como unha estratexia de focalización e tematización da figura. Mais esta é unha caracterización que non acolle toda a diversidade e a singularidade de certas construcións minoritarias que xurdiron ó longo deste percurso e que non fan máis que ratificarnos na nosa hipótese de inicio de traballo: o suxeito é aínda hoxe un espazo pouco coñecido cheo de interrogantes. referencias BIBLIOGRÁFICAS Álvarez, Rosario / Xosé Xove (2002): Gramática da lingua galega. Vigo: Galaxia. Ares Vázquez, María Carme (1991): O pronome persoal suxeito na prosa galega medieval, en M. Brea / F. Fernández Rei (eds.), Homenaxe ó profesor Constantino García. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, Chomsky, Noam (1957): Syntactic Structures. Nova York: Mouton. Comrie, Bernard. (1989): Language Universals and Linguistic Typology. Oxford: Blackwell s. Cook, Vivian / Mark Newson (1996): Chomsky s Universal Grammar. Oxford: Blackwell s. Croft, William (2001): Radical Construction Grammar: syntactic theory in typological perspective. Oxford: Oxford University Press. Dik, Simon C. (1997): The Theory of Functional Grammar II: Complex and Derived Constructions. Berlin: De Gruyter Mouton. Domínguez Portela, Soraya (2012): Construcións verbais en galego e portugués: verbos de movemento. Tese de Doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela. Gupton, Timothy (2014): Preverbal subjects in Galician: Experimental data in the A vs A debate, Probus 26, Keenan, Edward. L. (1976): Remarkable Subjects in Malagasy, en Charles N. Li (ed.), Subject and Topic. New York: Academic Press, Kibrik, Aleksandr E. (1997): Beyond subject and object: toward a comprehensive relational typology, en Linguistic Typology 1-3,

16 1036 Gallæcia. Estudos de lingüística portuguesa e galega Krifka, Manfred / Renate Musan (eds.) (2012): The expression of information structure. Berlin: De Gruyter Mouton. Kučerová, Ivona / Ad Neeleman (eds.) (2012): Contrasts and Positions in Information Structure. Cambridge: Cambridge University Press. Lazard, Gilbert (2001): Études de linguistique générale: typologie grammaticale. Paris: Peeters. Moure, T. (2015): É o suxeito um universal das línguas?. com/2015/03/02/e-o-suxeito-um-universal-das-linguas/. Schwabe, Kerstin / Susanne Winker (eds.) (2007): On information structure, meaning and form: generalizations across languages. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins. Soto Andión, Xosé (2009): A semántica dos proceso en galego: esquemas prototípicos, Ianua. Revista Philologica Romanica 9, Soto Andión, Xosé (2013): O papel semántico de portador de actitude, en E. Casanova Herrero / C. Calvo Rigual (eds.), Actas del XXVI Congreso Internacional de Lingüística y de Filología Románicas. Valencia Berlin: De Gruyter, III, Vanderschueren, Clara (2013): Infinitivo y sujeto en portugués y español: un estudio empírico de los infinitivos adverbiales con sujeto explícito. Berlin: De Gruyter. Yaguello, Marina (ed.) (1994): Subjecthood and subjectivity: the status of the subject in linguistic theory. París: Ophrys.