EDITA: CONCELLO DE SANTIAGO DE COMPOSTELA COORDINACIÓN EDITORIAL: NOVA XESTIÓN CULTURAL S.L. E O CABLE INGLÉS S.COOP. GALEGA

Transcription

1

2

3 EDITA: CONCELLO DE SANTIAGO DE COMPOSTELA FOTOGRAFÍAS: GRUPO CONTROL Z COORDINACIÓN EDITORIAL: DESEÑO E MAQUETACIÓN: O CABLE INGLÉS S.COOP. GALEGA IMPRIME: GRÁFICAS GARABAL, S.L. DEPÓSITO LEGAL: C NOVA XESTIÓN CULTURAL S.L. E O CABLE INGLÉS S.COOP. GALEGA

4 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos APERTURA Concepción Fernández, Concelleira responsable de Políticas Sociais, Diversidade, Saúde e Centros Cívicos do Concello de Santiago de Compostela. Borrar a liña imaxinaria que nos separa. Compartir espazos, vidas e respecto. Esta segunda xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Santiago de Compostela estivo dirixida a compartir coñecemento, ideas e experiencias sobre recursos específicos para a abordaxe do senfogarismo. É no terreo dos dereitos fundamentais como o dereito á vivenda ou os dereitos de saúde, onde a cidadanía se xoga a participación e a democracia; dereitos individuais e dereitos colectivos que hoxe están comprometidos seriamente pola aplicación de políticas sen escrúpulos, políticas públicas que van recortando e achicando investimento social en materia de saúde, poñendo en cuestión os modelos de protección social garantistas e universais e, sobre todo, poñendo tamén en risco a vida das persoas en moitas ocasións. A pesar de todo, e ás veces contra moitas cousas, no Concello de Santiago de Compostela estamos comprometidos e comprometidas con políticas públicas que teñan como prioridade o acceso a dereitos e a recursos para todas as persoas, particularmente para aquelas persoas que se atopan nunha situación de maior vulnerabilidade socioeconómica ou de saúde, como son as persoas sen fogar, que viven nas nosas rúas e nas nosas cidades; porque cremos que as administracións públicas temos a responsabilidade e obriga de promover e desenvolver políticas públicas de inclusión e de garantía de dereitos para combater xustamente a desigualdade, a pobreza e a exclusión social. 2

5 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona Nesta lexislatura o Concello de Santiago de Compostela, puxo en marcha unha política pública específica para abordar a situación das persoas sen fogar e sen teito e a garantía de dereitos como o acceso a unha vivenda digna para todas as persoas. Esta é unha das prioridades políticas máis importantes deste goberno: abordar os dereitos básicos e traballar a prol do acceso ao dereito á vivenda. Resulta imprescindible, ademais de garantir dereitos como vivenda e saúde, combater ao mesmo tempo a estigmatización na que viven as persoas sen fogar. Temos que facer visible a situación destas persoas, e eliminar esa liña imaxinaria que sempre os separa do resto da cidadanía pensando que a nós nunca nos pode pasar. Esa liña está sustentada en prexuízos, na idea de que iso non nos pode pasar a nós e que estamos protexidas. Desafortunadamente, imos descubrindo progresivamente como a desprotección vai avanzando e hai máis posibilidades de que moitas persoas queden na rúa ou non poidan garantir os mínimos recursos socioeconómicos para acceder á vivenda ou á protección da súa saúde. Desde o goberno municipal facemos o posible dentro do marco das nosas competencias, porque as competencias en materia de vivenda e en materia de saúde non son estritamente locais, e por iso estamos permanentemente instando á corresponsabilidade doutras administracións como a Xunta de Galicia para desenvolver políticas públicas que efectivamente transcendan o ámbito local e ofrezan garantías suficientes dunha vida digna para todas as persoas. Constituímos no mes de setembro de 2015 unha mesa de traballo na que están representadas 15 entidades sociais e colexios profesionais do Concello de Compostela que dende diferentes perspectivas estamos traballando con persoas sen fogar e sen teito co obxectivo non só de comprender e visibilizar a situación, senón sobre todo de abordala dunha forma máis coordinada e máis eficaz para que efectivamente poidamos avanzar no camiño da garantía de dereitos. Empezamos a debuxar o programa municipal de atención a persoas sen teito, levámolo a pleno e foi refrendado por unanimidade dos membros da corporación local porque entendemos que isto ten que sentar as bases e ten que continuar independentemente de quen teña a responsabilidade de goberno nun momento concreto; e a partir de aí iniciamos as primeiras accións como poñer en marcha un equipo de rúa que percorre a nosa cidade e tenta tecer vínculos e xerar confianza e achegar ás persoas sen fogar os recursos que poidan precisar para mermar danos e vivir máis dignamente; asociámolo a un programa de pensións para aquelas persoas que podan necesitar estar temporalmente en nunha pensión e durmir a cuberto, como paso previo a atopar a súa vivenda, o seu fogar ou o seu espazo; e tamén iniciamos as primeiras vivendas de saída baixo modelo Housing First dirixido ás persoas máis vulnerables, persoas que viven na rúa, e ademais sufren un transtorno de saúde mental e non están suficientemente atendidas, porque en moitos casos saen directamente do hospital á rúa sen máis que o posto e unha prescrición médica mínima. 3

6 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Isto é o que o ano pasado mostramos na primeira xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela, xunto a todas as entidades sociais comprometidas con este proceso e que son en última instancia responsables destes dispositivos. O equipo de rúa e o programa de pensións está conveniado con Cruz Vermella; os pisos de saída con FEAFES; traballamos na Mesa con outros dispositivos como o Centro de Día Vieiros ou a Cociña Económica de Santiago de Compostela, o Albergue Xoan XXIII Pero ao mesmo tempo, cando pensamos e deseñamos a Estratexia de Desenvolvemento Urbano Sostible Integrado para Santiago de Compostela para os vindeiros catro anos, incluímos un Centro de Atención Integral a Persoas Sen Fogar coa idea de que sexa este recurso o que lidere e coordine as políticas públicas e os recursos e servizos dirixidos a esta parte da cidadanía, sempre baseándonos no respecto e na participación. Esperamos impulsar este centro antes de que remate a lexislatura. Por iso, este ano nos tocaba dedicar esta xornada xustamente a recoñecer dispositivos específicos semellantes a este que nós estamos debuxando, desde o respecto e desde a participación. Pensamos que era necesario coñecer e escoitar, dialogar, intercambiar experiencias, dificultades, contradicións, con transparencia e honestidade sobre o que está pasando noutros lugares; uns máis próximos como Vigo, Coruña, Lugo, Ourense; e outros máis lonxanos como Barcelona, Zaragoza, Bilbao ou Avilés dentro do Estado; e Portugal no plano internacional; que nos presentarán os planes nos que se asenta a posta en marcha e coordinación dos seus dispositivos e recursos. Tamén recollemos a visión do Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia, que ten traballado para ir rompendo coa estigmatización, a victimización e a aporofobia, por exemplo a través do comunicado emitido instando aos medios a tratar con especial responsabilidade e coidado as informacións sobre as persoas sen fogar. Agardo que a información e as reflexións desta xornada vos resulten estimulantes e proveitosas. Nós seguiremos propiciando encontros para dialogar sobre a abordaxe do traballo coas persoas máis vulnerables, que son as nosas veciñas e veciños, están nas nosas rúas, e coas que temos que compartir espazos, vidas e respecto. 4

7 PROGRAMA Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona SESIÓN DE MAÑÁ 10:00-10:15 Benvida institucional Concepción Fernández, Concelleira responsable de Políticas Sociais, Diversidade, Saúde e Centros Cívicos do Concello de Santiago de Compostela 10:15-11:30 Sesión inaugural: Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona Albert Sales, coordinador do Plan de Loita contra o senfogarismo de Barcelona :30-12:00 Pausa café 12:00-13:30 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado - Por que esta mesa? Lucía del Río, psiquiatra - Recursos de baixa esixencia, centro de día de Onartu (Bilbao). Íñigo Parga. - Cara un cambio de modelo, a experiencia do Albergue de Zaragoza. M.ª Rosario Jiménez Modera: Lucía del Río 14:00-16:00 Pausa para xantar SESIÓN DE TARDE 16:00-17:00 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Paulo Martins. Psicólogo no programa "Casas Primeiro" desenvolto pola AEIPS (Associação para o Estudo e Integração Psicossocial). Portugal Presenta Miguel Vieito, xurista e investigador en Dereito 17:10-18:20 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar - Ana María González Abelleira, Tenenta de Alcalde delegada da Área de Benestar Social, Igualdade e Inclusión do Concello de Lugo - Teresa Regueiro, traballadora social do Concello de A Coruña. - Paz Fernández, Xefa de Servizo da Concellería de Política Social do Concello de Vigo. Modera: Ledicia Fernández, Técnica da Dirección Xeral de Inclusión Social da Xunta de Galicia 18:25-19:30 Videoforum con visualización da curtametraxe documental Invisibles, con posterior debate Modera: Isabel Quintairos, Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia 5

8 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos COMO FIXEMOS ESTA MEMORIA O presente documento xurde da necesidade de compilar toda a información obtida no transcurso da II Xornada sobre a Situación das Persoas sen Fogar en Santiago de Compostela: Recursos Específicos, para que quede reflectida a foto fixa desta problemática a día de hoxe e as distintas perspectivas para a súa abordaxe, mediante o coñecemento de experiencias, programas e recursos que se están desenvolvendo a nivel estatal, europeo e internacional. Esta memoria ten como obxectivo converterse nun recurso que calquera persoa poida consultar cando se pretende facer un achegamento á situación do senfogarismo no momento actual, propoñendo un debate enriquecedor de cara a seguir definindo o modelo máis idóneo para atender as necesidades das persoas sen fogar na cidade de Santiago. Na súa redacción empregouse a documentación achegada polas propias persoas poñentes, no caso de contar con ela; ou, na súa ausencia, a transcrición ou resumo dos contidos expostos; variando o tono, o estilo e a persoa narrativa, en función do acontecido na sala. En calquera caso, a finalidade última é deixar constancia do intercambio de experiencias que tivo lugar na nosa cidade, para que sirva como punto de partida que nos permita continuar desenvolvendo políticas de innovación social, mellorando, replicando e adaptando os modelos que están funcionando noutros territorios; e incorporando ao noso equipo de traballo as achegas e as persoas que descubrimos durante a xornada. 6

9 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona ÍNDICE 1. Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona Albert Sales, coordinador do Plan de Loita contra o senfogarismo de Barcelona Como se está a deseñar o plan para a atención ás persoas sen fogar en Compostela Lucía del Río Casanova. Psiquiatra Coordinadora do Proxecto de Planificación do Centro de Atención ás Persoas sen Fogar de Santiago de Compostela Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado - A experiencia do Housing First nun concello, o caso de Avilés. Marco Antonio Luengo Castro, Director da Área de Promoción Social do Concello de Avilés Cara un cambio de modelo, a experiencia do Albergue de Zaragoza Mª Rosario Jiménez Recursos de baixa esixencia, centro de día de Onartu (Bilbao). Íñigo Parga A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Paulo Martins. Psicólogo no programa Casas Primeiro desenvolto pola AEIPS (Associação para o Estudo e Integração Psicossocial). Portugal Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar - Ana Mª González Abelleira, delegada da Área de Benestar Social, Igualdade e Inclusión do Concello de Lugo Teresa Regueiro, traballadora social do Concello de A Coruña Paz Fernández, Xefa de Servizo da Concellería de Política Social do Concello de Vigo CINE FORUM Curtametraxe documental Invisibles Modera: Isabel Quintairos, Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia

10 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos 1. Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona Albert Sales Coordinador do Plan de Loita contra o senfogarismo de Barcelona Profesor asociado no departamento de Ciencias Políticas e Sociais da Universidade Pompeu Fabra (UPF) e no departamento de Dereito Público da Universidade de Girona (UdG). Albert Sales é licenciado en Ciencias Políticas pola UPF e dispón do Master en Políticas Públicas e Sociais pola UPF e The Johns Hopkins University e do Diploma de Estudos Avanzados polo Departamento de Teoría Sociolóxica da Universidade de Barcelona. A súa principal área de investigación é a exclusión social nas zonas urbanas. Ten asesorado en varias ocasións aos servizos sociais do Ajuntament de Barcelona na análise da pobreza e a exclusión social na cidade. Dende principios do 2009, coordina o grupo de traballo sobre pobreza do Consello Municipal de Benestar Social de Barcelona. Durante o 2010, asesorou ao grupo de traballo sobre pobreza creado de manera temporal polo Consello Asesor das Persoas Maiores do concello de Barcelona. Elaborou os últimos informes sobre senfogarismo publicados pola Red de Atención a las Personas Sin Hogar en Barcelona (2011 y 2013). Tamén realizou investigación sobre as condicións de vida nas prisións catalanas, con especial énfase nas persoas de orixe estranxeira. Na actualidade realiza traballos de asesoría técnica na Alcaldía de Barcelona en temas relacionados cos dereitos sociais, en concreto como responsable do Plan de loita contra o Senfogarismo e da Estratexia de Inclusión e Redución das Desigualdades. 8

11 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona Sempre é un pracer poder falar do traballo que ao final nos leva tantas horas ao día e sobre todo sempre é un pracer saír do foco político no que estamos metidos no que parece que os dereitos sociais pasan a segundo termo fronte ás batallas partidistas. Dicir que en Barcelona seguimos traballando e facendo exactamente o mesmo aínda que vos pareza segundo os medios que nos dedicamos a outras cousas. Nós seguimos con mil persoas durmindo na rúa cada noite, non se reduciu o número, ao contrario vai crecendo seguimos con problemas gravísimos de acceso á vivenda, seguimos con problemas gravísimos de infraemprego que non permiten ás persoas recuperar a súa autonomía persoal, seguimos cos servizos sociais desbordados a pesar de que nós conseguimos reducir bastante as listas de espera en servizos sociais e mellorar bastante a atención grazas a estratexias de innovación, pero seguimos loitando no día a día por atender a unha poboación que sofre as consecuencias de políticas neoliberais e austericidas, e seguimos desde o ámbito municipal reclamando ao resto de institucións, Generalitat de Catalunya e Estado, que asuman as súas responsabilidades cos dereitos sociais das persoas. Eu quería facer unha pregunta previa... As persoas que estades aquí aposto que sodes profesionais do social: traballadores de Servizos Sociais, educadoras e educadores sociais, traballadoras e traballadores de ONG s, de Sanidade, mesmo pode ser que caese por aquí alguén de Servizos Penitenciarios Hai alguén que estea a facer políticas de vivenda? Non hai ningún técnico ou cargo político que sexa responsable de Vivenda? Entón? Non estamos a falar de persoas que non teñen vivenda? Por que ao final creo que aí está o problema. Que estamos a facer os servizos sociais? Atendendo ás persoas que non teñen vivenda, e eu estou aquí para explicar como o facemos en Barcelona con toda a humildade do mundo, pero onde están os de Vivenda? Creo que é o primeiro punto que temos que destacar. Porque levamos décadas tratando ás persoas sen teito e ás persoas sen fogar coma se tivesen algún tipo de patoloxía ou desviación social, e seguro que hai algúns que están en situación de senfogarismo por causas derivadas de problemas de adaptación social, etcétera; e seguro que hai outras persoas que están na rúa porque son vítimas da exclusión administrativa perpetua á que condenamos ás persoas estranxeiras cun proxecto migratorio que non encaixa co noso mercado laboral, entón como os condenados a exclusión administrativa finalmente, por calquera razón, acaban na rúa. 9

12 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Historias? As que queirades. Patricia é unha señora de orixe nixeriana que chegou a Barcelona hai 15 anos. Os sete primeiros anos estivo enviando moito diñeiro á súa casa. Dedicábase a facer limpeza en casas particulares, mesmo unas cantas horas asegurada para unha empresa limpaba unhas oficinas, pero iso eran 2 horas. O caso é que un día rompeu unha perna e a partir de aí todo foi mal. Agora Patricia dorme nun caixeiro. E é unha persoa cunha desviación social? É unha persoa á que teñamos que acompañar desde os Servizos Sociais para a súa reinserción? É unha persoa á que temos que ensinar como organizar a súa vida cando foi unha sobrevivente desde que chegou de Nixeria? Non. É unha persoa que non ten protección social e que non ten acceso á vivenda. Do mesmo xeito que Alejandro, que é un búlgaro que se pasou 5 anos durmindo na Praza Folch i Torres, no Raval, xusto diante da oficina da Defensora do Pobo de Barcelona, que vos garanto que estivo a dar a lata polo señor, estivo a chamar aos Servizos Sociais constantemente preguntando porqué non se lle atendía. Alejandro era obreiro da construción, ía moi ben, pero perdeu os papeis tras un tempo de desemprego. Persoas autóctonas? As que queirades. Persoas con problemas de saúde mental por exemplo cuxa familia é moi pequena e finalmente non conseguiron aguantar a carga, non conseguiron garantirlle a esa persoa poder estar nunha vivenda; persoas que pasaron por un desafiuzamento nun momento e a súa vida foise complicando; mulleres vítimas de violencia de xénero... Pois con ese panorama, como nos atrevemos aínda falar do colectivo das persoas sen fogar? As persoas sen fogar non son un colectivo, nin están organizados, nin teñen nada máis en común que non ter vivenda. Por tanto, as políticas que desenvolvemos teñen que ser políticas, por unha banda que estean conectadas intimamente coas políticas de vivenda; e polo outro, que non interpreten que hai uns factores que os levan a formar parte dun colectivo. A xente que está na rúa ten historias persoais moi diversas e ten traxectorias tan diversas que é imposible aplicar unha receita que funcione para todo o mundo. A partir de aí, cal é a función dos Servizos Sociais? Cal é a función da xente que trata de atendelas mellor? Eu creo que esa é a gran pregunta que nos debemos facer cando deseñamos políticas. Porque ata hai pouco, o que buscabamos era recoller á persoa da rúa, axudala a recuperar a súa autonomía, axudala a estabilizar a súa situación económica, habitacional e emocional -e coidado que en moitos casos a emocional esquecíasenos- O que necesitamos é que esa persoa teña ingresos, e cando teña ingresos voará. Claro, despois de tres anos na rúa ter ingresos é a solución para todo. Mirade, despois de dous meses na rúa as consecuencias psicolóxicas requiren moito tempo de cicatrización, imaxinádevos dous anos, tres anos, cinco anos Por tanto, o que buscamos é acompañar neste proceso de recuperación para que finalmente a persoa logre unha situación de autonomía persoal aceptable. Mirade, despois de dous meses na rúa as consecuencias psicolóxicas requiren moito tempo de cicatrización, imaxinádevos dous anos, tres anos, cinco anos O problema deste proceso é que isto require que ao final do camiño haxa algo en forma de vivenda e estabilidade. Que pasa cando non hai nada? Que pasa cando, en cidades como Barcelona abocamos ás persoas para pasar por un proceso de recuperación, a pasar por equipamentos onde os profesionais lles dan afecto, lles dan apoio, e dicímoslles: É que se che 10

13 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona acabou o tempo no albergue, é que pasaron os 18 meses, teste que ir Pero ir onde? Ou.. É que conseguiches unha pensión non contributiva -neste Estado español cunha protección social envexable en todo o mundo- Conseguiches unha non contributiva de 400 e pico euros e con iso xa e apañas, non? Ou unha renda mínima de inserción -que se a de Catalunya dá risa, o resto xa nin vos conto- Con esa renda minima de insercion de 400 euros a buscarte a vida, a vivir de axúdas parásito! Nunha cidade como Barcelona, unha habitación por menos de 400 euros é case imposible atopar. Se ademais, es unha persoa con aspecto de persoa empobrecida, aínda é máis complicado, e se non podes dar avais ou garantir que vas pagar, aínda máis complicado. Non vos descubro nada se vos lembro os estudos de Esther Duflo: ás persoas en situación de pobreza as cousas sáenlles máis caras. Unha habitación sáeche máis cara se non podes garantir que vas pagar cada mes. Se es estudantes vaiche saír un pouco máis barata porque os pais xa me garanten que pagues. Se es un profesional cunha boa nómina vaiche saír máis barata, pero se es alguén de quen desconfiar vanche cobrar máis cada mes. Por tanto, de 400 euros é difícil baixar. Mandamos ás persoas fora do programa de atención ás persoas sen fogar, a vivir nunha habitación gastándose todos os seus ingresos e tendo que ir comer cada día ao comedor social. Fantástico, a autonomía persoal que buscabamos. E se non, cun emprego. Este é o temazo que me pon dos nervios. Axudámoslles a atopar un emprego, por exemplo de vixiante nocturno, con contratos que habitualmente son de 4 horas diarias, de media xornada pero que acaban sendo xornada completa -claro, a capacidade de negociación é mínima- polos que cobran 600 euros. Coñezo historias de persoas que saíron cun emprego de 600 euros e están entusiasmadas, por fin se senten útiles, teñen un emprego, atopan unha habitación de 400 euros, quédanlles 200 euros e pensan Con 200 euros xa vivirei, pero ao cabo dun ano de estar así, a xente ou cae nunha depresión ou finalmente abandona. Porque ter por diante, con 50 anos, a perspectiva de 15 anos máis traballando de vixiante nocturno, explotado por 600 euros, sen poder darte o luxo de tomarte nin unha cervexa, con toda a túa rede social rota É que estaba mellor no albergue, sobre todo cando os albergues de hoxe prestan un servizo de calidade e non son os albergues dos anos sesenta. Polo menos estaba acompañado, había uns profesionais coidándolle, uns compañeiros cos que charlaba Agora esa persoa está soa, nunha habitación insalubre, currando como non currara xamais... Que panorama! E con este diagnóstico porqué non expomos que o problema é a vivenda? Porque estamos a abocar á xente a seguir sen vivenda? Seguen sendo persoas sen fogar. Quitámonolos de enriba desde os Servizos Sociais, pero seguen sendo persoas sen fogar porque viven nunha habitación e o día que o propietario queira pode botalos. Se perden o emprego de vixiante nocturno vanse á rúa; ou o día que volven recaer na bebida vanse á rúa. E logo queixámonos de que volven outra vez para entrar pola porta e veña atender á mesma persoa se é que claro, non aprende. Ala! desviados sociais! As e os que estades aquí probablemente tedes unha certa sensibilidade co tema, pero despois tamén sabemos que dentro do colectivo do traballo social hai xente con moitas resistencias, e haberá xente que aínda estea ancorada na lóxica da salvación a través do emprego, a ética do traballo, coma se ademais os traballos os andivesen regalando por aí e ademais estivesen ben pagos; ata o punto que aparecen -e perdoádeme que sexa un pouco brusco co tema- os 11

14 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos iluminados que veñen solucionarnos o senfogarismo. Non sei que tal andaredes aquí de profetas da pobreza En Barcelona imos sobrados, podémosvos mandar algún. Xente que a través de etiquetas como a innovación social, promovidas por facultades tan prestixiosas como ESADE Temos a un en Barcelona que quere converter aos sen teito en emprendedores, que capta o talento e que a través do seu apoio asegura que van lograr uns ingresos grazas á emprendeduría vinculada a cuestións sociais. Ten un discurso que engancha moito e de feito hai concelleiros de CIUDADANOS encantados co seu discurso e tamén concelleiros do PSC encantados co seu discurso. A realidade é que esta persoa, de orixe estadounidense, agárrase ás persoas sen fogar, utiliza á súa imaxe para dicir esta persoa pode facer isto, pode facer o outro, antes era profesor de non sei que, pois agora imos reflotar a súa vida e tal Montan unha gran andrómena mediática mentres a persoa segue a súa receita, pero cando a persoa ten un baixón é que non podo, é que non sei que déixana outra vez na cuneta. Nos Servizos Sociais estamos fartos de recoller a xente que queda na cuneta. Porque non podes acabar co senfogarismo só atendendo ás persoas que che seguen o rollo e fan o que ti dis, e logo dicir decidiu quedar na rúa, eu deille unha oportunidade. Unha oportunidade da cal leva comisión, isto vaia por diante. En canto a metodoloxía, acompañar é o principio básico da actuación social. Logo hai outras grandes ideas como montar macroalbergues nas entradas das cidades. Que queremos? Ter un sitio con moitas liteiras para que estean aí? Seguen sendo persoas sen fogar. Claro, como molestan na rúa, porque visualmente, claro, o tema do turismo, ademais os veciños quéixanse Entón imos facer centros de confinamento para os sen teito. Os macroalbergues non son a solución. De feito, nós estamos a apostar por centros cada vez máis pequenos. Non queremos centros grandes porque son moi difíciles de xestionar, cunha conflitividade social tan dura, cunhas situacións persoais tan duras Imos cara a modelos pequenos de atención integral. A poder ser, a xente o que necesita é unha vivenda, pero como iso non pode ser, imos buscar formas de atender respectando a individualidade, respectando a intimidade. Nunha habitación con 80 liteiras -como no centro que herdamos na Zona Franca de Barcelona- é moi difícil ofrecerlle á xente un espazo digno de ser chamado fogar, onde poidan reconstruír o seu benestar persoal. Por tanto, todo o que se está deseñando desde agora ten un principio básico que é a intimidade. A calquera de nós encántanos irnos de fin de semana a unha habitación de liteiras cos amigos e tal, e esa noite se non se dorme porque hai un que rouca pois non pasa nada, é divertido. Agora imaxinádevos vivir así semanas e semanas e semanas Imaxinádevos unha persoa de cincuenta e tantos, que toda a vida se apañou soa, cada vez que quere acceder aos seus efectos persoais, ter que ir pedirlle á educadora social de quenda, unha rapaza moito máis nova, Pódesme abrir a taquilla? Non, hoxe xa non, Jose, xa cha abrín dúas veces, teste que esperar á tarde. Iso non é forma. E faise por pura xestión. Hai albergues en Barcelona onde a xente tense que ir pola mañá e non pode regresar ata a noite, porque só teñen a función de aloxamento nocturno de emerxencia. Aí as traballadoras sociais teñen a función de coller o caso e decidir a que outro centro dos de longa estancia se pode enviar a esta persoa, pero mentres tanto a persoa pode estar dous meses nese centro sometida a un réxime infantilizador, por un tema de xestión, non se pode ter aberto todo o día, porque non hai persoal, non hai diñeiro. E ademais entrariamos en 12

15 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona problemas de desapareceron cousas e empezamos cos conflitos. Por tanto, aplícase o que é unha racionalización fordista do albergue. Ás 8 da mañá almorzo, ás 9 péchase e vólvese a abrir ás 7 da tarde. E mentres tanto, levas a mochilita con todas as cousas que necesites para o día porque non vas volver a entrar. Esta non é forma de recuperarse de pasar pola rúa. Quería remarcar que me gustou moito a introdución que fixo a concelleira porque non hai ningunha pretensión de imos acabar co problema. Isto escoiteino de entidades non lucrativas e de políticos. Imos acabar co problema desde un Concello? Non sexamos cínicos, estamos ante un problema global con repercusións locais, e son as repercusións locais as que nos molestan. Cando vemos á xente tirada na rúa, dicimos Que fai o Concello? E ademais facémolo desde dúas perspectivas: temos ao veciño ben intencionado e o veciño hixienista. O veciño hixienista é o que a todas e todos os que estamos aquí nos molesta, Xa vén o veciño para queixarse de que hai persoas durmindo na rúa, pois hai que comprender que a xente ten que vivir e que ten dereitos e tal e cal, E temos o noso discurso moi ben articulado. Pero logo está o veciño compasivo, que pode ser moito máis insistente. Porque o veciño compasivo pódese atopar a persoas e dicir Que alguén faga algo e pretende que se faga. Hai uns meses atópome a unha persoa coñecida, un señor ruso, completamente alcoholizado, en cadeira de rodas e quedeime a facer observación participante a ver que pasaba. Os veciños e veciñas, e os comerciantes estaban enervados porque a Garda Urbana pasara por alí dúas veces e non o levaron. Os axentes preguntáranlle se estaba ben, mandáraos á porra. Ao final, cae ao chan, vén unha ambulancia, segue sen quererse ir e finalmente sáltanse o protocolo e dinlle que se se atopa mal esa noite poden levalo ao Hospital do Mar. O señor segue sen querer recibir axuda e non vexades aos veciños e veciñas: É que nin sanidade fai nada Chamamos a Cáritas e non me fan caso Chamamos a Fundación Arrels e non me fan caso Pero non hai forma de incapacitalo? Porque este señor está mal da cabeza Porque ti o digas. Claro, eu non lles vou a facer ler Historia da tolemia de Foucault, pero van definir eles o que estar tolo ou non? Ao final o señor durmiu no Centro de Urxencias e Emerxencias Sociais de Barcelona porque avisamos ao servizo de educadores de rúa, estiveron a falar con el dúas horas e ante o feito de que ía mollado e que había risco de hipotermia porque era inverno, convencérono para ir ao centro; pero traballando dúas horas, das 11 da noite á 1 da madrugada, fóra da visión dos veciños e veciñas e ademais coa tranquilidade da intervención social. A día de hoxe, ao cabo de dous anos o señor vai recaendo: unhas tempadas está no albergue, outras tempadas está na rúa e con sorte algún día encaixarémolo no programa Housing First, ata que a líe no piso e a veciñanza da escaleira no lo bote. Pero isto é así. Por tanto, temos uns fenómenos que impactan a nivel local pero que son fenómenos globais e como fenómenos globais eu quero remarcar, por unha banda temos como comentaba antes, uns fluxos migratorios que estamos a regular dunha maneira altamente excluínte, que xeran exclusión e que xeran a imposibilidade de formar parte da nosa sociedade. Por tanto temos a persoas no alto risco de quedar en situación de pobreza extrema ou de senfogarismo. Doutra banda, temos un problema de acceso á vivenda que vai saíndo reiteradamente e que volverei comentar despois. E doutra banda, temos un sistema de prestación de garantía de ingresos totalmente de risa. E hai xente que me di, e non engades o mercado laboral? non, porque eu parto da base de que xamais volverá haber emprego para todos xamais. 13

16 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos E quen diga o contrario -estou a meterme en camisas de once varas- debe ser economista (risas). Desde unha perspectiva sociolóxica é moi difícil de defender que o emprego vai sacar á xente da pobreza. Entón, visto este panorama, un di: E entón no Concello porque vos metedes en camisas de once varas e poñedes este tema na axenda? Pois porque a situación de exclusión do mercado de vivenda e os problemas que temos coa vivenda nunha cidade como Barcelona exprésanse no espazo público en forma de senfogarismo, reproducindo e multiplicando os problemas de todos os que dormen na rúa, pero non só, tamén problemas de exclusión residencial severa: xa sexan asentamentos de chabolas que están estabilizados -temos unhas 400 persoas durmindo en diferentes asentamentos na cidade-, xa sexan ocupacións de locais comerciais, por exemplo, que se están producindo con moita intensidade nos últimos anos; xa sexan situacións de hacinamento con tres núcleos familiares vivindo en apartamentos de 60 metros; persoas durmindo en pensións ad eternum, familias enteiras Todo isto é senfogarismo. Entón, temos unha parte que é visible que é a persoa sen teito, pero tamén temos unha parte de exclusión residencial, un goteo de persoas e familias que acaban na rúa. Entón, tamén a perspectiva de que isto se deteña, tendo en conta a escalada de prezos da vivenda, tendo en conta que estamos nun marco xurídico que non facilita para nada a recuperación do dereito á vivenda Lémbrovos -e isto defendereino tanto como faga falta- que o gran problema do senfograrimso no Estado español chámase Lei de Arrendamentos Urbanos. Non é un problema de Concellos, é un problema da Lei de Arrendamentos Urbanos, a parte da Lei de Estranxeiría, insisto. E como nota ao pé de páxina direi que o tema de como convertemos a demandantes de asilo e de protección internacional en persoas sen teito tamén é bastante dramático, porque o programa de refuxio do Estado español dá pena. Entón, con estes problemas globais temos que lidiar, desde a administración local con ou sen axuda das entidades non lucrativas, porque como durante tantos anos estivemos delegando o tema nas entidades non lucrativas, porque non esquezamos que durante décadas as persoas sen fogar foron as persoas que saían rebotadas dos servizos sociais e institucionais por tanto, quen quedaba aí? Pois a Igrexa ou organizacións non lucrativas que facían de rede última. Ese é o motivo polo que na cidade de Barcelona, desde o 2005, existe a Rede de Atención ás Persoas sen Fogar. A rede está dentro dun modelo organizativo de coprodución de políticas dun Acordo cidadán por unha Barcelona inclusiva que se asina tamén no 2005 e a rede coordina os esforzos de 32 organizacións da sociedade civil e o Concello. Por tanto, cando nos poñemos elaborar este plan no 2015, queremos que sexa un plan de cidade e por tanto un plan de toda a rede, non só do Concello. Tentamos arrincar os compromisos do Concello e ofrecer ferramentas de control ás organizacións e á cidadanía para que poidan dicir daquela que se fixo, que non se fixo e porqué. Pero tamén queremos compromisos das organizacións, rompendo a lóxica da participación na que as organizacións lle din ao concello como terían que ser as cousas, o Concello fai o que lle parece, e logo presenta un informe e di Parécevos ben? Si, non. Non, aquí hai compromisos 14

17 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona de todas e todos, porque é unha política que ou desenvolvemos entre todas e todos ó non hai política. Entón, temos un plan do que se responsabilizan 32 entidades e un Concello e un plan que o que pretende é xestionar mellor o problema. En ningún momento anunciamos que imos erradicar a problemática. Imos ver como xestionamos o problema e como conectamos estes dispositivos coas políticas de vivenda, como todo isto nos serve para denunciar politicamente e para facer incidencia e para cambiar a percepción social que ten a cidadanía, e como desde a cidade de Barcelona lanzamos a mensaxe chave que é: O senfogarismo é un problema de vivenda, e como problema de vivienda aféctanos a todas e a todos. Entón, dentro do deseño do plan, traballamos en tres niveis. O nivel 1 é a recollida de coñecemento e de saberes dos profesionais e das profesionais, é dicir, non é un plan político, é un plan no que houbo a implicación de técnicos e técnicas da casa. Por sorte ou por desgraza á min encárganme a elaboración deste plan, e a coordinación deste plan, despois de estar traballando desde o 2011 en esferas moi pouco políticas, cos técnicos e técnicas da casa, mellorando servizos, facendo asesorías externas, facendo investigación, moitas veces coincidindo en mesas como esta con técnicas do Concello de Barcelona e eu dicindo o que elas fan mal e elas defendéndoo, discutindo, e logo póñennos a traballar xuntos, e o plano técnico ten sido moi importante. Fomos a todos os niveis da administración, mesmo aos niveis dos servizos externalizados ou servizos externos. Non son servizos externalizados porque xamais foron internos. No seu momento, cando se creou o servizo, hai 25 anos, non se podía crecer e sacouse a concurso público e desde entón é un servizo externo, porque internalizarlo rebenta o orzamento, pero estamos estudándoo. Ademais esas técnicas, as educadoras de rúa, son as que máis participaron no plan porque son quen mellor coñece como funciona a situación extrema do senfogarismo de rúa. As persoas que atenden en albergues, as persoas que están diante do mostrador recibindo a quen entra nos centros de primeira acollida Toda esta xente fixémola participar e puxemos ferramentas para recoller as súas achegas. Por tanto, temos o nivel técnico profesional e temos tamén o nivel da rede: pedímoslles a Cáritas, San Juan de Deus, Fundación Arrels e así ata 32 ONG s, que participasen non só desde os cargos directivos senón tamén desde os seus profesionais. E despois facer un plan sen escoitar ás persoas que realmente coñecen a situación, a min parecíame un absurdo; a pesar de que as miñas últimas investigacións eran investigacións cualitativas e eran investigacións en rúa, porque a última investigación que fixen antes de poñerme co plan tiña como obxectivo precisamente determinar as causas que expulsaban a persoas do sistema de atención a persoas sen fogar, ou dito doutro xeito, a pregunta de investigación así en plan basto: por que a xente prefire durmir nun caixeiro que nun albergue? Cando aínda había prazas nos albergues, agora isto xa non serve. Pero quixemos formalizar todo isto e constituíuse un grupo que aínda funciona, e que funcionará aínda durante dous anos, un grupo de persoas sen fogar ou de persoas que pasaran por 15

18 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos situacións de rúa e que estaban atendidas polos servizos sociais, que se constituíu formalmente dentro do Consello Municipal de Benestar Social como grupo de traballo, polo tanto o seu coordinador forma parte do Consello Municipal de Benestar Social e ten voz nos plenarios e comisións permanentes do Consello, e que traballou o deseño do plan e agora son os responsables da vixilancia do plan, é dicir, as técnicas municipais e os referentes municipais teñen que presentarse ante este grupo para render contas cada 6 meses e explicarlles que se fixo do plan, que melloras se levaron a cabo. Temos un grupo de 18 persoas, que se ten que coidar moito, con bastante absentismo polas súas circunstancias persoais, hai certa rotación, pero temos un núcleo duro de 6 persoas que veñen sempre, que están a participar activamente e que queremos que sexan actores políticos. Con isto, desenvolvemos un plan de atención que pretende partir do que xa había, porque tampouco imos inventar a roda. O Programa Municipal de atención a persoas sen fogar en Barcelona funciona desde o 2005, é un programa que xeraba ao redor de prazas de aloxamento de emerxencia e de aloxamento residencial de medio prazo, persoas durmían cada noite en aloxamentos para persoas sen fogar en Barcelona - agora pasamos xa de ; que xa constituíra a Rede de Atención de persoas sen fogar no 2005, que ademais conta cun departamento de intervención social no espazo público, con varios servizos: 2 servizos dirixidos a atender ás persoas que viven en asentamentos con ao redor de 35 profesionais de rúa; un equipo de inserción social con educadores de rúa que contaba no seu momento con 15 profesionais e hoxe conta con 38; e un un centro de servizos sociais especializado en persoas non domiciliadas, persoas sen domicilio fixo. Con todos estes servizos xa contabamos, o que fixemos foi amplialos, melloralos, cambiar metodoloxías. E ademais temos o Centro de Urxencias e Emerxencias Sociais de Barcelona, que funciona a nivel metropolitano, porque conseguimos porque xa que temos que atender a realidade de todas as persoas da área metropolitana, pois o lóxico é que outros municipios se impliquen. Ese centro acolle casos de senfogarismo onde hai riscos, pero tamén debe reservar un espazo de camas baleiras por se hai calquera outra emerxencia, por exemplo, en caso de atentado terrorista, accidentes de transporte, etc. Conta con psicólogas e psicólogos, educadoras, educadores, traballadoras e traballadores sociais. Con todo este despregamento, partiamos dunha base para desenvolver un plan que o que pretende é mellorar o enfoque e conectar con vivenda, Que facemos? Punto A: Prevención. Temos que detectar os casos de risco de senfogarismo e de senfogarismo extremo, e detectalo nos servizos sociais pero tamén forzar o traballo interadministrativo. Estivemos participando no que a Generalitat chamou a Estratexia Integral de Atención a Persoas Sen Fogar, que é un plan que están a desenvolver, pedíusenos que fixésemos achegas e fixemos achegas bastante contundentes. A Generalitat focalizábao en que recursos imos crear ou como imos introducir piloto de Housing First en Cataluña. A min paréceme fantástico pero, ou me empezas a dicir cando unha persoa sae de prisión sen domicilio, ou llo comunicas aos servizos ou non imos ben. A desinstitucionalización debe ser comunicada. Cando os rapaces tutelados ata os 18 quedan 16

19 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona cunha man diante e a outra detrás, debemos estar coordinados, cando a xente sae de prisión debemos estar coordinados, cando a xente sae de centros de saúde mental debemos estar coordinados, e cando a xente sae de hospitais debemos estar coordinados. E non só dos hospitais de Barcelona cidade onde a coordinación xa a conseguimos; queremos saber tamén cando sae alguén do hospital de Terrassa porque probablemente acabará en Barcelona. por tanto, queremos comunicación, e o traballo interadministrativo é básico. Por tanto a prevención é unha tarefa nosa, dos concellos, debemos detectar os casos antes de que acabe a xente na rúa, pero tamén hai deberes para os demais. Temos que mellorar a atención e iso significa o que comentaba antes: máis privacidade, mellores instalacións. Oxalá puidésemos pechar o Centro de Aloxamento de Emerxencia de Zona Franca. Eu cando era activista e investigador dicíalle ao Concello tes que pechalo, isto é unha merda, aquí non hai ninguén que se recupere E agora penso: como prescindo eu de 120 prazas cando teño persoas durmindo na rúa? Pois dentro do plan de investimentos municipais, pensamos en que solucións creativas podemos atopar para que ese centro, que ademais está afastado, que á xente cústalle tres cuartos de hora de transporte público chegar ao centro da cidade pero como non o podemos pechar, vamo a dignificalo, que din as técnicas municipais. A min non me gusta demasiado a palabra, pero elas utilízana. E como o queremos dignificar, imos facer habitacións moito máis pequenas, imos poñer máis persoal e imos tratar de facer espazos comúns moito máis agradables que ese comedor. Iso nun dos centros, que é o máis estigmatizado, pero nos outros centros tamén estamos a expor dentro do plan de investimentos municipais reformas profundas, sen perder prazas. O cal significa utilizar solares, conseguir, custe o que custe, os solares próximos para poder colocar construción modular que nos amplíe os espazos. Que non é o desexable, insisto, o desexable sería poder proporcionar vivenda, pero é o que hai. Para mellorar a atención tamén crecemos focalizando, é dicir, creamos novos recursos que veñen atender a diversidade. Non máis recursos xeneralistas. Desconxestionamos os recursos xeneralistas a través da creación de centros específicos como o de Carl Muns, con 40 prazas para persoas sen fogar con problemas de saúde mental graves. Porque era unha demanda das outras persoas que utilizaban os centros e que cho dicían con total honestidade: É que hai xente que me dá medo porque se brotan no centro e dánme medo Para min tamén foi unha razón que mo fixo pensar dúas veces antes de achegarme a ese centro. E á vez, a persoa que sufría brotes no centro dicía É que todos me miran coma se fose un psicópata asasino, é que non recibo o apoio que necesito. E os profesionais do centro dicíannos É que eu non son psiquiatra. E hai un equipo itinerante de psiquiatras pero non chega. Outro centro específico para mozos/as. Crece o problema da poboación moza extutelada que acaba sendo poboación sen teito, un centro para mozos/as que abriremos en breve, antes de que acabe este ano. Outro centro que xa se abriu para familias que quedan na rúa e con problemas moi graves de socialización. E por último outro centro para persoas individuais e parellas, de micro apartamentos. 17

20 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Hai que crecer si, pero cun pouco de criterio, identificando necesidades e sabendo que, aínda que crezamos en prazas, en centenares de prazas, seguiremos tendo o problema na rúa. Crecemos tamén na capacidade de intervención no espazo público e cambiando as metodoloxías. Xa sei que é unha esaxeración e que probablemente hai xente que se enfadaría, pero o equipo de educadores/as de rúa non é o equipo de limpeza social da cidade, e iso eles téñeno claro, pero algúns responsables políticos non, e responsables políticos de varias cores. Claro, quéixase a veciñanza e como queda tan feo mandar á policía, entón mandan educadores/ as sociais e dinlles que teñen que buscar unha solución, pero que solución? Non hai prazas nos albergues, as pensións valen para uns días pero logo hai que mandalos a albergues e non hai prazas Entón hai que mover o problema, mandalos dunha praza para outra, pois para mover o problema non necesitamos educadores sociais, para iso manda á policía. Ah! que é feo? Que somos progres e que non queda ben? Pois entón temos un problema de vivenda. Os equipos de rúa non se teñen que dedicar á limpeza social, téñense que dedicar a xerar vínculo, teñen que ser a persoa de confianza das persoas que están na rúa. Eles/elas sábeno, imos deixarlles traballar, por favor? Entón, as persoas que interveñen no espazo público dedícanse a xerar vínculo, a minimizar impacto, a xestionar o problema coa veciñanza... A primeira persoa á que me dirixo cando hai unha queixa veciñal non é á persoa que está na rúa, é á veciña ou veciño e pregúntolle cal é o seu problema, como podemos chegar a un acordo, podemos falar con esa persoa? É que fai as súas necesidades no meu portal Vale, pois buscamos un bar e dicímoslle ao propietario por que non lle deixa cada mañá entrar alí, tentamos mediar, buscamos unha persoa sensible, buscamos solucións na comunidade e, en última instancia, xeramos confianza para poder arrincar esa persoa da rúa, colocala nalgún sitio e empezar un proceso e conseguir que ao final acceda a unha vivenda. Pero nun primeiro momento, o impacto comunitario, por tanto hai que cambiar metodoloxías, e niso fixemos un traballo moi artesán. Pasamos dun equipo de 15 persoas a un equipo de 38, e ocupeime persoalmente da súa formación, estivemos traballando conxuntamente, e eles espuxeron os seus problemas e debatémolos. Hai técnicas que levan 15 anos intervindo no espazo público e saben unha chea de cousas. Seguinte punto. O acceso á vivenda. Nunha cidade sen vivenda alcanzable, unha cidade onde o piso ou o apartamento máis barato xa custa 800 euros. Nunha cidade así como consegues vivenda? Pois poñendo a maquinaria a funcionar. Temos un 2% de parque vivenda social, iso a niveis europeos non é nada. Pero a maquinaria ponse a funcionar para chegar a ter algo en anos. Por tanto, temos que xestionar o mentres tanto e debémolo facer con humildade, é dicir, non imos solucionarlle a vida á xente, imos poñer a maquinaria a funcionar, e estase facendo un esforzo sobrehumano. 18

21 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona Problema: a asignación de vivendas. Cando se van recuperando vivendas dos bancos, para quen son? para familias deshauciadas, claro, mesa de emerxencias. Entón, que vivendas quedan para servizos sociais que atenden a persoas máis vulnerables? Ningunha. Así que temos que asumir que ata que non forcemos unha pequena cota, a saída que imos ter son habitacións de realquiler, así que imos tentar non perderlles a pista ás persoas ás que mandamos a habitacións de realquiler e van sobrevivindo como poden, que sigan tendo contacto cos servizos sociais territoriais para evitar a recaída. Non o deixamos aí e esperámonos a volvelo atopar na rúa, por tanto imos reforzando todas estas canles. E finalmente, o cambio de percepción. Ser capaces de comunicar que o senfogarismo é un problema de vivenda e que a realidade das persoas sen fogar é múltiple e diversa e non só aquela persoa que está no caixeiro que fai as súas necesidades no teu portal e que che esta molestando, porque evidentemente hai persoas que dormen na rúa e que son unha molestia para a veciñanza, pero destes non hai máis de 50. Por estes 50 non imos estigmatizar a todas. E ademais esas 50 teñen problemas moi complexos que hai que atender porque é unha cuestión de dereitos. E no tema de poñer a vivenda como elemento principal, hai unha metodoloxía de intervención que aparece como etiqueta sexy no mundo do senfogarismo hai uns anos que é Housing First, e isto está moi ben pero non pasará de ser un programa piloto se non conseguimos un parque de vivenda social moi amplo, se non conseguimos limitar os prezos dos alugueres e se non conseguimos unha garantía de renda. Polo tanto, alucinarnos co Housing First de Finlandia é un erro estratéxico. En Finlandia levan xerando vivenda para Housing First desde os anos 80, non o imos facer nós en dous días. No noso caso, en Barcelona, temos un proxecto de 50 vivendas que nos está custando horrores facer crecer e aínda que o fagamos crecer non acabaremos co problema. Iso si, é un bo banco de probas para revisar metodoloxías, cambiar as estruturas de poder, entender que a persoa se recupera mellor cando ten unha vivenda, entender que o traballador/traballadora social está ao servizo da persoa, e non a persoa ao servizo das expectativas do traballador e traballadora social. Por tanto, Housing First é moi importante, moi interesante para atacar a cronicidade, para atacar o problema das persoas que levan moitos anos na rúa, que nada máis funcionou con elas, pero Housing First como solución máxica e como etiqueta sexy de levo todo o mandato municipal sen facer nada polas persoas sen fogar, vou facer un programita de Housing Fisrt, que é o que está a pasar en España, non. En moitos plans nacionais, moitas estratexias nacionais contra o senfogarismo, empezando pola española -sen dotación orzamentaria por certo- e continuando pola danesa, parece que o Housing First é a maneira de atacar o senfogarismo e non. Insisto, a forma de acabar co problema é un parque de vivenda social amplo, garantía de rendas, acabar coa exclusión administrativa e basicamente darlle a volta ao sistema, senón seguiremos tendo xente na rúa. Mentres tanto, xestionarémolo o mellor posible, coa maior dignidade posible e atendendo aos dereitos das persoas. 19

22 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Preguntas do público Son Ana Guillén, traballadora no hospital Clínico de Santiago e quería preguntarche como vos coordinades cos servizos sanitarios. Albert Sales: cando unha persoa entra en calquera dos hospitais da cidade e vese claramente que non ten domicilio fixo, que é unha persoa sen fogar, directamente o aviso chega aos Servizos Sociais e fáiselle unha visita antes de que lle dean a alta médica. A responsable de activar o aviso é a traballadora social do hospital, ela ten claro que cando entra un perfil así debe poñerse en contacto co centro de emerxencias sociais. Isto funciona nos hospitais da cidade e nos dous últimos anos tamén funciona nos centros de distrito e de barrio. En canto a atención sociosanitaria, temos moi ben identificadas as persoas maiores que saen que están en sociosanitario que non teñen domicilio para que non saian directamente á rúa. Hai outras comunidades que o teñen resolto desde hai anos, pero nós ímolo resolvendo agora. Chegámonos a atopar con que as ambulancias deixábannos a xente na porta dos centros de atención ás persoas sen fogar e íanse. Isto ímolo resolvendo. Son Miguel Vieito, avogado e investigador en Dereito. Teño dúas preguntas, unha como se traballa desde o eido local sen ter competencias? e outra, hasta que punto sería trasladable o que facedes nunha cidade tan grande e complexa como Barcelona a Santiago de Compostela, que non chega nin aos cen mil habitantes. Albert Sales: Un equipo de rúa aquí pode patearse a cidade á perfección cun equipo relativamente modesto. O que hai que traballar moi ben é a metodoloxía de intervención e sobre todo a metodoloxía de aprendizaxe, por tanto hai que artellar espazos para compartir experiencias e ver como solucionamos os casos máis graves, para ir aprendendo da propia praxe profesional. Despois, a creación de equipamentos que permitan á persoa refacer a súa vida e ter en conta aspectos chave coma a privacidade e intimidade, o contacto coa o familia, ter en conta espazos onde a a nós nos gustaría vivir. O outro día estaba nun centro para mulleres en Gotterbog, a segunda cidade de Suecia e era agradable estar alí, apetecíache estar naquel sofá lendo un libro. Nalgúns centros de Barcelona tamén é así, pero no de Sarriá ou no de Zona Franca, tes ganas de saír de alí e irte a unha cafetería, pero se non poden pagalo, estás a mandalos ao espazo público. Hai que facer centros onde a xente non se sinta estigmatizada, un centro onde sintan que o espazo as coida e ao que coidan, e onde non che dea vergoña convidar á túa familia se a normativa do centro o permite. En cidades con escala máis humana, eu creo que iso é posible. E despois a vivenda, en cidades máis pequenas, o programa Housing First ten moito máis impacto, co apoio axeitado podemos darlle unha vivenda individual á persoa con máis garantías de éxito, e iso por non falar das estratexias de prevención e de parar o golpe antes de que a persoa pase nin unha soa noite na rúa. Carmen Morán, profesora da Facultade de Ciencias da Educación. Pregúntome se non recollestes aí os saberes da cidadanía... a nosa planifica. se non se considera o que pensa a cidadanía para poñer en marcha o plan -seguramente si pero non o mencionaches- e logo imos tratar de resolvelo no plano da comunidade, entón facemos planificación para que? Para o caos? Quédome un pouco desasosegada. 20

23 Traballo en rede para a loita contra o senfogarismo en Barcelona Albert Sales: Ás veces teño a tentación de ir ás conferencias cunha camiseta que vin unha vez que debería terme comprado, que dicía: Eu non son pesimista, son sociólogo É que realmente temos un panorama urbano moi duro, estamos batallando contra problemas moi graves. Eu non teño ningunha dúbida de que cada vez vai haber máis xente na rúa por moi ben que o fagamos. Chegan a Barcelona 80 rapaces cada mes procedentes de Marrocos, Mauritania, etc. Poderán apañarse un tempo pero acabarán caendo. Temos un problema de vivenda brutal, e temos unha cidade totalmente polarizada, onde a veciñanza cun poder adquisitivo limitado, como eu mesmo, terémonos que ir fóra, onde quedará unha elite de expatriados de todo o mundo con salarios globais tomando vermú nas terrazas, e a xente fodida de verdade terá que vivir amontoada ou na rúa porque non o vai poder pagar. Dá vertixe pero espero que o podades frear en cidades máis pequenas porque no que Saskia Sassen define como cidades globais témolo moi mal. En España hai dúas cidades globais que son Madrid e Barcelona, e unhas cantas aspirantes. Ou freamos o tema da especulación en vivenda, ou freamos os fondos voitre, ou temos un problema efectivamente moi desasosegante. E con respecto ao tema de incluír á cidadanía, claro que a cidadanía fixo propostas concretas dentro do programa de actuación municipal, fixemos un traballo participativo e aí recibimos moitas achegas da cidadanía, recollémolas e analizámolas e dixémoslles isto é o que expón a cidadanía, a vós que vos parece? A metodoloxía foi de confrontación, de presentarlles esas propostas aos tres grupos privilexiados na elaboración do plan. Para min tamén como científico social paréceme que o que opina a cidadanía chega con moita máis facilidade, eu estou a dar criterios para responder as queixas cidadás desde que empezou o mandato, todo o que vai dirixido á alcaldesa respóndese, ata por Twitter. Esta clase media inventada que non existe pero que todo o mundo se sente clase media, é capaz de chegar, pero as persoas afectadas, é dicir, a xente que está na rúa, as entidades e o persoal técnico, non teñen voz, por iso os privilexiamos na elaboración do plan, pero iso non quere dicir que non recollésemos propostas cidadás. Fíxose un debate de cidade para que coincidisen cidadanía con persoas da rúa e profesionais. E foi unha xornada de traballo onde todos os grupos interaccionaron e foi extremadamente interesante. Despois, eu mesmo estiven dando a cara por este plan en diferentes barrios, coa veciñanza, e recollendo as súas achegas. Faise o que se pode, tamén. A opinión da cidadanía, neste sentido, está recollida, e desgraciadamente, a dos máis críticos está hiperrepresentada e estívoo sempre, sobre todo en mandatos anteriores. Son Lucía, politóloga especializada en políticas de xénero e boto un pouco en falta o punto de vista cualitativo e cuantitativo desde a perspectiva de xénero, tamén da feminización da pobreza e da posible violencia de xénero cara as mulleres sen fogar, tamén dos recursos específicos, como pensas que se pode abordar esta dobre discriminación, e se coñeces as experiencias de campo das educadoras e educadores á hora de enfrontarse ao traballo con mulleres. Albert Sales: A min preocúpame moito a invisibilización das mulleres sen fogar, todo o mundo identifica o problema do senfogarismo con homes e é certo que a maioría dos que están na rúa sono, en Barcelona son un 10% as mulleres. Mesmo hai unha chea de argumentos para negar a feminización da pobreza e asegurar que os homes teñen menos protección social, pero todo isto é falso. O que ocorre é que o senfogarismo feminino exprésase doutra forma e require políticas que sexan sensibles a esta diversidade. O senfogarismo feminino ten máis cabida nas outras categorías ETHOS e non tanto na de rúa, pero a medida que nos afastamos da rúa 21

24 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos hai moitas máis mulleres. Amontoadas en vivendas hai máis mulleres que homes, en situación de vulnerabilidade residencial hai máis mulleres que homes, en situación de coachsurfing, de sofá en sofá, de casa de amiga en casa de amiga hai moitas máis mulleres que homes. Unha das razóns é o medo que teñen todas as persoas, pero as mulleres máis e con máis razón. O acoso sexual, as constantes ofertas de intercambio sexual a cambio de diñeiro, a cambio de aloxamento, a cambio de comida... O medo está presente constantemente, por tanto as mulleres, antes de acabar na rúa, fan o que sexa, mobilizan todos os recursos. Ademais as mulleres non teñen esta condición de bread winner autosuficiente, co cal, cando necesitan axuda recorren aos servizos sociais antes que os homes. Das mulleres que coñecín na rúa todas estaban moi mal a nivel de saúde mental e estabilidade emocional. Calquera estratexia que poña a vivenda por diante debe priorizar ás mulleres, porque son máis vulnerables na rúa, as estratexias de prevención na rúa debe ter especial sensibilidade co senfogarismo feminino, e a partir de aí ábrese o debate dos equipamentos específicos ou non. Eu son partidario de centros de mulleres con persoal unicamente feminino, sei que ten críticas e pode estar suxeito a debate, pero algunha proposta e algunha avaliación consistente deste tipo no Estado español sería moi desexable. María Xosé Vázquez, son traballadora social nun hospital. Ti mencionabas que un dos piares do plan era o cambio de mentalidade da cidadanía e quería preguntarche cales son as liñas de traballo cos medios de comunicación porque de que ao final a cidadanía tamén se nutre diso. Aquí a Rede de Pobreza ten un código, o Colexio Profesional de Xornalistas posicionouse por petición do Colexio de traballo social e de educadoras e educadores de Galicia, pero logo están os medios que responden a uns intereses concretos e o que pasa é que nós estamos tentando facer ese cambio de perspectiva na cidadanía e logo temos en fronte aos medios de comunicación que tiran para outro lado. Albert Sales: Hai varios niveis, no nivel institucional, púxose en marcha a Guía de Estilo que podedes consultar porque a temos en catalán, castelán e inglés. Foi tamén unha excusa para poñer ás entidades para pensar e que decidisen que é o que queren transmitir e trasladarllo aos medios. Porque o que se diga desde instancias políticas sempre é visto como autodefensa. Necesitamos ás entidades, e hai entidades que están pola causa, e hai entidades que están pola caixa, por exemplo centrar a realidade das persoas sen teito nas persoas tiradas na rúa é a mensaxe que propicia mellor que a xente quede coa idea da alterización. Habemos de explicar que iso é o máis extremo pero entre a nosa situación e esa situación hai unha gama de grises interminable e todos podemos acabar aí. Necesitamos a complicidade das organizacións, que se esquezan de que teñen que conseguir recursos para os seus usuarios, que segundo eles son os que peor están do planeta, cando a realidade é que a maioría das persoas sen fogar non teñen ese aspecto. E outro nivel é o nivel dos xornalistas individuais, dedicarlle tempo a reunirse con eles, e tentar romper algunhas barreiras. Hai que xerar máis flexibilidade. Se un xornalista quere saír cos servizos de rúa hai que permitirllo e explicarlles o que pasa na rúa, porque tamén estamos para educar á sociedade. Son Ramón, son psiquiatra e quería preguntar como tendes o tema coas fundacións tutelares Albert Sales: Algunhas forman parte da Rede de Atención a Persoas sen fogar, outros non. As que forman parte da rede, teñen un coñecemento bastante profundo e o que tratamos é de coordinar esforzos e que accedan a programas como Housing First e que se deleguen responsabilidades nos nosos profesionais. Máis aló disto, podería entrar en temas espiñentos. 22

25 2. Como se está a deseñar o plan para a atención ás persoas sen fogar en Compostela Como se está a deseñar o plan para a atención ás persoas sen fogar en Compostela Lucía del Río Casanova Psiquiatra Coordinadora do Proxecto de Planificación do Centro de Atención ás Persoas sen Fogar de Santiago de Compostela Formouse como médica na Universidade de Santiago de Compostela e completou a súa formación como Psiquiatra vinculada á atención pública no SERGAS dentro da área Sanitaria de Santiago. Enriqueceu a súa experiencia con estancias en dous centros nacionais, colaborando no Programa de Disociación e Trauma (Complexo Hospitalario Universitario da Coruña) e no Programa de Atención a Enfermos Mentais Sen Fogar que se desenvolve na Comunidad de Madrid (Hospital Clínico San Carlos e Hospital da Paz). Tamén está formada en Psicoterapia Narrativa, EMDR e Gestalt. 23

26 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Durante os últimos meses, colaborei co Concello de Santiago na definición do futuro Centro de Atención ás persoas Sen Fogar en Compostela, axudando na planificación de cal será o modelo a seguir e que recursos específicos serán necesarios para poñelo en marcha. Traballamos tamén no deseño do que será o Plan Municipal de Atención ao Senfogarismo, empezando por plantexar unha análise de necesidades e tratando de coñecer os recursos existentes noutras cidades. Desprazámonos e vimos como estaban funcionando os recursos de distintas entidades sociais a través dun pequeno proceso participativo-consultivo, e digo pequeno porque foi algo modesto pero moi valioso de cara a recoller as voces tanto de persoas sen fogar como dos profesionais que traballan na atención ao senfogarismo. Cando falamos coas persoas usuarias dos centros, escoitamos reinvindicacións de privacidade, intimidade; autonomía para desenvolverse dentro das instalacións; capacidade para tomar decisións sen que se lles dea un trato infantil; menos burocracia para acceder aos servizos, e poder entrar nos centros coas súas mascotas, que na maioría dos casos son a única familia que teñen. Tamén falaron sobre a necesidade de ter un espazo propio, de pertencer a unha comunidade, e de facer cousas en común. E foron ademais, xeradores de grandes ideas e propostas encamiñadas a desenvolver as súas cualidades artísticas e as súas destrezas e oficios, como xeito de recuperar a autoestima e sentirse útiles. Despois desta pequena recollida de voces continuamos o proxecto intentando recopilar unha serie de boas prácticas que nos axudasen a planificar o que queremos facer aquí en Compostela. Fixemos o noso particular Camiño de Santiago do Senfogarismo, visitando centros de Pamplona, Zaragoza, Bilbao, San Sebastián e nestas visitas e noutros contactos institucionais que tiveron lugar a lo longo destes meses con ciudades como Avilés ou Barcelona, fomos coñecendo como se funciona noutros lugares e decidimos convidar a esas persoas a compartir con nós as súas experiencias na II Xornada sobre a Situación das Persoas sen Fogar, para debater sobre a necesidade de planificar Recursos Específicos capaces de atender a diversidade: persoas con problemas de saúde mental, persoas con adiccións, familias, menores, mulleres Cada caso esixe uns recursos e unha atención diferente, porque os sen fogar non son un colectivo, son persoas; cada unha coa súa historia e as súas circunstancias. Esta é unha das grandes mensaxes lanzadas durante a xornada e que se reflexa en varios puntos desta memoria, na que atoparedes tamén as reflexións achegadas por expertas e expertos, e as preguntas plantexadas polo público. Con toda esa inspiración traballamos nestes momentos, empeñadas en poñer as bases dunha Compostela máis xusta e máis social, onde haxa lugar para TODAS e TODOS. E agora, vou compartir con vós os testemuños dalgunhas persoas sen fogar coas que fomos falando ao longo destes meses, para que reflexionemos e traballemos pensando no que elas e eles demandan. 24

27 Como se está a deseñar o plan para a atención ás persoas sen fogar en Compostela O que dixeron as persoas sen fogar sobre o funcionamento dos recursos: Quieres descansar y está la tele puesta, hay días que apenas cabemos, es mejor marchar. En el albergue son 7 días y luego qué a la calle otra vez. Tenía que tener habitaciones para estar uno solo, o como mucho dos, que si uno ronca, que si otro viene borracho, para eso es mejor estar en la calle que nadie te molesta. A veces te piden tantos papeles que ya pasas de todo. Cuando vives en la calle hablas muy fuerte, necesitas un espacio fuera. Si el perro no entra yo tampoco. Yo para aguantar normitas prefiero dormir en la calle. No me parece bien que me anden anotando en una libreta si me duché o no me duché, como si fuera un niño. Verás como si vamos 4 días juntos, comemos juntos, caminamos, charlamos y salimos de aquí, ahí sí que se hace grupo. Cada vez que hay un partido de fútbol o campeonato de mus termina en pelea, no puede ser nada que haya que competir, tiene que ser algo que hagamos todos juntos, en la misma dirección. Necesitamos una reunión, como una asamblea o algo así como hacían en X. albergue. E tamén xeraron grandes ideas: Muchos en la calle son buenos con el arte o la artesanía, no hay un sitio donde el que sepa pintar cuadros pueda hacerlo, pueda pintar y exponer, o el que sepa escribir pueda publicarlo. Estaría bien tener una pizarra muy grande en la que poder dibujar y expresarnos, como una pared que pudiéramos usar libremente. En la calle hay mucha gente válida que puede enseñar muchas cosas, uno es albañil, otro fontanero, cuando enseñas lo que sabes te sientes útil, te da autoestima, ayudas a otros y a ti, y si además te pueden dar una pequeña ayuda por hacerlo, o facilitarte algo las cosas pues mucho mejor. 25

28 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos 3. Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado 3.1. A experiencia do Housing First nun concello, o caso de Avilés. Marco Antonio Luengo Castro Director da Área de Promoción Social do Concello de Avilés É director da área de Benestar Social do Concello de Avilés desde 2015, onde previamente desenvolvera labores de xefatura de servizos sociais municipais. É psicólogo clínico e terapeuta familiar, cunha experiencia na atención en saúde mental e isto fai que teña unha especial sensibilidade cara ás problemáticas de saúde mental na atención ás persoas sen fogar. Centra a súa exposición no modelo de Benestar Social de Avilés, os programas de atención a persoas sen fogar e en concreto sobre as problemáticas de saúde mental que se asocian as situacións de senfogarismo. O modelo de cohesión de Avilés Avilés é un concello pequeno, de habitantes. Para nós o Housing First como tal non ten moito sentido descontextualizado de Avilés e as súas problemáticas concretas. O modelo de cohesión social que nós defendemos ten que ter unha coherencia máis aló de persoas sen fogar, familias monoparentais, nenos que fracasan, xente tutelada, porque eu creo que o modelo ten que superar o que despois fagamos con cada colectivo. A formulación para nós desde hai anos é o modelo comunitario e ídesme permitir dicir catro cousas sobre o que para nós é o modelo comunitario, porque usamos moito a palabra e non a usamos sempre para referirnos ao mesmo, así que eu creo que é honesto pola nosa banda definir o que nós entendemos por 26

29 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado modelo comunitario. Nós cremos que nunha cidade non podes traballar coas persoas sen fogar se non estás a coidar absolutamente todo o preventivo e todo o que sostén a unha persoa normal, todo o que ten que ver con que as nenas e nenos non fracasen, que os colectivos máis vulnerables teñan protección, que a xente teña acceso a unha vivenda, que os comedores sociais non sexan necesarios e sexan comedores escolares ou a xente coma na súa casa... É dicir, todo aquilo que fai que a unha persoa lle vaia ben, forma parte da política social. Sobre que intervimos? A maioría dos que estades aquí traballades con exclusión. Ogallá o problema fose unicamente un problema de exclusión, porque sería bastante máis fácil de manexar, ten que ver coa pobreza, coa educación, coa falta de apoios, de xente que te apoie, xente que te coide, e ten que ver con problemas de saúde; tamén económicos A xente coa que traballamos, en termos xerais, ten problemáticas nas que interveñen varios factores. Abordar cada un deses factores por separado é unha frustración, non vai funcionar. Dentro do noso modelo a formulación ten que ver con traballar eses niveis, e por tanto respóndese á seguinte pregunta. Quen intervén? A palabra é corresponsabilidade. Somos unha cidade pequena e para min iso é unha gran vantaxe. Nós si que cremos na atención integral, pero non cremos nos dispositivos integrais. Nunha cidade como Avilés pensamos que os os dispositivos integrais lévannos a máis riscos que solucións. E explícome, dentro dun modelo comunitario, falamos de corresponsabilizar, entón se imos creando dispositivos integrais que atendan integralmente á xente, repartímonos a responsabilidade, repartímonos á xente. Entón, nun sitio pequeno, o que cabe facer é preguntarse: como está a responder Vivenda? Como está Saúde Mental saíndo da zonificación e abordando o problema? Pensamos que ten que ir por aí, porque eu, que veño da Saúde Mental onde somos os expertos no tratamento integral, tocoume ver sitios en España e fóra, manicomios que eran lugares que tiñan barbería, biblioteca Todo para que a xente fixese a súa vida aí. Desde logo, un grande erro. Onde intervimos? Eu cando oio falar de Barcelona ou Madrid asústome porque son cidades moi complexas, con números moi complexos. Entón, para nós, poñer o foco nunha cidade onde a xente se poida coñecer, onde os axentes que están a traballar se poidan xuntar, onde definamos cal é o problema que temos en Avilés e facer unha estratexia de cidade e traballar desde os barrios, parécennos os niveis máis adecuados. Ese modelo levounos, hai uns anos, a cambiar a estrutura do Concello. Entón, todos os servizos que traballan nestes factores que dicimos que teñen que ver co benestar das persoas, agrupáronse dentro dunha soa área, pero non nunha estrutura que queda como tal, senón que agora mesmo eu son o director desta área, pero antes era o xefe dun dos servizos. O que se expón ten que ver basicamente cunha análise conxunta, 27

30 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos cunha planificación conxunta, e na maioría dos proxectos hai dous ou tres servizos traballando. Vivenda cando se require, todo o traballo de acompañamento en temas de formación e habilidades prelaborales en fin, o que faga falta. Todos estes servizos están integrados aquí. As persoas sen fogar en Avilés Por Avilés, falando así a grosso modo -unha cidade con habitantes- pasan unhas 800 persoas cada ano, pero os que traballamos con persoas sen fogar sabemos que hai moito tránsito de xente que pasa uns días e logo márchase, e destas 800 persoas, logo temos un grupo dunhas 35 persoas sen fogar con base neste momento en Avilés, ás veces están na rúa, ás veces en infravivendas e esas persoas témolas clasificadas, sabemos quenes son, como se chaman, cales son as súas historias Porque esta é a vantaxe das cidades pequenas. E os recursos específicos que temos pois como en calquera outra cidade; temos un albergue, temos un centro de día, un centro de media estancia, un traballo de rúa para tratar de que enganchen as persoas que non queren vir Pero a nós o que nos interesa non ten que ver cos recursos específicos. Eses recursos existen porque a algunhas persoas o sistema expúlsaos; e esas persoas non nos chegan aos recursos normalizados. Pero a formulación é facer os recursos específicos co obxectivo de que esta xente enganche outra vez nos recursos normalizados, e que eses recursos normalizados se busquen a vida para ver como se adaptan tamén a esas necesidades. O programa de acceso á vivenda de Avilés Efectivamente, como comentaba antes, nós témolo relativamente fácil en comparación con Concellos como Barcelona. Temos un programa para que todo o mundo en Avilés poida ter a garantía dunha vivenda alcanzable. Temos un parque de vivenda pública que son 800 vivendas, pero é que é unha cidade onde co envellecemento nalgúns barrios están a quedar moitas vivendas baleiras. Temos programas para alugar vivendas aos particulares, mesmo agora cambiamos a nosa política e xa non construímos vivenda pública, o que imos facendo é comprar vivendas que se venden na cidade, pero isto é moi fácil para nós en Avilés, en lugares como Barcelona ten que ser unha burrada o prezo da vivenda. Entón, con este programa, non temos un problema de vivenda como tal. As 35 persoas sen fogar non é que non haxa vivenda para elas, é por outras cuestións que hai detrás. En Avilés con 400 euros alugas un piso de dúas habitacións, nunha zona que está relativamente ben, e se os teus ingresos son baixos o programa de aluguer do Concello vaiche dar 150 euros para pagalo, entón partimos con moitas vantaxes con respecto das cidades grandes. Temos as cláusulas sociais na contratación pública que son moi importantes para as persoas en risco de exclusión porque nos últimos 10 anos contratáronse 500 persoas procedentes dos servizos sociais para nas empresas que traballan para Concello de Avilés. E logo están os recursos autonómicos: a renda social básica, a renda mínima nosa que é un dereito subxectivo e non ten un límite temporal, calquera persoa que vive en Avilés vai poder ter uns ingresos mínimos. E despois todos os recursos que hai de Saúde. Persoas sen fogar con problemas de saúde mental Pero quero tratar agora un tema, que aínda tendo todo isto, non somos capaces de resolver, que son as persoas con trastorno mental severo. Sen entrar moito no tema, creo que é algo bastante 28

31 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado consensuado e aínda que a xente tómao de maneira bastante incrédula ao principio, adóitase repetir bastante nos estudos en distintos sitios de España e tamén fóra. Os datos din que das persoas que están na rúa, o 30% son persoas con trastorno mental severo. Para min foi moi interesante facerme a seguinte pregunta: Son persoas sen fogar con trastornos mentais ou son persoas con trastornos mentais sen fogar? Eu creo que Muñoz deixouno moi claro neste estudo. Prevalencia de Trastornos mentales en Personas sin hogar en España (Muñoz) Consumo de alcohol y otras sustancias: Trastorno Mental Severo: Esquizofrenia: 40-50% de los casos 30% 11% Dedícase a ver cando aparecen os problemas de saúde mental na xente, xa aparece claramente un grupo das persoas sen fogar, que non é pequeno, que é como un terzo, que ademais ten unha vida moito máis complicada con acontecementos vitais negativos brutais desde a infancia, moita máis soidade, con moitos menos apoios, e esa xente, que cunha familia ou con máis apoios non acabarían na rúa, ao final acaban na rúa. E para esa xente este sistema máis clásico que nós temos montado en Avilés, tamén o modelo de traballo social e de saúde, non nos encaixa, non nos entra, fracásanos. Temos aos educadores/as de rúa para levar á xente aos centros, temos o albergue, temos o centro de media estancia para quen quere iniciar un proceso máis comprometido, temos os pisos tutelados ou as axudas ao aluguer de vivenda social Ademais, ás persoas que non teñen ningún trastorno, nós asignámoslles vivenda por criterios de idoneidade, non por tempo de espera, nin por cuestións de sorteos. Entón, en función de se unha vivenda é pequena ou grande, de se unha familia necesítaa máis que outra, imos dando saída á maioría da xente. Pero esta xente (con trastorno mental) non aguanta, non é capaz de seguir un tratamento regulado, mantendo a abstinencia e non chega aí, queda fóra. E iso ten que ver con moitas barreiras da propia persoa que pode ter que ver coa súa desconfianza, dificultades para aceptar uns tratamentos, pero tamén ten que ver con como nós nos organizamos. Traballando con estas persoas hai unha chea de entidades, de administracións públicas e ao final é un totum revolutum cun problema importante de responsabilidade, que por certo estou de acordo con Albert en que a responsabilidade é nosa, é da administración pública claramente. E eu creo que as entidades teñen que estar nunha posición de apoio e de denuncia. E eu boto de menos iso, o que teñen que facer é presionar, denunciar para que nós podamos facer iso. Entón aí prodúcese un traspaso de responsabilidades importante. Por poñer un exemplo, que se vai a repetir en máis sitios con casos de persoas sen fogar con trastorno mental. En Avilés, se collemos 10 persoas con trastorno mental que están na rúa, o que nos ocorre é que tres desas 10 persoas non teñen ningún tipo de tratamento; outras tres ou van 29

32 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos ao centro de saúde mental ou enganchan algo co equipo de tratamento asertivo-comunitario; outras tres están en contacto coas unidades de tratamento de toxicomanías porque están con metadona ou con benzodia-cepinas; e só un de cada 10 está nun tratamento que podemos pensar que ten sentido. A partir de aí nós no 2012 foi cando montamos a nosa propia mesa de atención a persoas sen fogar co modelo que expomos antes, o modelo integral, onde ten que estar todo o que traballa con persoas sen fogar pero tamén as persoas que teñen as solucións. Coa idea da corresponsabilidade, quen ten que estar nesa mesa? Pois persoas de Servizos Sociais, persoas de Emprego, persoas de Vivenda, as entidades e persoas de Saúde. Na reunión que temos cada mes ou cada dous meses hai dúas partes; unha parte máis xenérica para analizar necesidades, coordinación, temas de denuncia, sensibilización E outra na que collemos un caso concreto destes que nos traen de cabeza, destes que se non existe a mesa, vaise pasando o marrón e parvo o último; e levámolo á mesa e van todas as persoas que teñen algo que ver con ese caso. E a verdade é que é incrible como cando facemos unha sesión, somos capaces de ir canalizando casos bastante complicados. É verdade que a mesa é de persoal técnico, preferimos facelo así e cando se ve algunha cousa moi importante, neste caso eu son a correa de transmisión para presionar ás institucións, ao Concello ou aos servizos de Saúde. Quero sinalar dous logros importantes da mesa. Primeiro que é un gusto ver como todo o mundo se sinte corresponsable, xa non é un tema teu, senón que un tema noso. E outra cousa, nos Servizos de Saúde Mental, primeiro empezou unha traballadora social, logo engadiuse un médico de toxicomanías e logo unha psiquiatra, e dáballes medo pero xa están aí. En Atención Primaria igual porque como as persoas sen fogar non están zonificadas, non están empadroadas en ningún sitio que lle corresponda centro saúde ninguén os atendía. Ben, pois fixemos un traballo e agora nos centros de saúde aténdeselles e quedáronse espeluznados pola situación de saúde precaria de moitas persoas sen fogar. Aínda así, tiñamos a un grupo de persoas con máis dificultades, con trastorno máis grave, e aí vimos que non tiña tanto que ver coa nosa capacidade para coordinarnos, e está máis relacionado co enfoque que fan en saúde dos tratamentos e como nós poñemos os dispositivos. Aí foi cando nos plantexamos traballar co Housing First. Housing First en Avilés O modelo Housing First en Avilés parte de dúas cousas; de tentar ofrecerlles unha solución a esas persoas ás que non estamos sendo capaces de axudar; e tamén porque coincidimos coas premisas e os principios do Housing First, cunhas premisas que para nós son moi importantes: a garantía de dereitos da xente, a garantía de dereitos das persoas e cun modelo non só de cubrir as súas necesidades, senón tamén de algo que vén da psicoloxía evolutiva e que Bowlby dixo para as crianzas pero que funciona para todo o mundo que é o vínculo e a base segura. Contactamos con Fundación RAIS para poñelo en marcha e RAIS díxonos vale, imos e facemos o programa E dixemos non, non, non é vides e facedes o programa, a necesidade parte dunha mesa, entón incorpórase á mesa e vaise deseñando en Avilés en base ás súas circunstancias e en base ás historias das persoas, porque temos a sorte de poñerlles nomes e apelidos, e a partir 30

33 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado de aí faise unha adaptación, unha formación no modelo para todo o mundo, incluso as persoas que entran no programa son consensuadas, a xente da mesa participa en que persoas poden ser máis acaídas para empezar no programa. Como o temos articulado? Pois é un pouco peculiar porque no noso caso a vivenda é pública, a Dirección de Vivenda do Principado de Asturias colabora connosco e pon 5 vivendas. Son vivendas públicas e dánselles en aluguer ás persoas sen fogar, é dicir, non son para a Fundación nin para o Concello; é un contrato como o que se pode facer con calquera outra persoa, é un contrato de venda pública polo cal se non hai ningún cambio específico podes estar aí polo resto da túa vida e se te queremos botar porque te temos que botar, pois facémolo, como o resto da xente. Ao principio a xente estaba un pouco asustada pero decidimos que se a persoa é un suxeito de dereitos, é un suxeito de dereitos, e así se articula desde os servizos sociais o programa. Empezamos hai un ano con catro pisos, logo foron 5. Das persoas que entraron, 2 moi ben neste primeiro ano, e outras 2 non; foron xurdindo problemas, unha persoa foi vivir con outra persoa, problemas importantes de relación, algún tema de malos tratos complicados, pero o bo é que a xente está na súa casa e isto é importante para nós, a xente está na súa casa e pode facer o que queira como en todas as casas. Este tema xa está bastante canalizado. E logo o outro tema que nos preocupa era unha persoa que levaba toda a vida na rúa, unha muller que claro, ao principio custoulle moito adaptarse ao que é unha vivenda, á convivencia cos veciños, tivo bastantes dificultades. Pero estamos a empezar a ver a luz, os veciños xa pasaron de pedirnos que a quitemos de alí a empezar a ver como poden axudar entre todos a esa persoa, e así imos avanzando pero desde logo no noso caso as estatísticas non son tan fáciles como nos resultados de RAIS. E a expectativa para o próximo ano é poñer en marcha outras cinco vivendas, e destinarémolas ás persoas que están peor, ás que levan máis tempo na rúa, ás que teñen un trastorno mental Do modelo Housing First vou comentar tamén, respecto dos principios, sabedes que as persoas coas que se traballa son maiores 18 anos que levan bastante tempo na rúa, que teñen un problema de saúde mental, unha discapacidade ou consumo. O programa empeza primeiro en Estados Unidos probando primeiro cos servizos de saúde mental pero cando se traslada a Europa hai un cambio e a responsabilidade recae máis nos servizos sociais. Iso ten unha serie de connotacións. A fórmula é moi fácil, dar un fogar permanente a alguén e un apoio persoal para eles. Algúns principios que son clave no Housing First O aloxamento como un dereito, o acceso é inmediato, participan na elección da vivenda, do mobiliario Hai un respecto, un apoio, non hai unha esixencia de cambio, nin de poñerse a tratamento, nin de abandonar consumos. Ten moito que ver coa psicoloxía humanista, coa aceptación, a empatía, o tempo que o necesite e sepárase o tema de vivenda co tema de que vaia ou non aos servizos sociais; o que se ten que aceptar é unha visita á semana dun apoio. Trabállase moito a integración coa comunidade, as vivendas evidentemente está repartidas en distintos puntos da cidade, e úsanse os recursos comunitarios de cada barrio. 31

34 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Para nós, no Housing First, é clave a persoa que fai o apoio, cremos que é o máis importante porque a estas persoas tamén lles podiamos dar unha vivenda xa de base, pero vimos que sen este apoio era outro fracaso máis na súa vida. O persoal de apoio ten que traballar moito o tema do respecto que parece que é algo bastante difícil, porque vindo do mundo social parece que sempre vemos cousas que cremos que lles virían ben e eles non ven, e hai que tirar do freo de man, hai que establecer unha relación de confianza e hai que respectar o que esas persoas queiran traballar ou non. Os 4 compromisos son: 1) Aceptar como mínimo unha visita semanal do equipo. 2) Achegar o 30% dos seus ingresos, en caso de contar con eles. 3) Manter as regras básicas de convivencia coa veciñanza. 4) Manter unha entrevista de avaliación semestral. Respecto da avaliación, como sempre hai máis persoas que demandan vivendas que vivendas dispoñibles no programa, faise un grupo control e entón vemos algo que nos fai reformularnos o modelo global co que traballamos máis aló de Housing First. Collendo unha mostra realizada a nivel de España con xente con bastantes dificultades e moito tempo de permanencia na rúa, ao ano de estar no programa, a xente mantén a vivenda (aínda que isto non ten por que ser sempre así, por exemplo nós estamos a pensar que as persoas se fan maiores e xa non poderán vivir soas), mellora moito o tema das actividades de lecer e atópanse máis a gusto, e retoman relacións familiares porque cando un sente máis digno, atrévese a levantar a cabeza, a chamar, a sentirse medianamente orgulloso. En canto ao apoio social, cando responden se teñen a alguén con quen poden contar seguro, pasan dun 35 a un 82%, iso é a vida. Entón, aquí un 85% empeza a ter unha relación de confianza con alguén para poder avanzar na súa vida. Diminúen as ameazas, as agresións sexuais a mulleres, todo o tema de discriminación redúcese bastante ao ter unha vivenda, e a saúde tamén mellora sensiblemente. O certo é que aos seis meses empeora porque é xente que non se mirou a saúde nos últimos anos e cando empezan a mirarse os médicos asústanse, pero despois dun ano volve outra vez a controlarse. No tema de recursos utilízase menos a hospitalización e as urxencias pero utilizan máis a atención primaria. En tema de custos non é máis caro que outros recursos que temos como os albergues, hai que tomar nota. E esa cantidade, arredor de 34 euros, cando a vivenda é pública, diminúen aínda máis. Redúcese tamén o gasto sanitario e o que a min me interesa deste asunto é a percepción de satisfacción das persoas coa súa vida, que ao final iso é a medida de todas as cousas. E o que nos expoñen estas persoas é que se atopan moito máis satisfeitas co tema do aloxamento, loxicamente, pero tamén coa súa situación xeral, coa vida, a súa situación económica tamén mellora bastante, a sensación de seguridade, as relacións familiares... Custa un pouco máis aínda que melloren variables de saúde porque están nunha situación de saúde complicada, e as relacións sociais porque no albergue tes o teu grupo, pero cando te vas a un piso tes que volver facer relacións e é un tema que hai traballar porque vemos que aquí a xente 32

35 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado declara que ten con quen contar e que se sinte segura, pero nas relacións sociais non se sinte satisfeita do todo. Respecto ao cambio, o 80% da xente considera que a súa vida mellorou nun ano en xeral, o mesmo coa vivenda, coa saúde, coas relacións familiares. Pero hai unha cousa na que non se mellorou, un toque de atención tamén, e é a situación laboral. Este é un dos grandes temas a reformular: cal é o obxectivo con estas persoas co mercado de traballo tal e como está e coas dificultades engadidas destas persoas? En todo caso, non renunciamos a que algunhas destas persoas que queiran poidan traballar. Nós como administración pública temos as nosas ferramentas: as empresas de inserción, as cláusulas sociais na contratación pública, etc. Algúns elementos chave no HOUSING FIRST Cubrir necesidades básicas. Aloxamento, que é o que dá seguridade e protección. Vínculo seguro, incondicional e o tempo que se necesite, non só para as persoas sen fogar, tamén para os tutelados, mulleres que sacan adiante familias monoparentais, etc Integración na comunidade. Que o/a respecten, que o proxecto de vida sexa o que escolle a persoa. Que alguén crea nel ou ela. Non existe a autoestima sen a outroestima. Para entendernos, ninguén fala un idioma se antes non o escoitou. Que o/a profesional non vexa a unha persoa enferma que ten que curar, que vexa a unha persoa e as súas circunstancias, os seus problemas, os seus obxectivos, os seus recursos. Nós nestes programas preferimos xente que non veña de saúde mental e ten a súa explicación, nos países onde a abordaxe é máis social que sanitaria parece que se conseguen mellores resultados e isto ten que ver coa formación e a información; se sabemos moito de esquizofrenia, xa non estamos a falar coa persoa, estamos a lle falar á esquizofrénica. E para acabar un par de preguntas para a reflexión: 1/ Por qué as persoas con trastorno mental severo, con escasos ou nulos apoios familiares, acaban na rúa? 2/ É posible que gran parte das persoas con trastorno mental severo (TMS) do programa Housing First teñan unha maior autonomía, satisfacción coa vida e mellor evolución que moitas das persoas con TMS integradas plenamente nos nosos circuítos de saúde mental? Os datos están aí, a evolución a medio prazo é mellor, por qué? 33

36 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos 3.2. Cara un cambio de modelo, a experiencia do Albergue de Zaragoza Mª Rosario Jiménez Casas Graduada en Traballo Social na Universidade de Zaragoza. Traballou en Servizos Sociais de Base, en Institucións Penais e Concello de Zaragoza. Institución na que presta servizos desde o ano 1986, inicialmente no Centro de Atención a Drogodependencias, como Directora dun centro de formación para discapacitados psíquicos e desde o 1 de decembro de 2016 na dirección do Albergue para persoas sen fogar. É profesora asociada na Facultade de Estudos Sociais e do Traballo da Universidade de Zaragoza desde o ano A cidade de Zaragoza ten habitantes, dos cales un 15% é poboación de orixe estranxeira. É a capital da comunidade autónoma e iso fai que se concentre nela o 58% da poboación de Aragón, algo que condiciona totalmente as políticas que se expoñen porque entre o 75 e o 80% das accións sociais de Aragón teñen lugar na cidade. Dentro dos perfís de xente sen fogar, o crecemento poboacional está retardado, do mesmo xeito que a recepción de poboación estranxeira. Hai un incremento da feminización do senfogarismo, un pequeno descenso do envellecemento e un lixeiro aumento da mocidade. O Concello de Zaragoza nestes dous últimos anos expúxose unha reflexión importante de que facer con esta poboación sen fogar, e o principal problema das persoas sen fogar non é máis que non ter fogar. Entón a corporación municipal do Concello plantexouse facer unha política integral desde vivenda. Eles propuxeron 9 pasos a seguir, a isto chámanlle o mapa de aloxamento na cidade, e incorporan o dispositivo albergue e aloxamento temporal como un dos puntos para abordar desde a política de Vivenda da cidade, coa finalidade de asegurar o dereito de todas as 34

37 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado persoas a unha alternativa habitacional, que todos as persoas teñan posibilidades de acceder a unha vivenda asequible que poidan manter ao longo do tempo. Creo que a maior novidade, por parte de Zaragoza, é conseguir vincular as políticas de Vivenda a esta problemática. Certo é que temos un dispositivo en Zaragoza desde hai moitos anos que en tempos se chamaba Sociedade Municipal da Vivenda e agora chámase Zaragoza Vivenda, que é un instituto vinculado á administración, naturalmente, pero que ten xestión propia, entón é un dispositivo moi importante, teñen bastante vivenda pública, que xestionan desde hai moitos anos, sempre desde a convivencia e traballando coas familias, e ultimamente estamos a traballar conxuntamente con eles todos os temas de sen fogar, mesmo máis que con Servizos Sociais porque entendemos que van cubrir máis a parte de garantir atencións e servizos. Así que creo que esta é a alternativa máis novidosa que podemos achegar desde Zaragoza. Albergue Municipal O dispositivo do albergue, que era un antigo convento e está moi céntrico, mantén as cuestións básicas de aloxamento, alimentación, roupeiro e demais, e tamén unha novidade, por dicilo dalgunha maneira, que se incorporou á sección desde o organigrama municipal que é meter tamén na planificación todo o asunto de chabolismo e infravivenda. Entón expúxose un proxecto bastante integral para intervir desde os servizos sociais a partir dun programa concreto de erradicación do chabolismo, coas familias que estaban naqueles asentamentos e desde entón estanse realizando bastantes proxeccións con estas familias, fundamentalmente de vivenda e apoio educativo. Agora tamén vinculados á Estratexia Nacional, coas catro categorías que hai de xente sen fogar, e desde logo inclúese a infravivenda e a vivenda pouco adecuada, que habitan as mulleres sobre todo. O que nos imos atopando desde hai tempo é que non sabemos con cantas persoas sen fogar contamos; primeiro porque categorizar todas estas persoas, tan diferentes e algunhas que están tan escondidas que non as localizamos, pois é unha tarefa importante. Dos recontos que se fan en Zaragoza estes son os datos que nos saen. Curiosamente baixounos un pouquiño, e chama a atención porque a evidencia traballando na rúa é que hai aumento, e segundo que por onde fan os cortes e a procura de datos, hai aumento de persoas que non teñen fogar, pero con todo, as persoas que están na rúa, polo menos neses cruces, en Zaragoza descenderon un pouquiño. As causas? Algúns falan de que hai moita máis ocupación de locais, entón xa non están tanto na rúa, están en industrias, naves, almacéns e demais, que nestes anos de crises deixaron de utilizarse. Persoas nas rúas de Zaragoza segundo os recontos efectuados por Cruz Vermella O outro dato son as persoas e as familias que coas que traballamos que están nos programas de infravivendas, os antigos chabolistas. Temos un mapa de localización de todas estas persoas e ímolas seguindo, sobre todo fanse medidas de coidados de moi baixa esixencia. Son persoas soas ou en parella. Coas familias faise outro traballo máis intenso, con mediadoras e mediadores porque normalmente son familias de etnia xitana. Chabolismo, asentamentos, acampadas enclaves 250 persoas A maioría varóns de entre 27 e 45 anos 35

38 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos En canto ás persoas que pasaron no ano 2016 polo albergue foron Esas son as persoas que entraron pola porta do albergue e sairon. Algunhas persoas estiveron un día, dous días, usaron servizos, marcháronse porque non lles gustou ou porque viñan de paso, dentro destas cifras contabilizamos ás familias que están nos módulos familiares que levan 6 meses, 8 meses ou ata un ano. Co panorama que hai, a nosa finalidade e o que queremos e desde logo o que polo que tentamos traballar día a día e facemos o que podemos é que ninguén durma na rúa, e que a vida en aloxamentos de emerxencias na medida que se poida se evite. No que se traballa fundamentalmente no albergue é que cando entran as persoas se sintan ben acollidas, que se lles poida ofrecer o mellor que temos, e sobre todo que aquelas persoas que non son de tránsito que saian con algunha alternativa habitacional ou cun proxecto de vida. Estes son os obxectivos que ten Zaragoza, que xa é importante. Algunhas cousas que facemos desde servizos municipais Acompañar na rúa. A rúa é un espazo de convivencia, non un fogar, as persoas deberían ter un fogar. Estamos convencidas de que hai que traballar con máis modelos que o de escaleira que establece que unha persoa que vive na rúa debe pasar por recursos como albergues ou centros temporais antes de acceder a unha vivenda estable. A persoa que vive na rúa debería poder acceder a vivendas dignas, estables no tempo, e cun apoio pactado que a permita desenvolverse. Zaragoza ten unhas connotacións como cidade moi curiosas porque é unha cidade mariana e acolledora, defínese así, e é certo que a cidadanía de Zaragoza víveo así, síntena como unha cidade acolledora, gústalles recibir ao persoal e eu creo que si forma parte tamén do sentir da cidade, de como recibimos á xente. Certo é que temos todos os problemas que describistes coas comunidades, coa veciñanza e con todo o demais, pero tamén hai un sentimento bo por parte da xente. Se o poden facer un pouquiño máis aló da súa casa tamén o agradecen, pero non hai demasiado rexeitamento polas persoas sen fogar, e o que hai é ata san porque non lles gusta que a xente estea mal atendida ou ensucien as rúas, e iso está ben. No que é o edificio do albergue temos varios dispositivos, quizais sexa o máis interesante, un deles chamámoslle a Casa Aberta e é un centro, dentro do albergue, de baixa esixencia, para persoas que están alí porque se non estarían na rúa, pero que non é para todo o mundo, é para os privilexiados que accederon porque son 10 prazas as que temos e son soamente para homes. Casa Aberta de mulleres non temos, non porque non teñamos perfil para facer unha casa aberta de mulleres, sería un pouquiño máis pequena pero necesitariámola. Si que é unha discriminación que facemos ás mulleres sen fogar, que o teñamos en conta. Programa de emerxencia por frío A semana que vén iniciamos a emerxencia de frío, que supoño que en todas as cidades o facedes. Abrimos os pavillóns con liteiras porque temos un clima horroroso do Val do Ebro, continental, cun vento que lle chamamos o cierzo, que nos leva ata as ideas. Entón habilitamos un edificio de emerxencia, que son dous pavillóns, que están postos no patio do albergue para que a xente se protexa durante o frío, se alimente e teña un sitio onde descansar pola noite. 36

39 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado Durante o día non poden estar. Centros Específicos Un tema que me parece importante comentar é que todas as cuestións que se expoñen sobre as persoas sen fogar, desde hai moitos anos, en Zaragoza canalízanse a través da Coordinadora de Centros e Servizos para Persoas Sen Fogar. Teñen un funcionamento en dous niveis: mesa de responsables das entidades e a de persoal técnico. A de persoal técnico ten toda a coordinación do mundo coa intervención e asistencia. E as persoas responsables tamén expoñen as prioridades e carencias que hai. Dentro destes dispositivos hai un centro de día para persoas con problemas de saúde mental, hai centros de día, hai tamén un Centro de atención para persoas alcohólicas, ben, unha serie de recursos que se van traballando segundo as necesidades. Agora están co proxecto de facer un centro de convalecentes para as persoas que saen dos hospitais e que nos traen ao albergue na ambulancia, e a ver se para o próximo ano pode empezar a funcionar. A Policía Local Na atención a persoas sen fogar, a Policía Local é un tema complicado, pero si que fan na cidade un papel moi importante: detectan ás persoas que están na rúa; ás que non teñen información ou non coñecen os nosos dispositivos adoitan informarlas, ás veces tráennolas en xeral hai unha vinculación bastante beneficiosa para o noso traballo. Alimentar O albergue ten unha serie de boas prácticas, ou non, non o sei. Por exemplo o almorzo é libre para calquera cidadán, calquera que vaia a Zaragoza pode almorzar, non soamente os que están aloxados. Todas as persoas deberían ter garantido o dereito á alimentación e o lugar idóneo para que as persoas aliméntense é a súa casa. No acceso aos alimentos e ás axudas alimentarias débense evitar formas que estigmaticen ás persoas que reciben estes alimentos, como as colas nas portas dos comedores. As persoas que viven na rúa non morren de fame pero non teñen unha alimentación sa, equilibrada e que lles garanta un bo estado de saúde. A acollida Tentamos dispoñer de espazos de acollida que ofrezan tranquilidade ás persoas e onde poidan sentirse seguras. Os servizos de acollida son espazos con actividades significativas, que poidan axudar á persoa sen fogar a transformar a súa situación. Tamén hai que garantir o dereito das persoas para empadroarse sexa cal for a súa situación legal, e a ser preservadas de situacións de violencia, entre outros. O patio está sempre aberto ata as 8 da tarde, é tamén un lugar de encontro e de reunión. Non é unha acollida formal, dirixida por persoal técnico con finalidades e demais, pero si que hai espazos onde deixan as cousas, ten a sección dos servizos hixiénicos, a ducha, etc. E logo o comedor que, ademais de para as persoas que están aloxadas, ofrece tamén a función de comedor social. 37

40 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Próxima ampliación do albergue A novidade é que temos xa aprobado o proxecto de modificación do edificio. Van facilitarnos outro dos pavillóns que deixou o Exército e imos facer un albergue, non máis grande en prazas porque cremos que non ten que ir por aí a política de dar prazas en dispositivos grandes de aloxamento, pero si mellorando a calidade dos servizos. Agora mesmo todas as habitacións do albergue, fóra das de emerxencia, son xa cuartos individuais, os baños si que son compartidos, e a idea é ampliar os espazos de maneira que poidan ter seccións máis pequeniñas e que cada sección teña unha sala de estar. Os horarios do albergue non van estar limitados, iso de non poder volver ata a noite para durmir ou a descansar, a estar un intre, iso parécenos bastante pouco respectable e bastante vergoñoso pola parte que me afecta como responsable do aloxamento. Entón a idea é que sexa máis aberto, que poidan entrar e saír das habitacións, ter un sitio onde estar mentres estean alí porque é o mínimo que podemos facer. Ter un fogar A vivenda é un dereito básico ao que todas as persoas deberían poder acceder porque non se trata dun luxo senón dunha necesidade básica. Dispoñer dunha vivenda adecuada e economicamente accesible é clave para as persoas que viviron na rúa e que empezan a transformar a súa situación. O punto de partida é a vivenda, é a condición necesaria para solucionar o resto de problemáticas. Servizos de aloxamento Continúa a tendencia decrecente do número de persoas usuarias do Albergue que se iniciou en 2001, á vez que aumenta a cronificación. Temos o albergue tradicional de aloxamento breve, logo temos unha planta reservada para estabilizados, que é xente que está no albergue durante tempo porque se está traballando con eles un proxecto de saída do albergue en temas de traballo ou outras cuestións; e outra das partes do edificio está reservado para módulos individuais e familiares. Módulos Familiares e de Inserción Temos 4 módulos familiares e 8 que son individuais ou dobres. Todos eles dispoñen de chave para uso exclusivo dos seus respectivos ocupantes, o que garante a súa intimidade. Está todo integrado no edificio con moitos problemas de acceso, de entrada, porque as crianzas teñen que entrar por unha entrada distinta á que usan os demais, etc. Vivendas Tuteladas e Miniresidencia Para a saída do albergue temos o que son as vivendas tuteladas e unha miniresidencia, sobre todo a miniresidencia organizouse cando apareceron menores sen acompañamento, cando empezaron a vir as persoas migrantes. As Vivendas Tuteladas para persoas e familias en proceso de inserción. Son tres vivendas que ocupan un edificio nun barrio da cidade e sete máis conveniadas con entidades da Coordinadora. Nelas atendeuse a 39 persoas, 6 unidades familiares, 20 persoas soas. Deles,12 eran menores. Así mesmo, disponse de seis prazas nunha miniresidencia para persoas extranxeiras de primeira acollida mediante convenio con outra das entidades da Coordinadora. O ano 2016 acolleu a 12 persoas, todos homes estranxeiros cunha media de estancia de 156 días. 38

41 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado Coidarse Está demostrado que a saúde se agrava en situacións de pobreza. Por iso é importante ampliar o diálogo cos axentes da saúde, para mellorar a abordaxe de determinadas situacións. Neste contexto, a condición de persoa sen fogar débese ter en conta desde o primeiro día que a persoa ingresa nun centro hospitalario e ata o último, para evitar dar altas sen ter en conta esta condición de persoa sen fogar. As medicacións prescritas deberían ser alcanzables para todos. Mascotas Outro dos debates que temos abertos é o tema de admitir mascotas nas habitacións. Ata agora tíñase un convenio coa protectora de animais e entón cando as persoas viñan con algunha mascota pois lla custodiaban mentres elas estaban aloxadas, pero había persoas que non querían desprenderse da compañía das súas mascotas, entón preferían quedar na rúa e en fin, estamos a repensar un pouco o tema, é un asunto moi complexo, sobre todo por temas sanitarios. Sentirse útil É necesario que as persoas sen fogar sexan as protagonistas dos mecanismos e servizos postos en marcha para atendelas e, neste sentido, deberían ser informadas, consultadas e deberían poder decidir. Por outra banda, todo o mundo debería poder vivir dos ingresos xerados por un traballo remunerado, protexido ou non; en caso de non poder traballar por motivos de saúde ou idade, as persoas deberían poder recibir unha renda básica de suficiencia que lles permita vivir con dignidade. É importantísimo que teñan a oportunidade de organizar actividades e non só participar, sentirse útil cun traballo. De feito, as habitacións límpanas elas e fan algúns labores no mantemento do albergue. Housing First en Zaragoza E temos tamén o programa das vivendas coa metodoloxía Housing First, coas vantaxes e inconvintes. Entendemos que é unha metodoloxía que é importante e que hai que traballar, pero non é a única e non temos que desprezar o resto de proxectos e de intervencións que se estaban facendo con persoas sen fogar. O programa con metodoloxía Housing First está xestionado en colaboración coa fundación RAIS, para o que a sociedade municipal da vivenda ZARAGOZA VIVENDA dispuxo de cinco pisos o ano 2016 e outros cinco o ano Ademais hai pensións, cámping e outros aloxamentos Vellez e morte Sabemos que hai unha poboación que do albergue (ou doutros dispositivos) van ter que saír a unha residencia asistencial que vai á ser o seu lugar de morte, e iso tamén hai que ilo preparando, non hai que obvialo, mórresenos a xente. As persoas con máis de 65 anos deberían ter o dereito a unha praza de residencia onde se ofreza a atención que requiren (a esperanza de vida está entre os 58 e 59 anos). É necesario que os centros residenciais entendan a especificidade das persoas que viviron na rúa e sofren problemas de saúde crónicos. Por outra banda, todo o mundo ten dereito a morrer acompañado das persoas que quere. 39

42 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos 3.3. Recursos de baixa esixencia, centro de día de Onartu (Bilbao) Íñigo Parga Orrantia Diplomado en Educación social na UPV.18 anos de experiencia no sector social e 13 anos na asociación Bizitegi (Bilbao). Traballou con persoas en situación de senfogarismo, con problemas de adiccións e con problemas de saúde mental; en recursos nocturnos de redución de danos en drogodependencias, en recursos residenciais de persoas con problemas de saúde mental e de drogodependencias, en centros de día de inclusión social en apoio a tratamentos de deshabituación de drogodependencias e en centros de redución de danos diúrnos con persoas que se atopan sen fogar. É o responsable da Unidade Hirubide na que está o Centro de Onartu, xunto con outros dous centros máis, o centro de día de Rekalde, e o Centro de día de Uribarri. O Cento Onartu pertence a Bizitegui, que é unha asociación que leva 37 anos traballando en Bilbao, que se xerou no barrio de Otxarkoaga, que se vedes o mapa é un barrio periférico De Bilbao. O centro creouse desde a comunidade, empezou na crise industrial dos 80, con toda a problemática social. Partiu dunha comunidade capuchina, un bufete de avogados da comunidade e varias asociación. Fóronse creando os primeiros biziteguis, que significa lugar de vida, ao principio eran pisos e desde aí fomos evolucionando. Historicamente traballamos sempre con tres colectivos: o que é sen fogar, saúde mental e drogodependencias. Cambiamos hai un ano toda a nosa forma de ver isto. Antes eran os programas e agora traballamos desde a exclusión, porque a exclusión é multifactorial e entón agora tentamos favorecer a inclusión desde todos os servizos que temos creados, desde o traballo comunitario. Traballamos a inclusión das persoas usuarias que están connosco desde o traballo na comunidade, que acheguen aos barrios nos que estamos a participar nas cousas 40

43 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado que se xeran na comunidade. Bizitegui tenta ser proactiva e meterse a Asociación contra os desafiuzamentos do barrio de Errekalde porque estamos no barrio de Errekalde; nas festas do barrio de Uribarri porque tamén temos un centro no barrio de Uribarri; un grupo de todas as asociacións no barrio de Otxarkoaga,... en todas as posibilidades que existan de traballar no comunitario, aí é onde nos metemos e entramos cos nosos/as usuarios/as porque aí é onde van ser recoñecidas como persoas que achegan a esta sociedade. E logo tamén desde a sensibilización e denuncia. Estamos en bastantes plataformas, en EAPN, estamos en BesteBi, que é unha plataforma para recoñecer os dereitos das persoas sen fogar en Bilbao. Tamén desde dinámicas propias, a fin de semana pasado celebramos o Homeless Film Festival, a segunda edición, para chegar a sensibilizar a persoas que están lonxe deste mundo. As persoas que estamos hoxe aquí algo nos toca e algo sabemos, pero desgraciadamente non temos aquí nestas xornadas xente de fóra. Creouse vai facer 17 anos, no 2001, e naquela época créase un pouco no auxe da redución de riscos e danos en drogodependencias. Tiñamos un centro moi próximo ao centro de día de Errekalde no que traballabamos o tema das drogodependencias e víamos que había persoas que non saían de alí e que ao final eran expulsadas do centro porque non chegaban á abstinencia, entón xerouse Onartu. Pero deseguido vimos que o perfil non era o dunha situación só de persoas con drogodependencias, senón de persoas sen fogar. Onartu empezou traballando durante 4 horas ao día, 5 días á semana e no 2009, vendo as necesidades e o perfil que tiñamos, proponse abrir os 365 días do ano, aumentar algo máis o dispositivo, para iso abrimos desde a unha do mediodía ata as 6 da tarde, porque na rede de servizos de Bilbao non había un centro aberto para persoas sen fogar nese horario. Por exemplo, os comedores sociais abrían antes un espazo para estar pero despois da comida pechaban, e ata que chegaban ao albergue non había ningún dispositivo desas características. Ademais dos educadores e educadoras sociais, en todos os equipos hai traballadora social, psicóloga, enfermeiro/enfermeira, educador/a de saúde, orientadora formativo-laboral e avogada. Entón traballabamos integralmente coas persoas, expoñendo todas as necesidades que tiña a persoa, e fomos facendo un Onartu cada vez máis pechado. Entón no 2016 facemos unha reflexión sobre a nosa experiencia na atención, xeramos un estudo que está publicado na revista Zerbitzuan do Colexio de Educadores/as sociais. e aí entrabamos a valorar que tiñamos que volver centrarnos na atención básica e a redución de danos, e logo con toda a experiencia que foramos almacenando, ir dando resposta ás necesidades das persoas. No modelo de intervención un punto fundamental é o de acompañar e a vinculación, que a persoa chegue a Onartu e nós a acompañemos favorecendo a adherencia ao centro, a adherencia ao resto de compañeiros e compañeiras, e a adherencia con nós, todo o equipo que estamos en Onartu. Facemos intervención desde a baixa esixencia, aínda que non nos guste o termo, a baixa esixencia define o perfil, define os centros, como neste caso, e define tamén a metodoloxía. E poño o de sen esperar nada a cambio porque nós é un cambio fundamental que realizamos. O único que lles esiximos ás persoas é a convivencia no centro e logo xa de aí imos adaptándonos á demanda da persoa, que sexa a persoa a que vaia xerando demanda. 41

44 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Entón, ese sen esperar nada a cambio ten dúas dificultades, e é que socialmente que che dean cousas e que non haxa nada a cambio non se ve ben; e logo nós como profesionais, como imos esperar acompañar a unha persoa que decide estar así durante longo tempo se as nosas intervencións son para xerar cambios? Ben, pois nós acompañamos ata que temos suficiente vínculo coa persoa como para ir tenteando esa posibilidade de cambio e se non que sexa a persoa a que expoña o cambio. Baseámonos na redución de riscos e danos, en mitigar sobre todo os danos que ten a situación de sen fogar, o que é a soidade; e sobre todo cubrir necesidades básicas. A hixiene é fundamental, ter un sitio onde ducharse, onde lavar a roupa, onde tomar un café... O centro nace para atender unha necesidade non cuberta, cun apoio e un espazo para o coidado das persoas que non o teñen. É un espazo relacional e afectivo, onde o que buscamos é garantir a cobertura de necesidades básicas e dar demanda de resposta mediante información, asesoramento e acompañamento das necesidades básicas. Isto supón que hai persoas que poden iniciar un proceso e derivarémolos a outros servizos, ou que sigan connosco en Onartu pero igual doutra forma. As prestacións do centro É un centro moi pequeno. É como unha casa un pouco diáfana. A sala de estar, a cociña todo é compartido. A zona de cociña con microondas e menaxe; a zona de duchas con dúas duchas, e tamén está a zona de lavadora e secadora, a de lavabos, taquillas que son 16 e logo temos as prestacións especializadas: social, xurídica, psíquica, física e a formativo-laboral. Ademais, facemos un plan individualizado con todas as persoas que leven máis de tres meses connosco. No propio centro non hai actividades salvo unha asemblea que facemos trimestralmente. Utilizamos as actividades que se xeran noutros centros, as comunitarias e as asociativas. A nosa característica ten que ser a inmediatez. Este é o cambio ao que nos levou a nosa reflexión. Antes cando viña unha persoa pola porta dabámoslle cita coa traballadora social e coa psicóloga e faciamos unha avaliación de necesidades... e agora cremos que iso non responde para nada a unha redución de danos, e menos a un colectivo que o que necesita é unha resposta inmediata. Entón agora o acceso é inmediato no caso de que haxa prazas, porque o espazo é pequeno, son 15 prazas e nunca tivemos que dicirlle a ninguén que saíse porque tiña que entrar outra persoa, porque é verdade que as persoas se autorregulan. Cando hai moita xente algunhas persoas deciden saír, estiveron un rato e dinche, oes, que te vexo mañá e non hai maior problema; e entón xogamos cunha lista de 50 persoas ás que revisamos mensualmente. Outra das características é a flexibilidade. Atender ás persoas na necesidade que elas teñan de utilizar Onartu. Non teñen que vir todos os días nin a todas as horas. E tamén a nosa adaptación, a adaptación dos traballadores e traballadoras ás necesidades e as demandas das persoas; traballar co que chamamos baixa esixencia aos profesionais suponnos alta esixencia, porque sobre todo temos que utilizar as nosas mellores ferramentas para xerar un bo vínculo, que esa relación xere que as persoas poidan chegar a querer cambiar a súa vida. E logo o NON requisito de padrón, porque desgraciadamente o padrón dá dereitos e quítachos. Para acceder a calquera servizo da rede de secundarios, entrar a un servizo onde vaias facer un proceso de incorporación social tes que ter padrón obrigatoriamente; para cursos formativos tamén che piden padrón. Admitimos animais. Non podemos deixalos fóra se os animais son a compañía das persoas usuarias coas que nós traballamos. Eu non deixaría ao meu irmán na rúa e entraría eu. 42

45 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado Traballamos en rede cos servizos municipais do Concello e isto facilítanos moito porque están licitados con Bizitegui: o equipo de rúa, os albergues municipais e SMUS que é o Servizo Municipal de Urxencias Sociais, que está composto por unha chea de traballadoras e é onde as persoas teñen que ir facer peticións para entrar no albergue, para pedir vale de roupa, para pedir comedor e demais. Con todas esas persoas traballamos e temos unha xestión de casos, é máis, convidamos a esas persoas a que veñan á reunión para falar do caso que estamos a tratar. Traballamos tamén con outras entidades sociais, sempre que a persoa estea de acordo en traballar con elas. Resultados Do 2015 a aquí pasamos a ter o dobre de altas no centro. No 2015 tiñamos 54 persoas dadas de alta, en 2017 a día de hoxe, temos 108 altas, que se supón que hai persoas que repetiron. As persoas atendidas son 99 e unha asistencia mensual de 500. A media de persoas atendidas é desde 17 persoas ao día e logo tamén contabilizamos duchas e lavadoras porque é algo que nos identifica; a lavadora seguimos co sistema anterior de que as persoas teñen que responsabilizarse de todo ese proceso de lavadora, entón en seis horas que temos, como moito poñemos 3-4 lavadoras ao día. Entón os datos dinnos que lle teremos que dar unha volta se queremos ofrecer unha boa resposta. E logo no que se refire ás demandas específicas, á traballadora social o que lle demandan é sobre todo tramitación de axudas sociais, tramitación de comedores, procura de aloxamento, de padrón por servizos sociais, porque non teñen un sitio onde empadroarse e hai todo un sistema que xerou o Concello para que exista un padrón que chaman ficticio; e a derivación a outros recursos. Os meus compañeiros e compañeiras que teñen esta especificidade, cando están no centro de Onartu, non están a traballar simplemente como traballadora social á cal lle piden unha cita. Só hai dous profesionais en cada quenda, así que se teñen que dar unha toalla, dan unha toalla van xerando o vínculo para que esas demandas tamén vaian xurdindo. En xurídica, sobre todo o que traballan son temas penais, civil, estranxeiría, traballos en beneficio comunidade, ingreso en prisión e outras demandas que imos tendo. E en canto ao tema de saúde psíquica o que estamos poñendo en práctica é que vaiamos detectando todo o equipo esas necesidades psíquicas a través da observación e que vaiamos seleccionando as situacións máis urxentes, que de aí o levemos ás reunións para ver como podemos intervir coa persoa e como podemos empezar a xerar o vínculo tanto coa rede de saúde mental de Bizkaia, que son todos os centros de saúde mental estipulados, e co TAC, o tratamento asertivo comunitario. Entón estámoslle dando unha volta a todo. 43

46 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Preguntas do público Eu son Juncal, traballo en EMAUS en Vigo e non sei se vou ser capaz de formular unha pregunta porque aínda que non estou nesa mesa, coa tensión que implica, o estar aquí deste lado e poder compartir e escoitar cousas coas que empatizas pois tamén che xera tensión. Vou tentar facer un exercicio de poñer en práctica a miña asertividade porque vou tratar de discrepar. Discrepo de que o problema das persoas sen fogar sexa a carencia de vivenda, discrepo entre comiñas, a cuestión e conectando un pouco co final da intervención de Albert na que tamén fixo alusión ao Housing First coidado coas modas, coidado dque non todo pasa agora porque falamos do Housing First e xa temos a solución á situación que padecen as persoas sen fogar. Ben, a cuestión que quería trasladar á mesa é, ata que punto, máis aló do tema da vivenda, estamos por fin abordando este tema dende a planificación das políticas públicas e cun enfoque de dereitos. Por fin desde a planificación das políticas públicas é que estamos a empezar a traballar cun enfoque de dereitos. Eu Marco agradézoche moito moitas das cousas que dixeches, especialmente quédome co tema da corresponsabilidade e o tema da importancia da responsabilidade interinstitucional, é dicir, porque a unha nena de 19 anos que leva na rúa un ano e medio diagnosticada cando xa vivía coa súa familia por unha psiquiatra dun atraso mental leve e dun trastorno de personalidade, resulta que a psiquiatra lle di agora que ten que ir á súa traballadora social para que a incapaciten? Na miña opinión isto é violencia institucional e creo que é un concepto que tamén debemos empezar abordar, un concepto que me gustaría tamén concretar que creo que non ten ningunha carga política nin connotación política, a violencia institucional son situacións como a que lle está pasando esta nena de 19 anos, pero non soamente iso, senón tamén cando as profesionais e os profesionais do ámbito dos servizos sociais atendemos, e como o facemos, e como nos diriximos, e como cuestionamos en moitas ocasións ás persoas que tratamos de acompañar. Entón, desde esa perspectiva do tema de dereitos, efectivamente é importante falar de vivenda, é importante falar de renda de garantía de ingresos A min resultoume moi rechamante por exemplo o último congreso do ano pasado de Traballo Social da Universidade de Deusto cando lin que o traballo social é a arte para xerar vínculos Por fin! Por fin empezámonos a resituar e é porque as traballadoras sociais deixaron de ter o papel fundamental vinculado ao que é a xestión da prestación económica; que tamén me consta que no seu momento en Euskadi isto xerou moita revolución entre as traballadoras sociais porque de súpeto saímos da nosa zona de confort e se agora non xestionamos prestacións económicas cal é o noso papel. Por tanto, de aí a importancia da corresponsabilidade, de que nos cuestionemos constantemente, e dalgunha forma quería trasladar e agora tamén o compañeiro Íñigo falaba un pouco do tema comunitario, ata que punto, e tamén desde o enfoque da corresponsabilidade, a cuestión da cidadanía, a cuestión do desenvolvemento dos afectos, acompañar en proxectos vitais, a importancia da xeración de vínculos, como nos modelos, nos dispositivos, nos programas, na planificación das nosas políticas públicas, somos capaces de traballar nestas claves; porque na nosa opinión cada vez estamos máis convencidas de que isto pasa por aquí, pasa por un enfoque de modelo de dereitos, pasa inevitablemente por traballar coa comunidade, e cando antes saía o tema dos xornalistas e dos medios de comunicación... está moi ben que tratemos de favorecer unha mensaxe 44

47 Recursos para a atención ás persoas sen fogar no Estado e unha comunicación que dalgún modo faga que todos nos identifiquemos, e o tema do storytelling axuda moito, xera impacto, pero como nos imos a identificar con alguén a quen non coñeces? Entón, ata que punto podemos ir traballando ese aspecto? Marco Antonio Luengo: Eu creo que estamos todos de acordo coas cuestións que expós. Hai cousas que hai anos se empezaron a facer e que soaban un pouco a chinés, non sei como traballan noutros sitios, pero eu creo que é necesario que a xente teña unha profesional de referencia, que non sexa como cando estás no hospital e cada día pasa un traumatólogo distinto, senón que a xente teña o seu persoal de referencia. Nós traballamos tamén en Avilés o tema da historia única, que é un tema interesante, que sexa a historia única da persoa, que sexa o seu relato, non o noso. E logo, fundamental co que dis, hai un concepto relativamente novo que é o tema do benestar relacional e a min xérame conflito coas entidades, porque vén unha entidade, vén unha empresa, imos nós... facemos un proxecto nalgún sitio, un programa que empezamos e eu pregúntome, e cando nós marchemos que queda aí? Eu creo que xa o vimos aquí, a inclusión social ten que ver con case todo menos con servizos sociais; ten que ver con vivenda, con ingresos, con tal e cal e cal é o papel esencial que poden ter os servizos sociais? Pois o benestar relacional, como somos capaces de que a xente teña unhas redes de relación. Nós estamos a traballar moito iso, porque o de tecer redes nunha cidade, así en abstracto, é moi complicado; con todo o que nos acaba de contar Íñigo, como a xente se implica nos proxectos dos barrios e das asociacións e cando desapareza Íñigo ou a súa asociación, esa xente, se queda vivindo nese barrio, ten unhas relacións significativas máis aló de Iñigo, entón creo que por aí vai un pouco o tema que tamén nos preocupa. Charo Jiménez: A función protectora que temos as persoas, sexamos entidades públicas, privadas, administracións, profesionais... toda a capacidade que temos se non a compartimos coa xente que ten máis problemas non ten sentido. Se non somos capaces de xerar a protección mínima e básica que necesitan as persoas, non somos sociedade. E fundamentalmente, o que máis te protexe é a relación. En persoas sen fogar que están na rúa, ao longo do día, ou non falan con ninguén ou unicamente falan en caso dunha intervención que pode haber desde os traballadores/as sociais que van ofrecerlles un café, o bocadillo ou a manta. Non falan con ninguén máis en todo o día, en toda a semana, en todo o mes, durante anos que están na rúa é o único vínculo que teñen. Entón, as cousas que renxen na sociedade son moitas e temos unha obriga que cumprir desde a profesión e desde as administracións públicas que son, ao fin e ao cabo, as que teñen que tomar decisións. Íñigo Parga: Eu encantado de que discrepes, Juncal, que así construímos; e logo si que creo que son dúas patas importantes. Os dereitos son importantes, e que sexan dereitos e que non haxa contraprestacións, que sexan dereitos. E logo o mundo do senfogarismo é moito máis grande que o que nós aquí expomos como senfogarismo, e eu creo que é un pouco o que Albert quería dicir, o que nos custa chegar a unha emancipación das nosas familias tamén podería ser unha parte, porque se eu non me independicei ata os 35 anos e podería ser un sen fogar se non me sostivesen os meus pais; pero nós en Bizitegui temos claro xa dende hai uns anos, que non hai que refugar o camiño da inclusión polo emprego, non hai que refugalo, pero desgraciadamente se non hai emprego para os que dicimos que somos normais, as persoas coas que traballamos téñeno máis difícil. E se eu me quedo sen emprego podo achegar cousas a esta sociedade, e son cidadán, e podo estar na rede, podo estar incluído e demais, entón, cremos que o traballo comunitario é a forma de incluír ás persoas. 45

48 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Son Jesús, son psicólogo. En primeiro lugar, remarcar e agradecer o traballo que se fai en centros como o albergue de Zaragoza e o de Onartu en Bilbao, porque é un labor moi importante, con todo tamén quero ver a outra cara da moeda e é que estamos a falar de persoas que tamén son moi resilientes, e a pregunta é ata que punto estes centros, estas axudas que por suposto son moi boas, poden chegar a cronificar aínda máis que unha persoa queira permanecer sen fogar, con estas necesidades cubertas e sen querer dar o paso seguinte? Íñigo Parga: Eu vouche contestar a iso, Jesús. É a decisión da persoa, a decisión da persoa e que o temos que respectar. Era unha das cousas que dicía, que nós temos que traballar por iso. Eu non son ninguén para coller e dicirlle a unha persoa que ten que facer na súa vida, saír da rúa... Non se nos ocorre dicirlle a un amigo, a calquera coñecido, que o que ten que facer é deixar o seu emprego e irse a outro emprego. En cambio coas persoas coas que traballamos ocórresenos dicirlles que teñen que saír da rúa Cremos que desa forma conseguirán o seu benestar, pero as persoas que se cronifican na maioría dos casos é porque non teñen os recursos para saír, esas relacións, esa rede e demais. Se lla damos e saen, perfecto; pero se lla damos e deciden seguir estando aí, por que non? Charo Jiménez: A formulación que temos son dereitos e cando expós o traballo levamos sempre a coletilla no albergue de que isto é temporal e o risco de que se cronifique en persoas que levan 25 anos na rúa, pois non podes facer moito máis que cubrir as súas necesidades máis básicas, e se ademais se consegue que teñan posibilidades de relación, pois adiante. Pero cando as persoas veñen aos dispositivos de aloxamento temporal, o que lles podemos ofrecer é isto pero o tamén un proxecto vital, sobre todo cando son os primeiros ingresos. Cando entra pola porta do albergue un mozo que acaba de cumprir 18 anos e ao día seguinte o sacan de protección de menores e chega da man do educador/a, esas situacións son reais e telas que acoller, como non vas acollelas? E máis cando vén expulsado do sistema que tiña que protexerlle e que non lle protexeu o suficiente. Entón, cronificar? Eu creo que ese non é o risco, e de feito, calquera deles, en canto ten catro aforros, págase unha habitación e vaise, porque isto non é desexable para ninguén. E se houbese cronificación, que non o creo, terá que habela e xa teremos que ver como a resolvemos. 46

49 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar 4. A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Paulo Martins Psicólogo no programa Casas Primeiro desenvolto pola AEIPS (Associação para o Estudo e Integração Psicossocial) Portugal Doutor en psicoloxía comunitaria polo Instituto Universitario de Psicoloxía Aplicada. É tamén psicólogo na Associação para o Estudo e Integração Psicossocial, onde foi a persoa directamente responsable do programa Casas Primeiro (Housing First en Portugal). Ten tamén formación en Psicoloxía Comunitaria e unha longa traxectoria no traballo coas persoas en situación do que se chama alí sem abrigo. Portugal foi o primeiro país do sur de Europa que tivo unha estratexia nacional integral para as persoas sen fogar establecida para o horizonte cuxos resultados serviron para que en maio de 2017 o Consello de Ministros portugués aprobara unha segunda estratexia para o horizonte

50 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos A Estratexia Nacional pretendía: 1º/ A creación de condicións para que ninguén tivera que permanecer na rúa por falta de alternativas. 2º/ A existencia de condicións que garantan a promoción da autonomía a través da mobilización de todos os recursos dispoñibles de acordo co diagnóstico e as necesidades individuais, con vistas ao exercicio pleno da cidadanía. Presentaba un conxunto de orientacións xerais e compromisos, distribuídos en dous eixes de intervención: Eixe I Coñecemento do fenómeno, Información, Sensibilización e Educación Obxectivos estratéxicos Promover a utilización dun concepto único de personas sen fogar a nivel nacional. Garantir o seguimento do fenómeno co fin de adecuar as respostas ás necesidades reais, a través dun sistema de información e seguimento. Asegurar que os diagnósticos e os Plans de Desenvolvemento Social das redes sociais inclúen indicadores sobre o fenómeno sen fogar. Garantir a actualización permanente do coñecemento e a loita contra a discriminación. Garantir a accesibilidade e dispoñibilidade de información permanentemente actualizada sobre o tema e os recursos existentes. Eje II Calificación da intervención Obxectivos estratéxicos Promover a calidade técnica da intervención. Garantir eficacia e eficiencia na intervención. Garantir a calidad das respostas, os servizos prestados e a loxística operativa dos equipos fixos o móbiles que prestan apoio ás persoas sen fogar. Asegurar a existencia de respostas que garantan que ninguén é desinstitucionalizado sen que se tivesen emprendido todas as medidas necesarias para garantir un lugar axeitado para vivir, así como os apoios necesarios, sempre que estea xustificado. Asegurar que ninguén ten que permanecer na rúa durante máis de 24 horas. Asegurar o apoio técnico dun servizo de aloxamento temporal durante o tempo necesario. Asegurar a existencia de condicións que garantan a promoción da autonomía a través da mobilización e contratualización de todos os recursos dispoñibles de acordo co diagnóstico e as necesidades (vivenda, emprego, saúde e protección social). O caso de Lisboa En todo Portugal temos un total de 17 Núcleos de Planificación e Intervención para as Persoas sen Fogar (NPISA), pero vou centrar a miña intervención sobre o caso de Lisboa porque é o que coñezo mais de cerca. Faro Lisboa Loures Oeiras Porto Santarém Seixal Setúbal Almada Amadora Aveiro Braga Cascais Coimbra Espinho Évora Figueira da Foz 48

51 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Facemos reunións cada mes nas que participan equipos de rúa; grupos de diagnóstico; grupos de saúde mental Toda a xente implicada no programa. Algúns resultados da estratexia Proxecto piloto Housing-First. Articulación e implicación de varias entidades públicas e privadas na Estratexia. Uniformización do concepto de sen fogar a nivel nacional. Continuidade da intervención dos NPISA mesmo sen a redefinición dun novo ciclo da Estratexia En Portugal o Programa Housing First coñécese co nome de Casas Primeiro. As características do programa na cidade de Lisboa son as seguintes: Acceso inmediato a unha vivenda permanente Separación entre a casa e o tratamento Apartamentos individuais (T0 o T1) Vivendas repartidas en varias zonas da cidade Os participantes contribúen co 30% dos seus ingresos cada mes para o aluguer Equipo de soporte 24h Casas Primeiro: Barrios integrados Acudimos ao mercado normal de aluguer. Damos acceso inmediato a unha casa e cambiamos á persoa de casa con rapidez, se é necesario. Seleccionamos aos participantes en relación coa casa e o barrio. Contactatamos coa veciñanza e coa comunidade local como contexto facilitador da integración comunitaria. Tratamos de que as persoas propietarias sexan as nosas aliadas. Necesitamos á comunidade para o éxito do programa. Eu acostumo a dicir que o noso traballo é sacar ás persoas da rúa e tamén sacar á rúa das persoas. Para iso temos que darlles soporte as 24 horas e contar cunha boa predisposición de veciñas e veciños a apoiar a estas persoas. Uso anterior doutras respostas O 32,4% das persoas participantes nunca empregou os centros de aloxamento no período en que estiveron sen fogar e os demáis só os utilizaron ocasionalmente e por pouco tempo. 49

52 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Intervención ecolóxica e colaborativa Tratamos de facer unha intervención máis horizontal, escoitar moito, darlle valor ás experiencias persoais destas persoas sen tratar de ostentar o coñecemento. O que viviron na rúa só elas saben. Temos que desenvolver moitas veces solucións creativas para resolver problemas que para nós poden ser sinxelos pero para unha persoa que pasou pola rúa non. Estas son algunhas das cousas que temos presentes nas nosas intervencións: Enfoque na resolución de problemas concretos Acceso aos recursos comunitarios Servizos de apoio prestados nos contextos da comunidade Fortalecemento dos contactos sociais e dos soportes naturais Colaboración entre participantes e profesionais: decisións compartidas, aprendizaxe mutua Colaboración con outros stakeholders (partes interesadas) da comunidade Casas Primeiro: Servizos de Apoio O apoio aos participantes centrouse particularmente no acceso a documentos, servizos e beneficios sociais, servizos de saúde e xestión da casa. 50

53 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Métodos de avaliación Durante os últimos anos un grupo de colegas temos volcado a nosa experiencia en distintas publicacións que comparto con vós: Ornelas, J., Martins, P., Zilhão, T., & Duarte, T. (2014). Housing First: An ecological approach to promoting community integration. European Journal of Homelessness, 8(1), Link: Martins, P., Ornelas, J., & Silva, A. C. (2016). The role of perceived housing quality and perceived choice to recovery: An ecological perspective on a housing first program in Lisbon. Journal of Environmental Psychology, 47, doi: /j.jenvp Impact Factor: Link: Martins, P., Ornelas, J., & Silva A. C. (sob revision). How perceived housing quality contributes to community integration and quality of life in a Housing First Program Método Procedementos Perceived Housing Quality (Housing Choice & Perceived Housing quality) - (PHQ-PT) Recovery Assessment Scale (RAS - PT) Entrevistas Semiestruturadas Community Integration Scale (CIS - PT) Enfoque Multimétodo Quality of Life Index (QoLI - PT) Análisis temática Análisis estadística 51

54 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Método: participantes 45 Adultos Programa Casas Primero (AEIPS Associação para o Estudo e Integração Psicossocial) Residentes na área de Lisboa Xénero 28% 72% Masculino Feminino Idade 2% 13% 24% 20% 41% anos anos anos anos > 65 anos Duración da situación de sen fogar 33% 17% 50% < 2 anos 3-5 anos > 6 anos 52

55 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Resultados Entrevista Cuáles fueron los principales aspectos que llevaron a una situación de sin hogar? Situación de sin hogar Programa Casas Primeiro - Desempleo y falta de ingresos - Inexistencia de oportunidades y condiciones de vivienda - No existir redes de soporte social - Surgimiento de los primeros signos de enfermedad mental (Ornelas, Martins, Zilhão & Duarte, 2014) A maioria da xente do programa leva entre 8 e 16 anos na rúa. Damos prioridade ás persoas que levan mais tempo na rúa, porque os mellores resultados obtivémolos con estas persoas e comprobamos que a xente que non pasou moito tempo non valoriza o feito de dispoñer dunha vivenda. RESULTADOS Quixemos saber en que aspectos sentiron a diferenza polo feito de vivir na rúa e estes foron os resultados. Unha das persoas dicía que cando estaba na rúa era como se fora invisible e que cando entrou na casa, non era só a casa e o apoio do equipo, era ser visible, ser un membro da comunidade, é dicir, a casa deulle un status de cidadán que antes non tiña. Integração Física Integração Social Integração Psicológica Bem-estar Situação de sem-abrigo - Inexistência de uma casa - Barreiras para acceder a documentação básica - Não existência de rendimentos - Serviços para a população em situação de sem-abrigo - Inactividade em termos de participação comunitária - Desemprego - Pouco envolvimento em projectos educacionais - Falta de redes de suporte social - Estabelecimento de relações sociais percepcionadas como negativas - Pouco contacto com redes familiares - Sentimento de ser invisível - Não existência de um sentimento de pertença - Inexistência de sentimento de cidadania - Disempowerment - Internamentos - Toxicodependência - Questões judiciais - Modo de sobrevivência - Sem expectativas positivas perante o futuro Após integração no projecto Casas Primeiro - Casa - Acesso a documentação - Acesso a rendimentos sociais - Serviços e recursos comunitários - Actividades comunitárias - Emprego - Projectos educacionais - Suporte social - Interações sociais positivas - Contacto com redes familiares - Sentimento de ser membro da comunidade - Sentimento de pertença - Sentimento de cidadania - Empowerment - Decréscimo de internamentos - Redução de adição - Resolução de questões judiciais - Preocupação com rotinas diárias - Expectativas futuras positivas 53

56 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos INTEGRACIÓN COMUNITARIA Todas as actividades presentan certo grao de participación RESULTADOS Tamén verificamos que hai unha clara correlación entre o éxito do programa e a calidade da casa e o feito de que as persoas participen na elección do seu fogar. Canto maior é a percepción da calidade da casa, mellor evolucionan. Calidad de la casa (PHQ-PT) Calidad de la casa (PHQ-PT) Elección / Control (PHQ-PT) Recovery (RAS-PT) (Martins, Ornelas & Silva, 2016) 54

57 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar RESULTADOS Calidade da Casa - Correlación e Regresión Liñal (R2) significativa con Elección / Control Correlación con RAS (total), y Correlación con factor 1 ( presenza dun sentimento de esperanza e de confianza en si mesmo/a ) e con factor 4 ( confianza depositada nas/os demais ). Calidad de la casa (PHQ-PT) Calidad de la casa Elección / Control Integración Comunitária (CIS-PT) Calidad de Vida (QoLI) 55

58 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos RESULTADOS XERAIS Mantemento da casa: o 80% dos participantes mantiveron unha situación habitacional estable. O número de participantes que mencionou ter utilizado o 112 disminuiu un 87%, en relación ao ano anterior, no que estiveron sen fogar. O número de participantes con internamentos en hospitais psiquiátricos decreceu o 90% e ningún relatou ter pasado a noite nunha comisaría despois de entrar nunha casa. O 96% dos participantes indicou estar satisfeitos coa casa: privacidade, tranquilidade, comodidade e sentimiento de control sobre el espazo. O 91,2% está satisfeito con el apoio proporcionado polo programa (por exemplo, coa forma na que os servizos lles axudan a resolver problemas, a xestionar a vivenda e acceder aos recursos). O 86.7% considera que é fácil contactar co equipo do programa cando é necesario. 56

59 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar INTEGRACIÓN COMUNITARIA 57

60 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos CAMBIOS GLOBAIS Nas melloras señaladas, as persoas participantes subliñan melloras como: Un maior sentimento de liberdade e tamén de esperanza. Un maior abano de oportunidades para estudiar ou lograr un emprego, Realizar proxectos de interese persoal e desenvolvemento de contactos e relacións sociais. CUSTES Casas Primeiro - 16,40 euros por participante/día. Centros de aloxamento - 18,60 euros por persoa/día. Pensións - 30,77 euros por persoa/día. O internamento psiquiátrico ten un custe de por persoa. HOUSING FIRST - Cambios no sistema da poboación sen fogar Políticas sociais: En 2016, a Cámara Municipal de Lisboa, en base a estes resultados, lanzou o novo plan para as persoas en situación de sen fogar que sostén e prioriza os enfoques Housing First. O procedemento concursal público deu 80 casas ata 2016 (50 do programa Casas Primeiro que traballa con persoas con problemas de saúde mental e hai outro programa que traballa con temas de adiccións) e outras 100 casas ata Un novo ciclo da estratexia nacional ( ): unha das directrices da estratexia nacional é a implementación e desenvolvemento de solucións habitacionais, incluíndo programas HF. Os informes de avaliación e investigación convertéronse nunha base para comunicar resultados de proxectos exitosos e para obter apoio ambiental para a sostibilidade do proxecto e a ampliación dos programas HF. Capacitación e consulta a outras organizacións para ampliar o programa de HF: en 2012 (Cascais que é un área moi turística e pedíronos axuda para facer un proxecto alí e fixemos consultoría con eles durante un ano para que viran como traballamos nós); despois un novo proxecto en 2013 en Lisboa e en 2014 en Braga. HF: Creación e desenvolvemento dunha parcería nacional con organizacións das cidades de Lisboa; Aveiro; Braga; Barcelos; Cascais; Coimbra; Gaia; Leiria; Porto; Santarém e Setúbal. Participación en grupos de asesoría politica locais (Lisboa) e nacionais (Grupo de Implementación, Monitorización, Avaliación da Estratexia Nacional GIMAE). 58

61 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Nós candidatámonos para o horizonte 2020 e desenvolvemos unha investigación de impacto na que traballamos con outros socios europeos como a Fundación RAIS aquí en España, e tamén con Francia, Polonia, Noruega, Irlanda Ás veces pode haber apertura dos gobernos para que haxa cambios, pero é preciso unha presión de abaixo para que haxa un cambio. Tes que atacar en dúas frontes para que haxa apertura e nós intentamos facer isto coa investigación. Os resultados son importantes, por iso poño aquí o foco. Tivemos un ano para probar que o proxecto funcionaba e ao segundo ano tivemos un recorte do 70% do financiamento pero con moito traballo e articulación doutras institucións e moita investigación sacámolo adiante. Eu non creo que debamos descartar ningunha iniciativa nin dicir se unha é mellor que outra. Hai unha misión que é terminar coa situación de sen fogar e creo que é traballando de forma conxunta e articulada como podemos conseguilo. HOME-EU O proxecto HOME_EU: Homelessness as unfairness ( ), financiado por European Horizon 2020 (SC6: Reversing inequalities and promoting fairness) ten como obxectivo contribuír ao desenvolvemento dunha nova xeración de políticas públicas e programas sociais baseados na evidencia científica que efectivamente é necesario facer fronte á falta de vivenda a longo prazo. O obxectivo final de HOME_EU é achegar evidencias para informar e influír nas políticas europeas de indixencia cara Housing First. Parcería - Establecer un diálogo en catro niveis ecolóxicos de análise: - Percepcións da cidadanía da UE. - Persoas que actualmente están sen fogar a longo prazo e persoas que se integraron en programas Housing First. - Proveedores de servizos para persoas sen fogar actualmente, y aquelas que están en programas de HF. - Partes claves interesadas no desenvolvemento de políticas sociales da UE destinadas a responder á falta de vivenda. Desenvolver directrices programáticas que promovan a capacidade da UE para responder a unha crise social extrema, como a falta de habitación a longo prazo. Con isto, a Estratexia Nacional Portuguesa pretende: - Consolidar un enfoque estratéxico e integrado de prevención e intervención, centrada nas persoas en situación de sen fogar, de modo que ninguén deba permanecer na rúa por ausencia de alternativas. 59

62 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Presenta un conxunto de orientacións xerais e compromisos, distribuídos en dous eixes de intervención: Eixe I Promoción do coñecemento do fenómeno das persoas en situación de sen fogar, información, sensibilización e educación. Obxectivos estratéxicos Promover a utilización dun concepto único de persoa sen fogar, a nivel nacional. Garantir a vixilancia do fenómeno. Asegurar que os diagnósticos e os Plans de Desenvolvemento Social (PDS) dos consellos locais de acción social (CLAS) inclúen indicadores relativos ao fenómeno das persoas sen fogar. Garantir a actualización permanente da información co fin de previr e combater a discriminación. Eixe II Reforzo dunha intervención promotora da integración das persoas en situación de sen fogar. Obxectivos estratéxicos Promover a calidade técnica da intervención. Garantir a eficacia e eficiencia na intervención. Garantir a calidade das respostas e dos servizos prestados. Asegurar que ninguén é desinstitucionalizado sen que teñan sido accionadas todas as medidas necesarias para garantir un lugar axeitado para vivir. 60

63 A estratexia portuguesa para as persoas sen fogar Asegurar que ninguén ten que permanecer na rúa durante máis de 24 horas. Asegurar a existencia de condicións que garantan a promoción da autonomía mobilizando e contratando todos os recursos dispoñibles de acordo co diagnóstico e as necesidades: (i) crear solucións de aloxamento ofrecendo apartamentos de propiedade pública e/ou privada para arrendamento directo ou mediado; (ii) poñer a disposición solucións de capacitación, educación, formación profesional e inserción profesional; (iii) garantir o cumprimento do acceso a medidas de protección social; (iv) garantir o acceso á asistencia sanitaria; (v) garantir o acceso a medidas de apoio á migración. Eixe III Coordinación, seguimento e evaliación da estratexia nacional de integración de persoas sen fogar (ENIPSA). Obxectivos estratéxicos Garantir a participación de todas as entidades pertinentes para esta temática. Garantir o cumprimento do funcionamento articulado dos órganos e estruturas ENIPSA. Asegurar o seguimento e avaluación de ENIPSA. Así, a Estratexia Nacional Portuguesa : Consolida un enfoque estratéxico na adopción, consolidación e replicabilidade de medidas como o programa Housing First, como unha das principais solucións para terminar coas situacións de sen fogar en Portugal. PREMIOS AEIPS recibiu en 2011, un premio da Fundación Calouste Gulbenkian, polo traballo co Programa «Casas Primeiro» que xa fora distinguido en 2010 pola Fundación Manuel António da Mota. Ademáis, tamén en 2010, baixo o Ano Europeo de Loita contra a Pobreza e a Exclusión Social, o programa Casas Primeiro foi seleccionado pola Comisión Europea, como un exemplo de innovación e boas prácticas en investimento social. Fíxose un vídeo para ser lanzado a nivel europeo. 61

64 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Preguntas do público Muller do público: Quería preguntarlle se sobre todo en Lisboa o tema do turismo e o aluguer de plataformas como airbnb inflúe para que os propietarios/as teñan outras expectativas de gañar máis cartos e dificulta a posta en marcha do programa; e unha segunda pregunta sobre se os propietarios ao non comunicárselle máis que un programa social, hai en algún caso problemas a posteriori Paulo Martins: Sobre a primeira pregunta a resposta é si, últimamente tivemos moitos problemas con propietarios/as que gañaban nunha semana de aloxamento turístico o que gañan con nós nun mes e, aínda que conseguimos manter a maioría das vivendas, perdemos algunhas, pero en ningún deses casos a persoa saíu para a rúa, sempre marcharon para outra casa, ás veces gustaban máis ou menos a nova casa. Pero é o noso traballo diario. Este ano, o procedemento concursal obrigábanos a poñer en funcionamento 50 casas e foi difícil conseguilo porque había casas para alugar pero estaban destinadas a estes aloxamentos turísticos. Pero os que se adheriron, quixeron manterse, porque penso que as persoas cando entran no proxecto, un 80% queren apoialo. O contrato de aluguer está feito no noso nome e despois facemos un contrato coa persoa, porque se hai un problema e a persoa ten que ir para outro sitio, así é máis fácil. Home do público: normalmente o perfil das persoas inquilinas destas vivendas terán unha prestación social e pagan o 30%, en base a que se determina esta porcentaxe? E despois a estas persoas quédanlles medios para cubrir o resto das necesidades básicas? Paulo Martins: esta cantidade veu determinada polo programa desde que se creou en EEUU, porque é máis ou menos a porcentaxe dos nosos ingresos, que destinamos a vivenda, en xeral. Nós implementamos isto sobre todo para que a persoa non sinta que está nunha casa da asociación, que é a súa casa e ten dereitos sobre ela porque está contribuíndo e ten un contrato de aluguer. E o que fixemos ao comezo foi negociar un plan individual coa persoa para que teña unha renta e un servizo de alimentación e de apoio do equipo, pero somos moi flexibles con iso, se a persoa non paga, negociamos, é máis para que a persoa sinta que está contribuíndo. 62

65 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar 5. Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar Ana María González Abelleira Tenenta de Alcalde delegada da Área de Benestar Social, Igualdade e Inclusión do Concello de Lugo Teresa Regueiro Traballadora social do Concello de A Coruña Paz Fernández Xefa de Servizo da Concellería de Política Social do Concello de Vigo Ana María González Abelleira Tenenta de Alcalde delegada da Área de Benestar Social, Igualdade e Inclusión do Concello de Lugo Diplomada en Traballo Social pola Universidade de Santiago é Técnica Especialista en Diagnóstico Clínico e Técnica Auxiliar en Enfermería, ademais ten un Máster en Dirección e Xestión de Servizos Sociais e un Posgrao en Relacións Laborais. Dende o 2003 é persoal laboral fixo da Xunta de Galicia con destino na Residencia de Persoas Maiores As Gándaras-Lugo. É Concelleira de Benestar Social e Igualdade e Secretaria de Política Social do PSdeG-PSOE provincial de Lugo. 63

66 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Desde o Concello de Lugo temos que dicir que estamos sempre moi interesados e apostando continuamente polo benestar social. Nos nosos orzamentos, dedicamos máis do 21% do orzamento total do Concello a Benestar Social. Ese investimento tradúcese en programas que a medida que pasan os anos imos modificando, intentamos adaptalos á realidade porque continuamente a realidade social está cambiando e sobre todo nestas épocas de crise nas que as necesidades das persoas mudaron e requiren doutros equipamentos, outros recursos máis adaptados á realidade. Tamén temos que facer mención a que os concellos dende a aprobación da Lei de Reforma Local, tivemos a sorte de participar nunhas xornadas do Fondo Galego de Cooperación e Solidariedade, máis que unhas institucións para o servicio dos cidadáns, nos estamos convertendo nunhas institucións intervidas porque moitos dos aspectos, e sobre todo naqueles asuntos de benestar social que non teñen que ver coa emerxencia social, as competencias a nivel local están un pouco capadas, se me permitides a palabra. Pero aínda así, traballamos con todos os esforzos dos técnicos e técnicas que traballan neste eido, que buscan alternativas para poder facer fronte aos verdadeiros problemas das persoas sen teito. E logo traballamos un circuíto de atención, porque non todas as persoas sen teito acuden aos servizos de atención primaria senón que en moitas ocasións atópanse na rúa e non coñecen ou non teñen información dos recursos que lles podemos ofertar, e tampouco somos a única entidade ou institución que conta con recursos para estas persoas, por iso cremos no circuíto de atención. Principalmente a demanda chega aos servizos sociais de atención primaria onde hai un servizo especializado en atención a persoas sen teito, persoas transeúntes, e a continuación actuamos dependendo da demanda, en función das necesidades da propia persoa, derivámola a uns servizos ou a outros, e concretamente o Fogar do Transeúnte é un equipamento de carácter temporal totalmente gratuíto que proporciona aloxamento e alimentación a todas as persoas, sexan transeúntes ou persoas en desvantaxe social, carentes de recursos económicos e de apoio familiar. E este circuíto consiste tamén na colaboración de entidades do eido social, neste caso Alume que é unha entidade que traballa con enfermidade mental; e Cruz Vermella, que todos e todas coñecedes. Logo veremos o perfil da persoa usuaria que adoitan ser persoas que ademais de non ter un teito, teñen asociadas enfermidades mentais, nalgúns casos, ou problemas con substancias adictivas noutros, e polo tanto intentamos suplir ou intentar paliar esas necesidades. Esas necesidades teñen que ser atendidas tamén polos servizos sanitarios habituais, polo Sergas, e polo tanto poden ser derivados aos PAC correspondentes á zona onde residan ou onde teñan o seu aloxamento entre comillas provisional, ou aos servizos especializados de Saúde mental ou que traballan coas distintas adiccións, ou simplemente son persoas que demandan atención moi específica, como cursar prestacións, axudas individuais ou outras carencias que poidan ter na súa situación. 64

67 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar O Fogar do Transeúnte, unha instalacion vella, antiga, que conta con casi 400 metros cuadrados e ten trece dependencias. O número de prazas que ten son 40 de comedor en cada quenda, é dicir, se hai mais de 40 persoas poden facerse dous ou tres horarios distintos para que todas teñan opción ao almorzo ou ao xantar e a cea, porque son os tres servizos que se dan. E 20 de pernocta, 5 para mulleres, esto está establecido proporcionalmente xa que prácticamente o 80% das persoas usuarias son homes, que pode haber dúas a maiores, e 15 para homes. O Fogar de transeúnte ten un servizo de aloxamento, o servizo de xantar, almorzo e cea, e duchas para as persoas que pernoctan e que non pernoctan. Establécense uns horarios e poden acudir aquelas persoas que queiran garantir a súa hixiene básica e poden acudir en horario de mañá ou de tardenoite. E os que requiran toda a atención, pois dende a mañá ata a noite, servizo 24 horas. Os obxectivos son prestar aloxamento e alimentación; procurar sobre todo autonomía personal pero sempre co apoio, como vos dicía antes, destas entidades sociais como Alume e Cruz Vermella; previr a marxinación social e a adquisición de hábitos da vida diaria, non soamente hixiénicos, senon tamén de habilidades sociais porque moitas veces descoñecen os recursos que pode haber nas distintas localidades onde se atopan. Nas habitacións non hai literas, son habitacións múltiples que consideramos dignas, porque para todas as persoas é un dereito constitucional a vivenda, e polo tanto intentamos ter esas instalacións o máis dignamente cuidadas para que as persoas que alí se hospeden se atopen como nunha segunda casa. As prestacións do centro, como vos comentaba, o albergue con pernocta durante a noite, servizo de comedor, servizo de lavado e planchado de roupa, aseo persoal e a maiores. Todas as persoas que utilizan calquera destes servizos teñen unha atención especializada pola traballadora social para que as demandas individuais que requiran e para cubrir todas as necesidades que poidan presentar: estudio e investigación de casos individuais, tramitación e xestión de axudas, prevención e intervención en situacións de risco e coordinación con todas as entidades coas que traballamos. Por poñervos un exemplo, no Fogar do Transeúnte, neste mes de outubro, o número de persoas atendidas foron 163 mulleres 20, homes 143, e dentro delas 25 persoas estranxeiras. Pernoctaron en total 349, tamén vedes a diferenza en proporción homes e mulleres o número de almorzos que se deron foi de 275, o número de comidas 506, o número de ceas 485. Tamén temos no Fogar do transeúnte un servizo de comida para levar por un tema de dignidade. Hay persoas que, a pesar de non ter moitos recursos, prefiren vivir en hostais, habitacións compartindo con amigos e amigas, e prefiren levar a comida ao seu domicilio, e polo tanto dámoslles esa oportunidade. Eles demandan a través da súa traballadora social a necesidade de comida ou de cea para levar, vana buscar ao Fogar do Transeúnte e lévana a onde estean vivindo. En total, no mes de outubro, servíronse 275 almorzos, 779 xantares e 639 ceas. Ao longo do ano, segundo a memoria do 2016, servíronse no Fogar do Transeúnte preto de menús. Eu considero que é unha cantidade suficentemente elevada como para que todas as institucións e as administracións poñamos a vista neste sentido menús para levar aos domicilios. 65

68 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Neste centro traballan 7 persoas, 7 mulleres, neste caso son todas as mulleres porque aínda está muy arraigado o tema feminino no coidado das persoas a nivel asistencial. Pernoctaron ao longo de 2016 preto de persoas no Fogar do transeúnte. Estes son só datos do Fogar do transeúnte, logo o resto de institucións e organizacións como Cáritas, outras relacionadas coa Igrexa, entidades independentes que tamén cubren estas necesidades, das que descoñecemos os datos, e podería mesmo duplicarse esta cantidade. Por iso creo que todas as administracións deben estar atentas a isto porque é unha demanda real da sociedade. As persoas usuarias son unhas ao ano, non están os 365 días ao ano, pero fan uso en distintas etapas preto de persoas cada ano. O investimento que fai o Concello de Lugo única e exclusivamente para o programa do Fogar do Transeúnte son euros, é cuestión de cartos, é dicir, tamén hai vontade política, pero é cuestión de poder investir eses cartos nas verdadeiras necesidades das persoas. O que empezamos a facer este ano, a principios de verán, falando con Cruz Vermella, que xa viña facendo un reforzo deste programa do Fogar do Transeúnte, e con Alume, foi incrementar o capital para poder investilo en necesidades perentorias que presentaban estas persoas: a saúde mental e esa dualidade de enfermidades causadas polas adiccións que presentaban o 80% das persoas. O perfil da persoa usuaria, sacando datos en conxunto con estas entidades, é unha persoa de nacionalidade española porque moitas veces tamén se estigmatiza que son persoas de fóra, pero non, en Lugo polo menos o 76,79% son de nacionalidade española, de 36 a 55 anos e de sexo masculino o 90% da poboación. Pernoctan en casas abandonadas, refuxios provisionais, Fogar do transeúnte, pensións, ou con amizades en habitacións particulares, non dispoñen dunha vivenda estable. Preto do 70% están en situación de desemprego, e unha gran maioría inmersa en procesos de adiccións e con problemas de saúde mental. Entón, partindo desta realidade que foi estudiada entre os meses de maio e setembro, falamos con Cruz Vermella e con Alume e vimos que había que fixar uns obxectivos e que era necesario incorporar ao sistema público de servizos sociais a todas estas persoas que non estaban, como vos comentaba antes, no Fogar do Transeúnte, que non estaban integradas nos centros sociais. Dar resposta puntual a esas necesidades básicas e urxentes porque non soamente é a cuestión da vivenda ou de ter un teito onde cobixarse senón que presentan outras demandas. Para mellorar a súa saúde, tanto polas adiccións como pola súa saúde mental, e incorporar a perspectiva de xénero, importante neste caso porque como vimos o 90% son homes e o 10% mulleres, que según transmiten desde estas entidades, son mulleres que poden chegar a enfrentarse a unhas situacións moi complicadas, desde acoso, violacións, etc. Aproveitando tamén que estamos no mes de novembro, decir que temos que sensibilizar á cidadanía en temas de violencia de xénero. Temos que participar todos e todas en todo aquilo que conleve unha crítica e un rexeitamento contundente cara a violencia de xénero, que non fai máis que medrar, e no século no que estamos non o podemos permitir. 66

69 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar Propuxemos novas actividades para dar opcións de ocupación e tempo libre ás persoas que viven na rúa, porque nos encontrábamos con que estas persoas acudían aos servizos do Concellos, de Cruz Vermella e Alume, independentemente, pero o tempo que non estaban nesas actividades, que viña sendo o tempo entre o almorzo e o xantar e pola tarde despois do xantar ata a cea, estaban na rúa continuamente porque loxicamente non teñen onde estar. Entón, queremos proporcionarlles entre estas tres entidades un cobixo con actividades que lles sirvan para desenvolver esas habilidades das que carecen de momento, brindarlles un espazo de estancia alternativo, na Cruz Vermella, para mellorar a sociabilización cun espazo de interrelación positiva e supervisada entre iguais, porque son persoas que ao ter tanto tempo na rúa consumían sobre todo bebidas alcohólicas, e algún pode ter algunha outra adicción, e a medida que pasa o día, ao longo das 24 horas, o seu estado de saúde tanto física como mental empeoraba. Deste xeito, as propias persoas que van avanzando nos tratamentos son as mediadoras entre os que acaban de entrar e as persoas que van evolucionando positivamente cara a curar as súas enfermidades e cara a sociabilización fora de estigmas na nosa sociedade. Tamén se xera un espazo de tempo libre de consumo de substancias psicoactivas, para mellorar a saúde e a autoestima, porque tamén dentro destas estatísticas descubrimos que a gran maioría das persoas eran persoas que se atopaban no momento de iniciarse esta situación de desprotección, de marxinación, como cualquera outra persoa, tiñan un traballo, perderon ese traballo, tiraron de todos os recursos pero os recursos eran escasos, entonces perderon as súas vivendas, non tiñan onde acudir, non atopaban traballo, e convertéronse en persoas transeúntes. Outra das características que manifestan é que son moi itinerantes, é dicir, un mes poden estar en Lugo, outro van para Sarria, outro mes van para A Coruña, pero sempre dentro dun circuíto porque son coñecedores dos recursos que existen en cada localidade, ou en cada provincia. En principio o que xa detectamos é que este incremento de actividades nos permite que as persoas da rúa gañen en confianza non só cara eles senón tamén coas persoas coas que conviven e ademais coas institucións que traballamos con elas, é dicir, eu creo que se está perdendo a discriminación que sufrían por parte da sociedade en xeral, están vendo que hai alternativas e saídas porque as persoas transeúntes o que se encontran na súa realidade é que as persoas lles miramos de forma diferente. Entón, con este programa están conseguindo a normalización da súa situación, normalización entendida non como que estean ben, senón que son persoas que poden ser atendidas polos recursos que en cada localidade haxa e encontran as súas propias capacidades para poder sobrevivir a unha situación que eles ou elas non escolleron. A medida que vaiamos evolucionando vos iremos contando se é efectivo, se imos ter que cambiar cousas, que seguro que sí porque as necesidades das persoas mudan e non podemos quedar impasibles ante os cambios sociais, que nunha sociedade tan diversa como a que vivimos agora, continuamente se están modificando. 67

70 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Teresa Regueiro Traballadora social do Concello de A Coruña En exercicio profesional dende o ano 1983 como traballadora social na administración local. Dende o ano 1984 no Concello de A Coruña. Nos primeiros anos desenvolveu funcións como traballadora social en atención primaria en unidades de atención social. A partir de 1990 como directora de unidade técnica asumiu a dirección do centro cívico dos Mallos e posteriormente do C.C. de Labañou. No 2009 pasou ao ámbito dos programas específicos asumindo a coordinación dalgúns programas (familia, drogodependencias, Unidade de Atención a inmigrantes e servizo de urxencias sociais). Dende o 2011 desenvolvemento funcións como Directora de Unidade Técnica do Programa Municipal de Inclusión Social e do Servizo Municipal de Urxencias Sociais. Falouse ao longo de todo o día sobre as persoas en situación de rúa, reflexións realmente moi moi importantes e moi interesantes, e nesta exposición que vou realizar xa non vou facer comentarios respecto diso, voume a cinguir á práctica de cal é a nosa intención á hora de desenvolver a atención a persoas sen fogar no Concello da Coruña, que é o que estamos a facer, que é o que desexamos, sen entrar nestoutra parte que me encantaría pero da que xa se falou cumpridamente. Imos darlle un xiro enfocando a atención no que facemos no Concello da Coruña. Para empezar quero darvos o marco da actuación que estamos a levar a cabo. No ano 2012 xorde a primeira reflexión, o primeiro paso para levar a cabo unha atención específica, non soamente en concreto coas persoas sen fogar senón, cara ás persoas que se atopan en situacións con risco de exclusión alto ou en exclusión, tamén despois de moitos anos de 68

71 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar desenvolvemento dos servizos sociais, de crernos que medianamente as cousas estaban a ir ben, démonos conta de que facía falta unha atención diferente, unha atención máis áxil, máis específica, máis intensiva con determinadas persoas, non estabamos a ser capaces de dar resposta a situacións que se estaban dando na cidade. Nese momento, ponse en marcha o que chamamos o Programa municipal de inclusión social que se desenvolveu desde o 2012 ao Este programa iniciouse cun equipo de catro persoas: educadora social, mediadora social, orientadora e a dirección e como digo, o obxectivo foi empezar a deseñar accións, atencións e servizos cara a persoas cun alto risco de exclusión, situacións de vulnerabilidade, e xa desde o principio coa intención de establecer atencións máis específicas cara ás persoas en situación de rúa. Xa tiñamos un volume de poboación, tendo os cidadáns que tiñamos na cidade, o suficientemente importante. As demandas, as situacións estaban a nos resultar xa demasiado relevantes e con demandas diferentes ás que estabamos a ter con outra poboación. E desde ese momento vimos que todas as persoas en situación de risco pero especialmente estas persoas requiren medidas específicas. Este programa finaliza no 2016 e desde este ano empezamos a elaborar, a deseñar o que chamamos un modelo de intervención e inclusión activa no marco da carteira de servizos sociais de inclusión. A proposta é que este programa teña unha duración ata o Cales son os principios inspiradores deste novo programa que queremos levar a cabo: manternos por suposto nesta mesma liña, hai unha aposta por seguir desenvolvendo accións específicas, a experiencia destes catro anos demostrounos a necesidade de seguir traballando con atencións específicas pero tamén a realidade hoxe en día esíxenos dar un xiro a esta intervención e unha serie de reconsideracións. Este novo programa ten unhas liñas que o marcan dentro da estratexia de inclusión social de Galicia, ten como obxectivo operativizar a Lei de inclusión social de Galicia e ademais ten en conta, por suposto, a Lei de servizos sociais, partindo do nivel comunitario específico como ese marco de actuación deste programa e ademais contemplando tamén o novo desenvolvemento da carteira de servizos sociais. Isto é, temos que desenvolver a nosa función dentro dun marco local, autonómico, nacional, europeo, e ter en conta un traballo desde o local con miras no máis xeral, no máis amplo, no máis global. Como definición, o programa actual marca que se trata de proporcionar un espazo de traballo no que conflúan os servizos sociais comunitarios básicos e específicos con obxecto de desenvolver e avaliar protocolos de intervención e de traballo colaborativo entre ambos e con outros servizos e axentes municipais ou externos, co fin de adaptar o modelo organizativo e funcional ao establecido na carteira de servizos sociais e inclusión e en última instancia promover a inserción social e laboral das persoas en situación ou risco de exclusión do concello. Mediante o desenvolvemento de itinerarios de inclusión activa e desde unha perspectiva ligada ás potencialidades do territorio e o seu tecido social e produtivo. Isto ten moito traballo en termos de coordinación, tanto interna como externa, en termos do que entendemos como inclusión, xa sexa laboral, persoal, o seu contido é tremendamente amplo. Dentro del están as liñas inspiradoras que nos parecen básicas: a coordinación interna e externa, 69

72 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos a interdisciplinariedade, o ter en conta a outros servizos e que a intervención sexa en base a itinerarios, é dicir, superemos a lóxica asistencialista e sigamos camiñando nesa intencionalidade que vaia máis aló de cubrir as necesidades básicas, que esteamos a falar da abordaxe de situacións persoais a todos os niveis e en todos os ámbitos de desenvolvemento na vida dunha persoa. Tentando proporcionar unha atención axustada e desenvolver medidas adaptadas ás características e necesidades daquelas persoas que se atopan en situacións de maior vulnerabilidade, coa finalidade de evitar un deterioro vital, o empeoramento e a irreversibilidade e cronificación da situación. Desde aquí enfocamos o traballo do equipo nun primeiro plano desde a atención directa. Que quere dicir isto? Entendemos que tanto o programa como o equipo ten unha misión clara e non é unicamente o traballar desde o que pode facer o propio programa e o propio equipo a nivel municipal. Imos ter claro que hai unha aposta por unha atención directa desde o Concello cos cidadáns, coas persoas que se atopan en situación de vulnerabilidade, pero tamén vai haber outras atencións, outro espazo de traballo que non vai ser a atención directa, isto desenvolvereino un pouco máis tarde. O equipo do programa de intervención e inclusión activa desenvolve estas tarefas do servizo de atención inmediata. Isto xa o viña desenvolvendo o equipo anterior, e o servizo de atención inmediata reside na posibilidade de que calquera persoa que chegue á cidade e se atope en situación de rúa poida ser atendida calquera día de forma inmediata e urxente, sen previa cita. Cando falamos de atención directa refírome a que o equipo do programa de intervención e inclusión activa imos desenvolver estas tarefas. O servizo de atención inmediata. Isto xa se viña desenvolvendo polo equipo anterior, e o servizo de atención inmediata consta da posibilidade de que calquera persoa que chegue á cidade e se atope en situación de rúa poida ser atendida calquera día de forma inmediata e urxente, sen previa cita. O servizo de urxencias O servizo de urxencias leva funcionando desde o ano 2006, é un servizo que funciona paralelamente ao programa de inclusión, non está dentro do programa senón que é paralelo. É unha prestación que permite unha atención inmediata a persoas especialmente vulnerables, en situacións de urxencia social, en situacións que se producen fóra do horario habitual dos servizos sociais municipais. Pois desde o 2006 funciona este servizo e no horario de 6 da tarde ata as 8 da mañá, todos os días laborables, e as 24 horas os non laborables, vai dirixido ás atencións de urxencia que estaban a ocorrer na cidade a nivel individual, familiar ou situacións de accidentes. Arredor do ano 2010 nun inverno en que se sucederon uns días con circunstancias climatolóxicas adversas, utilizouse este servizo para saír á cidade e brindar abrigo e alimento a persoas que estaban na rúa. Isto puxo sobre a mesa unha posibilidade deste servizo e o que comezou sendo unha actuación puntual é hoxe en día un servizo específico dentro do servizo de emerxencias. Agora mesmo, ademais de atender as urxencias individuais ou familiares que suceden, hai dous tipos de servizos específicos dirixidos a persoas sen fogar: hai un servizo de rutas semanais, sáese un día á semana en épocas de verán, primavera e outono, dous días á semana no inverno. Nestas rutas téntase contactar coas persoas que están en rúa, permítenos localizar persoas novas, permítenos facer seguimento daquelas situacións de persoas que xa coñecemos pero que no momento que están seguen rexeitando outros recursos. Utilizámolo como un recurso de 70

73 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar apoio ou complementario á atención que se lle pode estar a brindar a estas persoas, superamos as saídas de dar unha manta ou dar algo de comida, este contacto permite unha atención que dá continuidade no horario nocturno ás persoas que están en rúa. De cada unha das rutas faise un uniforme e periodicamente estamos en coñecemento de cal é a situación, o cal nos permite tamén previr situacións que están en maior risco, tomar medidas segundo as situacións como vaian transcorrendo. Para estas rutas que elaboramos en colaboración co equipo de SEMUS, reunimos toda a información que nos vai chegando das diferentes entidades e servizos da cidade, as diferentes rutas que se fan na cidade por persoas voluntarias ou por organizacións, ou por entidades. Vaise recollendo esa información e imos téndoa en conta á hora de facer esas rutas semanais. Ademais, tamén hai saídas non periódicas que as denominamos Rutas máis calor que se fan nos días de condicións climatolóxicas máis adversas. Está determinado o nivel de temperatura e de ventos. Sempre que hai esas condicións, duren o que duren, fai saídas o SEMUS. No ano 2016 realizáronse 70 rutas, 67 de atención e apoio e 3 de dispositivo máis calor. Identificáronse un total de 107 persoas neste ano polas rutas. No inverno refórzase esta atención co dispositivo de frío, que ten como obxectivo detectar, informar e asesorar a persoas sen fogar que se atopan en situación de rúa. En épocas de máis frío, de peores condicións, este dispositivo ponse en marcha arredor de novembro, decembro ata marzo e abril, e refórzanse as saídas de rúa. Ademais das que está a facer o servizo de SEMUS, hai un equipo de persoas que saen tres días á semana co cal temos saídas todos os días da semana, o seu horario é máis diurno, non é tan nocturno como o SEMUS, porque tamén tentamos que haxa outra posibilidade de traballo de acompañamento coas persoas que en horario nocturno non é tan posible e vai enfocado a reforzar a atención e a prevención coas persoas nesta época de inverno. Na campaña de frío de 2015 este equipo fai un mapeo da cidade, fai unha distribución da cidade en diferentes zonas e cada día da semana fai un reparto de rutas por estas diferentes zonas. Servizo de baixa esixencia Paso a falarvos agora dun servizo que se creou en maio deste ano, trátase dun servizo de baixa esixencia. Estabamos a comprobar que un número importante de persoas dicíannos cando lles preguntabamos se quererían ir a algún sitio e non querían durmir na rúa pero rexeitaban refuxio ou non podían acudir a el por sanción, ou por algunha medida tomada. Seguindo o modelo doutros centros e outras cidades púxose en marcha este centro de baixa esixencia no mes de maio. É un centro onde o obxectivo prioritario é o ofrecer o aloxamento para pernoitar. O seu horario é de 9 da noite a 8 da mañá pero detrás dese obxectivo prioritario de cubrir a necesidade básica de durmir, tentamos que sexa un servizo complementario e que se atope na cadea de atención ás persoas en situación de rúa. Neste tempo establécese contacto coa persoa, dáse un espazo de relación e de contacto para favorecer, para apoiar a súa derivación ou a súa conexión con outros servizos. Mantemos coordinacións diarias ou periódicas en función dos casos para que na medida na que a persoa queira, se inicie canto antes a atención con cada unha das persoas usuarias para continuar e avanzar na situación destas persoas. Logo xa pasariamos a outros recursos, porque como vos digo non me quixen quedar cos recursos locais a nivel de xestión municipal, quero darvos unha pincelada doutros recursos da cidade, porque ademais desde o Concello establécense diferentes fórmulas para que realmente 71

74 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos se poidan dar respostas ás necesidades que se expoñen, como noutros concellos: os convenios, as subvencións, os concertos, son fórmulas para poder chegar a dar respostas, diferentes respostas ás necesidades que presentan as persoas en situación de rúa. Co Albergue de transeúntes do Instituto benéfico social Pai Rubino o Concello mantén un concerto e un convenio. Este albergue presta servizos residenciais, educativos e sanitarios, de formación e emprego e asistenciais. Hai un servizo que lle chaman atención continuada de dormitorio, hai un grupo de inserción con posibilidade de estancia prolongada durante seis meses. Mantemos unha coordinación e unha derivación moi próxima co albergue. Este sería un pouco o mapa dos recursos locais e todo este escenario de recursos desde o Concello, a posibilidade dos convenios, de subvencións, é o fomentar, o apoiar e o poder ter máis dispoñibilidade, trátase de solucións da cidade para as persoas sen fogar. A Cociña económica como un servizo e un recurso punteiro na cidade, o Fogar Sor Eusebia, Recinto San José, Renacer, e xunto a estes servizos, estes equipos, estes programas, mantemos unha combinación e unha relación tanto a nivel económico en base a estes modelos de convenios, subvencións: Programa sen teito, os Fogares, FEAFES, o Centro de atención Acouga, ACCEM, Cáritas, Casco. A verdade é que a nivel de cidade temos un satisfactorio nivel de recursos. A UCV póñoo como diferenciado por que coa oficina de cooperación e voluntariado da Universidade tamén mantemos un servizo de colaboración e complementariedade importante. E quero pechar con algo que me parece que é un alicerce fundamental do traballo que pretendemos desenvolver. Falábavos da atención directa, da posibilidade de desenvolvemento do servizo a través de acordos con outras entidades. Pero outro alicerce fundamental e eu case o poñería de primeiro, é o traballo en rede. Na cidade non chegamos polo momento a ningunha formalización deste traballo en rede, pero no noso día a día realmente -vou facer voceira das diferentes entidades e servizos da cidade- é unha realidade que se plasma na abordaxe interdisciplinar das intervencións. Temos xa sobre a mesa protocolos de información, de derivación, a nosa práctica diaria vaise enriquecendo, aínda hai que seguir traballando moito nisto, traballar en coordinación e en rede parécenos moi básico pero require todo un traballo e moita técnica e moitas discusións e debates para chegar a clarificarnos entre as técnicas e técnicos: as formas, os modelos, os tempos, Pero xa é un feito cotiá para nós. Temos un grupo de traballo con atención específica neste colectivo: o servizo Sen Teito, a Cociña económica, o Refuxio ACCEM, Tamén creamos xa unha mesa de traballo específica, temos unha mesa sociosanitaria que leva funcionando xa 2 anos, na que ademais das entidades que nomeamos tamén está Cáritas, está CLAT, está Alcohólicos, está persoal do Hospital da Unidade de Saúde Mental e do Hospital CHUAC con profesionais de traballo social e con medicos/as e psiquiatras. Realmente levamos só dous anos e déronse avances en coordinación importantes, desenvolveuse xa un proceso de formación de profesionais, interdisciplinar moi interesante, e vaise consolidando con contido e con resultados. E por último a coordinación de actuacións en resposta a situacións conxunturais. Ano a ano na época de frío todos imos sumando e complementando accións ante situacións que van xurdindo. Imos sendo capaces de unir esforzos e de expor propostas. 72

75 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar Paz Fernández Xefa de Servizo da Concellería de Política Social do Concello de Vigo É Xefa de Servizo do Departamento de Benestar Social de Vigo dende Antes exerceu durante vinte anos como traballadora social municipal de atención primaria. É licenciada en Ciencias do Traballo, con especialidade en RR.HH., pola Universidade de Logroño e diplomada en Traballo Social pola Universidade de Santiago. Tamén ten a titulación de Asistente Social da Escola Universitaria de Zaragoza. Ten o título de experta en Administración Local (Xestión Municipal e Administración Electrónica) pola UNED e un Triple Máster de PRL, Sistemas de Xestión Calidade e Sistemas de Xestión do Medio Ambiente pola Universitade de Barcelona. En Vigo temos un centro que o chamamos Centro Integral de integración e Emerxencia Social. O adxectivo de Integral tén a súa explicación e é moi singular, é un conxunto de servizos e programas que temos, onde imos abordando as diferentes necesidades que ten a poboación en situación de exclusión social severa ou moderada. Este centro tivo un parto difícil, o edificio pertence a Fundación Vareliola, que está integrada por pescadores, capitanía, Bispado e Concello. Finalmente accederon a facer unha cesión do edificio ao Concello por unha serie de anos. A raíz de esa cesión creamos este centro. Ten, por unha banda recursos de atención inmediata, e por outra banda ten recursos que van implicar un proxecto de intervención personalizado con aquelas persoas que, na fase na que estean, necesiten e queiran afrontar un axuste persoal ou un proxecto de integración para vivir o seu proceso de cambio. A finalidade é dar cobertura cos servizos ás necesidades básicas e realizar procesos de intervención para axuste persoal. 73

76 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos En relación ao o conxunto de servizos e programas que configuran todo o CÍES, temos o Albergue, Programas de acollida e atención, Comedor social, Centro de día de inclusión, Centro de atención social continuada, Unidade de rúa, Unidade de hixiene e algunhas cousas máis que comentarei máis adiante. Este centro é municipal pero temos un contrato con Cruz Vermella que é quen o xestiona neste momento. Cando unha persoa chega ao centro hai unha primeira toma de contacto, una intervención breve cun membro do persoal técnico, onde se recibe a demanda da persoa, se recauda unha breve información da súa situación e faise unha primeira valoración social das necesidades, explícanse un pouco os horarios, as normas, dereitos e deberes, e as posibilidades que o centro lle ofrece. Imos empezar polo albergue. É un recurso de atención inmediata, en xeral a poboación vai dos 18 ata os 65 anos, aínda que temos excepcións, hai persoas que superan os 65 anos e por diversas razóns necesitan o albergue. É un aloxamento temporal por dez días, prorrogable por outros dez. Cabe tamén a posibilidade de prorrogar este prazo ata un mes en casos de persoas que teñan cita con psiquiatría ou no médico e sexa a única forma de conseguir a súa asistencia. Teñen que ser causas moi concretas. Temos en total 38 prazas no albergue, 30 para homes e 8 para mulleres. Aquí tivemos que facer axustes no edificio porque xurdían complicacións xa que tiñan que pasar homes e mulleres polo mesmo corredor para ir ao baño, entón decidimos adaptar toda a zona que utilizan as mulleres para que tiveran certa intimidade e evitar conflictos. Neste albergue tamén almorzan e cean e contempla ademais a unidade de hixiene (servizo de duchas e lavandería), servizo de consigna, o empadroamento e o enderezo postal cando a persoa o necesita. Programa de acollida e inclusión Se recordades, a orde que regula estes centros, a orde do 25 de xaneiro do 2008 establece programas de acollida e inclusión que terán dous niveis: un básico e un de transición á vida autonoma. Nós temos as dúas posibilidades dentro do CIES, por unha banda, en xeral, o programa contempla un réxime residencial, temporal, por suposto, no que mediante actuacións programadas se posibilitan oportunidades de axuste persoal e a incorporación sociolaboral das persoas en situación de risco de exclusión social. Concretamente temos, por una banda o piso básico, que está dirixido a persoas sen fogar, en risco de exclusión ou excluídas severa e moderadamente que estén dispostas a afrontar un proceso de cambio. Isto implica proxecto de intervención individualizado, implica acordo entre as partes, é dicir, a persoa ten que estar disposta a emprender un proceso de cambio. Asinamos un contrato un pouco cos obxectivos pactados polas dúas partes. Ofrecemos por suposto manutención e aloxamento mentres participan dese proxecto. Temos doce prazas, delas sete para homes e cinco para mulleres. A realidade logo precisa de pequenas adaptacións. Neste caso por exemplo a demanda de homes era moito maior que de mulleres e por iso temos máis prazas para homes que para mulleres. Así, se hai unha demanda de 9 homes dámoslles praza porque as de mulleres quedan baleiras moitas veces. Neste recurso a persoa en xeral non soe ter ingresos pero se teñen algún tipo de ingreso teñen que aportar unha parte dos seus ingresos, un pouco recordando o que falaba o compañeiro portugués. Nós temos establecido ata o máximo dun 40% porque vai depender da situación persoal, das débedas que teña, das súas necesidades... En xeral teñen que aportar como máximo ata o 40 %. Neste piso en xeral a meirande parte da xente non ten ingresos; organízanse entre eles e aprenden nese proceso de cambio, de axuste persoal. Nese proxecto de intervención persoal que teñen cada un deles ademais de traballar as súas caraterísticas persoais, trabállanse as habilidades, teñen 74

77 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar que aprender a organizarse, a convivir en grupo. Teñen unha parte de intervención psicolóxica e educativa, realizan unha asemblea semanal na que deseñan o menú da semana, reparten todas as tarefas do piso: a limpeza, a organización... Outros encárganse tamén da compra semanal para o almorzo, xantar e cea, que fan eles no piso. Dáselles diñeiro e eles van mercar no supermercado todos os productos que van necesitar para realizar os menús que determinaron e logo hai unha supervision diaria de tarefas e comidas por parte do equipo técnico. Temos un gran equipo, non só en número, senón en grandes profesionais. Temos psicólogos/as, educadores/ as, traballadores/as sociais, conserxes, limpeza, etc. É un equipo moi importante e é unha grande oportunidade para que estas persoas podan ter, nun momento no que deciden emprender un proceso de cambio, un equipo de profesionais que os apoie e os acompañe e os axude a superar esa situación que eles queren superar. Ademais dese piso básico temos tamén o piso de transición á vida autónoma. É un programa que consiste nunha oferta de aloxamento temporal, de estadía aproximada de seis meses, prorrogable ata un ano. Sempre son para persoas que estando nunha situación de vulnerabilidade ou exclusión social contan con capacidades e posibilidades de inserción sociolaboral e normalización da súa situación. É un pouco a fase superior despois de ter superado o piso básico. De feito, ás persoas que superan os seus proxectos e os seus obxectivos no piso básico, o seguinte recurso que lles ofertamos é o piso de transición á vida autónoma. Nese piso de transición á vida autónoma xa non teñen aos profesionais aí cada día. Eles viven nun piso onde unha vez á semana teñen contacto co educador/a. Téñense que organizar, teñen que facer a compra e demais. Poden estar alí seis meses renovables por un ano. En xeral o obxectivo nese piso é a inserción laboral. Este é o momento de asumir un proceso de cambio. Conseguiron pasar polo piso básico e agora están no piso de transición. No piso de transición á vida autónoma, temos xa dúas persoas que chegaron ao albergue nun estado e asumiron un proceso de cambio. Pasaron polo piso básico e agora están no piso de transición á vida autónoma e neste momento xa teñen traballo e próximamente van sair. Ademais tivemos a sorte de que foron capaces entre eles de facer familia. Agora queren vivir xuntos, están buscando vivenda, e polo tanto foi unha oportunidade. O que si que consideramos necesario é ter eses recursos para as persoas que os necesitan a medida que van superando etapas. É unha experiencia moi positiva. O comedor social Temos 70 prazas e ofrecemos xantar con carácter temporal e o horario é de 12:30 a 15:00 e ademais as persoas que utilizan o comedor tamén poden acceder á unidade de hixiene, é dicir á lavandería e ás duchas, e á consigna. E logo temos tamén o centro de día de inclusión. Este centro de día e o intermedio entre o piso básico e e o piso de transición á vida autónoma. É un espazo socioeducativo en réximen diurno onde se realizan todo tipo de obradoiros. A finalidade é que ocupen o seu tempo libre, que traballen as relacións interpersonais e as actividades que realizamos son moitísimas. Temos a nosa horta, por exemplo, estimulación cognitiva, educación básica e competencias sociais, musicoterapia, videoforum, creatividade e saídas culturais. En xeral o itinerario é: entra unha persoa no albergue, está dez días, o equipo empeza a ver que posibilidades ten, se está disposto a emprender o cambio, se quere cambiar; entón empezamos co centro de día, empeza nos obradoiros traballando determinadas habilidades e hai algúns deles que optan primeiro ao piso básico e despois ao de transición á vida autónoma. Ese sería un pouco o itinerario que seguen. 75

78 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos E logo, parecido ao que contaba a compañeira da Coruña, o Centro de Atención Social Continuada que tamén está establecido no decreto da Xunta, a orde do 25 de xaneiro do 2008, que é un centro de atención social cun horario que é complementario ao resto dos recursos sociais, que presta atención das 3 ás 22 horas cun equipo técnico presencial. Sempre hai unha traballadora social. Ofrece un servizo de atención a necesidades básicas urxentes a persoas en situación de risco de exclusión social ou en situación de emerxencia. Cando as forzas de seguridade ou a policía local se atopan a unha familia con menores durmindo na rúa pola noite acuden alí, e preséntanse tamén en calquera outra situación de emerxencia. Está destinado a persoas que teñen unha situación de urxencia e sempre en horario complementario aos servizos sociais municipais. Unidade de rúa É un servizo de intervención en medio aberto que traballa na cidade e na contorna do CIES porque non vos vou ocultar que ademais de que o parto foi difícil, un dos problemas do parto era que ninguén o quería cerca. Sabemos que estamos falando de perfís moi complexos, situacións moi complexas e neste caso temos o compromiso coa contorna de traballar. A unidade de rúa por unha banda realiza rutas diarias e por outra banda traballan no contorno do CIES para lograr esa convivencia da cidadanía e un traballo de sensibilización coa veciñanza. O que inclúe a unidade de rúa é a detección, valoración, orientación e información, derivación e seguimento das persoas que exercen a mendicidade e por outra parte o traballo coa contorna. Aínda que os horarios do albergue, do comedor, son os que son, temos certa flexibilidade. Cando a unidade detecta algunha persoa, que igual o visitaron hai 15 días sen conseguir que aceptase algún recurso, e xusto esa noite di que si quere ir a ducharse, aproveitamos a ocasión. Aínda que sexan as dúas da mañán ou as once da noite, intentamos que esa persoa acepte os recursos dispoñibles. Traballamos toda a contorna exterior do CIES. Hai un colexio ao lado, o cal tamén complicou a situación e conlevou que tiveramos que adaptar os horarios. A saída do albergue era ás 9 da mañá, xusto cando entraban o alumnado na escola, así que, tras moitas reunións pactouse que saíran do albergue máis tarde. Almorzaban tranquilamente e habilitóuselles unha sala con periódicos do día e unha serie de recursos para estar alí media hora máis e esperar a que os rapaces e rapazas entraran no colexio. Iso mellorou a sensación dos pais e nais que ían levar ás nenas e nenos ao colexio. A unidade de rúa ten rutas de intervención. Son saídas diarias tanto para detección como para localización e tamén de seguemento. Temos persoas que non queren utilizar o recurso do albergue e que prefiren durmir onde levan durmindo un montón de tempo e fáiselles unha visita, chárlase un pouquiño con eles, miramos como están, ofrecémoslles un café, un bocata ou o que necesiten. As rutas están planificadas por zona e realízanse intervencións con persoas que imos detectando, e logo coa contorna traballamos distintas actuacións. Na contorna fíxose un campeonato de fútbol antes do verán, onde hai pistas deportivas, tamén se fixeron creacións de murais e fixéronse tamén saídas e andainas, que se organizan os venres pola mañá. Tamén desde o CIES se oferta a unidade de hixiene. Dende todos os programas do CIES se fomenta e motiva ás persoas para o uso normalizado dos servizios de ducha co fin de mellorar o 76

79 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar aspecto físico e promover hábitos saudables como parte do obxectivo de lograr a recuperación integral da persoa. O servizo de duchas está diferenciado por sexos e o uso deste servizo é obligatorio para as persoas que utilizan o albergue e o centro de acollida e inclusión. Dáselle a cada persoa un kit con todo o necesario. Na unidade de lavanderia pódese realizar a limpieza da roupa e temos tres turnos no CIES: Os que utilizan o servizo de comedor, as persoas usuarias do albergue e unha quenda libre para quen precise lavar a roupa. Temos que dicir que é un recurso municipal, loxicamente, cun orzamento municipal, e o que si que teño que recoñecer é que a Xunta nos deu unha subvención para mercar unhas estupendas lavadoras que remataron coa lista de agarda que tiñamos no servicio de lavandería. O horario da lavandería para as persoas que van ao comedor é de 15 a 15:45, a de hixiene libre é de 16:30 a 17:15, excepcionalmente ás 18, é o horario para os usuarios do alberge as 20h, que é cando entran ao albergue. Deixan a súa roupa e á mañá seguinte cando van saír recollen a súa roupa limpa. O servizo de consigna que lle damos a todas estas persoas, e a sala de lecer. Esta sala nun principio non estaba dentro do que foi o centro integral, pero decatámonos de que había moita xente que estaba pola contorna que bebía, que non tiña que facer e necesitabamos un espazo. Entón solicitamos unha subvención á Xunta e habilitamos unha sala que tiñamos alí baleira e fixemos unha sala de lecer. Esta sala é un servizo para persoas usuarias dos servizos do CIES, é dicir, xente que ás 12:30 baixa ao comedor e que non sabe que facer durante toda a mañá ou xente que vai ter un obradoiro no centro de día pola tarde e temos un espazo onde poden estar tranquilamente botando unha sesta, tomando un café, ou xogando unha partida de xadrez cun compañeiro, ou lendo ou o que queiran. Esta sala de lecer inaugurámola en marzo deste ano. Tivemos que axustar cousas porque nun principio a entrada era libre e había desaxustes porque algunha xente que entraba e saía moitísimas veces e que consumía fora, entraban dentro e creaban algún problema, e entón axustamos e xa non temos eses problemas. Está aberta de 9:30 a 13:00 horas e logo pola tarde de 16:00 a 20:00 horas, ata que poden acceder ao albergue. Nesta sala de lecer ponse a disposición das persoas a prensa diaria, a biblioteca, xogos de mesa, cartas, etc. Teñen TV tamén. Tiveron que organizar un horario para a TV por que había problemas de convivencia, e para o equipo de música, tamén con horario. Fixeron entre eles un torneo de xadrez. Varias persoas que si sabían xogar ao xadrez estiveron ensinando aos outros e finalmente fixeron o torneo, que foi unha experiencia moi bonita. As persoas usuarias do centro de día, que fan arteterapia visual, tamén fixeron unha exposición coas súas obras. Unha exposición que estivo aberta ao público na Casa da Xuventude e no Centro Integral da Muller. E están moi orgullosos/as porque realmente fixeron cousas preciosas e sobre todo o feito de facer unha exposición na Casa da Xuventude, montar o seus traballos e ver como a xente valoraba o seu traballo foi unha motivación para seguir traballando con estas persoas. 77

80 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos Preguntas do público Pregunta: Ola, eu son traballadora social e traballo no hospital de Lugo. Primeiro dicir que me chama moito a atención o normalizado que temos o feito de que os recursos e os servizos sociais non sexan públicos. Boto de menos que alguén faga a reivindicación de que deben ser servizos que debe prestar a administración pública. A administración pública non pode descansar nas entidades sociais toda a súa responsabilidade, na miña opinión. Tamén me parece que na análise debemos ir máis aló do que estamos facendo. Parece que seguimos instalados no século XVIII cun pouquiño máis de inserción. Tamén pode interesar replantearse que Lei de Vivenda temos, como está a Lei de Facendas Locais, que Concellos están incidindo nas viviendas baleiras que hai, porque Galicia é das comunidades autónomas de España que máis vivendas baleiras ten e unha das que máis persoas sen fogar ten. Entón son políticas que van marcar a intervención social, polo que son moi importantes. Quería preguntarlle a Ana, por que no hospital de Lugo nos atopamos con moitísmos problemas. Alegreime moito cando na primaveira se creou unha mesa que ía coordinar a todas as entidades e institucións que traballan no ámbito da exclusión social. Eu persoalmente estaba esperando porque no hospital atopámonos con moitos problemas, sobre todo con persoas con discapacidade que moitas veces teñen que ir a outras localidades, van a Coruña e outros sitios por que non hai os recursos apropiados. O centro de dia da Cruz Vermella parece que agora se reforzou. Os do centro da Cruz Vermella tamén me preguntaron hai pouco se sabía algo desa mesa. Todos sentimos a necesidade de coordinarnos e revisar as situacións nese sentido. Paréceme que nun albergue municipal non haxa unha traballadora social nin unha educadora coxea dalgo básico. Paréceme que darlle a importancia que teñen aos servizos sociais comunitarios, neste eido do que estamos falando é básico. Vexo que se reduce moito. Só o compañeiro de Portugal falou de recursos normalizados. Os albergues é un paso pero non é un recurso normalizado. Ana Mª González Abelleira: Creo que me malinterpretaches en todo. Empecei dicindo que intentabamos loitar por un sistema coordinado entre todas as administracións. Despois discrepo un pouco contigo de que todo teña que ser asumido pola administración porque eu creo que o paso seguinte ao Estado de Benestar é ter os servizos sociais xunto coas entidades do terceiro sector porque son importantísimas, xa que os recursos son finitos e é imposible que ningunha administración sexa capaz de asumir todas as responsabilidades e todas as necesidades da cidadanía, pero eu creo que o que falta é que o cuarto pilar do Estado de Benestar sexan os servicios sociais, dende o meu punto de vista. É totalmente un criterio persoal. En canto á mesa de coordinación. Empecei dicindo que os Concellos nos estamos convertindo, debido ás leis que están saíndo, en administracións intervidas, é dicir, poño o caso de Lugo porque é o que o que coñezo e o que ti coñeces, seguramente. Aínda tendo débeda cero non podemos investir naquelas cousas que nos interesan, neste caso porque consideramos que debemos investir en benestar social porque son as necesidades que nos chegan a cotío aos servizos sociais do Concello de Lugo. Eu si fixen referencia tanto aos servizos especializados como comunitarios. Nós dicíamos que o circuito de atención empeza pola atención primaria, pero 78

81 Recursos locais en Galicia para a atención das persoas sen fogar tamén participa o Sergas, que non ten tampouco os recursos suficientes para atender a estas persoas a través de saúde mental ou doutros recursos que hai. Tamén participa a Policía Local, a Policia Nacional e participan outros recursos administrativos, institucionais ou sociais por que as casuísticas das persoas sen teito son múltiples e diversas e polo tanto habería que xerar iso, pero non é só competencia dos Concellos. Nós o que facemos dende o Concello, como entidade máis cercana á cidadanía, é poñer a disposición os recursos que temos, pero non podemos entrar a esixir que outras administracións o fagan, tamén o dicía a compañeira, por que ti podes solicitar unha subvención ou podes solicitar calquera outro recurso pero non está na man directa dos Concellos poder actuar nese sentido. Paz Fernández: Eu quería completar dicindo que explicamos os recursos específicos que hai nos nosos concellos. Recursos específicos subliño, porque non falamos para nada aquí de servizos comunitarios, pero é que precisamente as competencias dos Concellos son os servizos comunitarios e non era tema desta mesa, por iso nos limitamos a falar diso, pero o que si que está claro, que eu non tiven tempo de explicalo, loxicamente, é como acceden a cada un dos recursos, por que hai diferentes formas de acceso, porque son como un círculo que se retroalimenta. Os servizos comunitarios envían, valoran as persoas e, en función da súa problemática e de se a persoa o acepta, envíana ao CIES. Tamén hai entidades sociais de toda a cidade que si efectivamente valoran e coñecen a persoas que podan necesitar ese recurso, envíanas. Tamén as forzas de seguridade. É dicir, hai todo un entramado de retroalimentación para que calquera persoa da cidade que estea nesa situación poda ser atendida. É non só iso, nós incluso con outros albergues da cidade que non son municipais, porque este é municipal, coordinámonos para evitar que queden días sen cubrir. Se sabemos que alguén remata os 10 días e ten unha gripe, está con febre,.. hai un traballo de coordinación entre os profesionais dos distintos recursos, como non podía ser doutra forma, para intentar dar a maior atención a esa persoa. Igual non me deu tempo a explicalo todo nos 15 minutos anteriores. Agradecer aos profesionais do CIES, que traballan con situacións moi complicadas e que o están facendo marabillosamente ben e profesionalmente de 10. Por suposto todo se pode mellorar e dígoo con toda a humildade do mundo, pero no camiño temos que ir superando dificultades e penso que o estamos facendo. Un Concello como o de Vigo decide destinar todos os anos unha partida e de euros nese servizo, pero quizais outros Concellos iso non o poden afrontar. Iso non é competencia municipal. Pregunta: Eu estou un pouco coa compañeira. Botei de menos, no século XXI, empezar a falar doutra maneira de facer as cousas. No último congreso de traballo social unha cousa que me animou, seguro que estivestes algunha de vós, é un concepto, o de cidades sostibles. Dende o concepto de cidade sostíble si que é problema dos Concellos. Entón igual hai que buscar unha perspectiva na que nós saiamos da maceta e miremos fóra. E ademais escoitei algún que outro discurso que veu desde Lisboa a ese nivel. Creo que o traballo social ten que dar unha volta con conceptualizacións que non son tan novas porque desde o noso ámbito xa se está falando delas. Outras das cousas que escoitei no congreso é o ben común a parte de acción participativa e todas esas cousas, que é un paso máis alá 79

82 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos creo, que estamos reconceptualizando o tema do estado de benestar, creo que o estamos repensando. Unha pregunta concreta: Tedes pensado avaliar -que é unha cosa que saíu nese congresoos instrumentos, os recursos -dame igual se é o terceiro sector ou a administración- avaliar o propio recurso, non o éxito ou fracaso da persoa. Dígoo porque tamén hai unha sensación de que as persoas usuarias que temos son menores de idade e moitas veces deciden. Eu prefiro un bo médico e que lle dea alternativa ao paciente de se quere operarse ou non, e avaliar ao médico e non a persoa. Eu non digo que non deixemos as cousas que se fixeron ben, perfecto, pero darlle esa volta de empezar a avaliar os recursos dos que dispomos, se estamos protocolizando ben, coordinando ben, cousas que se din pero non se acaban de centrar. Tedes pensado? por que ademais desde Europa se pide tamén Ana Mª González Abelleira: É un tema interesante. Nós estamos funcionando ademais de con medios propios do Concello con medios europeos e dende Europa se esixe esa avaliación. Os indicadores que se utilizan cando falamos de colaboración entre distintas entidades xa non son indicadores de cantas persoas atendimos senón de se esas persoas están satisfeitas coas actividades que teñen, se teñen máis actividades, se participan máis,..está baseado na persoa, na sensación ou na liberdade de elección que se lle da á persoa, porque tamén o dicía Paz, porque moitos dos recursos as persoas non os queren e son quen de decidir se os queren ou non, por iso van xurdindo novos recursos adaptados ás peticións da cidadanía. Pero bueno, queda para falar largo e tendido porque son temas moi complicados para falar en 15 minutos Paz Fernández: Xa me gustaría a min poder no meu traballo comezar a falarlle ao meu xefe de conceptos coma o ben común, temos que facelo, pero sobre todo temos que convencer aos políticos/as para que o vexan como algo necesario porque ademáis é necesario e ademais vano pedir ou o están pedindo xa desde Europa. Teresa Regueiro: Vou respostar desde un plano máis técnico porque sempre deixo claro que eu non son o Concello, creo que ninguén dos que estamos aquí, somos unha parte de. Desde este punto de vista encántame a túa proposta porque me encanta estar vivindo esta nova revisión da práctica profesional. Realmente teño a fortuna de ter vivido toda unha evolución dun nada a un todo e profesionalmente e socialmente estamos vivindo uns momentos realmente interesantes cuns grandes retos. O queiramos ou non, imos ter que ir por outros modelos e como técnica digo que se tivera que entrar na crítica faríanme falta outros 15 minutos. Hoxe non se concibe o traballo doutra maneira e cada espazo e cada unha temos que facelo, desde o plano político e desde o plano técnico tamén. Moitas veces levamos moito tempo asentadas nunha postura tan reivindicativa e tan de queixa que nos esquecemos que hai un plano tamén de proposta, de comezar cada unha desde os nosos postos a dicir, bueno, eu creo nisto e vou comezar a facelo e a realidade empezará a impoñerse. Moitas veces os cambios van do micro ao macro e non ao revés, entón asumo que iso temos que ir incorporándoo cada un día a día. 80

83 6. CINE FORUM Curtametraxe documental Invisibles Videoforum con visualización da curtametraxe documental Invisibles con posterior debate Modera Isabel Quintairos Blanco Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia Traballou en diversas emisoras de radio (das cadeas SER e COPE) durante 20 anos, e colaborou con medios escritos nacionais (El País, El Mundo). Foi tamén responsable de gabinetes de prensa de empresas e institucións. Desde o inicio da súa actividade profesional coopera con organizacións do terceiro sector (nomeadamente con algunhas dedicadas á atención en saúde mental e outras relacionadas con colectivos LGTB). Formou parte da primeira Xunta de Goberno do Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia, no que actualmente colabora nos temas de carácter social. 81

84 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos O Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia ten un compromiso firme cos temas que son sensibles para a sociedade, coa mellora no tratamento informativo deses temas sensibles, entre eles por exemplo o que hoxe nos trae aqui: o tratamento das informacións que teñen que ver coas persoas sen fogar e nomeadamente tamén coas persoas que padecen enfermidades mentais entre elas por exemplo eu, que tamén estou en proxectos nos que colabora o meu colexio para tratar de que a visibilización das persoas con enfermidades mentais e con outro tipo de problemas semellantes sexa normalizadora. Somos persoas normais, con problemas normais, con vidas normais, e non nos pasa nada, non somos violentas, non matamos a niguén, temos traballos, temos parellas, temos fillas, temos hipotecas e estas cousas terribles que ten todo o mundo. Tratamos de normalizar esta situación. Afortunadamente son unha privilexiada e teño casa, non son unha senteito e no nome do meu colexio quero expresar ese compromiso firme coa mellora do tratamento das información, e en segundo lugar pedir tamén un chisco de comprension por que unha cousa é o xornalista ou a xornalista e o compromiso que adquire coa maneira de traballar, e outra cousa é o propietario ou propietaria do medio, quen é quen escolle o titular, quen selecciona as noticias ou quen di que hai que poñer isto que vende máis ou quitar iso que vende menos. Normalmente cando falamos de persoas sen fogar as noticias tenden a ser terribles porque é unha situación que non é grata, que non é amable e entón é fácil de vender, se cargamos ben a tinta é fácil de vender, pero estamos intentando fuxir diso, estamos intentando facer un xornalismo riguroso, lóxico, normalizador, respectuoso e que se mova nos límites da decencia máis elemental e dos dereitos humanos das persoas. Imos ver una curtametraxe documental que se chama Invisibles moi clarificadora para persoas que coma min non somos expertas en nada disto e levamos todo o día aprendendo. Do documental a min impresionáronme un par de frases: Na rúa non es nada, es un bulto, na rúa non te ven. Para min é fácil de entender porque son unha cidadá, non son experta en nada, non traballo en servizos sociais, non son educadora e é fácil de entender por que sobre todo cando non te apetece xiras a cabeza e non miras, non levo solto, non ves nada, pero para as persoas que traballades neste sector ou estades preparándovos para traballar nel, gustaríame que me dixerades, cando saídes á rúa e non sodes a concelleira de, o responsable de, ou a educadora de que sensación vos dá cruzarvos con estas persoas pola rúa sabendo que despois van á vosa porta a pedir axuda. Alguén que me conte algo. 82

85 CINE FORUM Curtametraxe documental Invisibles Debate Intervención dunha asistente: Chámome Mª Luz, son unha nai de familia que me considero unha ninguén, unha invisible, e que cando coñece un montón de situacións o que ve é que o que falla é dende abaixo e que ve moitos problemas e moita xente que vai acabar na rúa por falta de investimento en educación, en sanidade e que a maioría da xente que está na rúa ensínache moito máis que toda a xente que está traballando e participando e intentando axudar á xente que está aí. Creo que o principal ademáis para a xente que está na rúa é parar esas cousas antes de que cheguen aí, porque unha vez que estás aí é que houbo moitos problemas antes que non se solucionaron. Empezan no colexio, nos médicos, na falta dunha estrutura familiar dende pequenos. Ese si é o problema fundamental para despois poder facer algo coa xente que está na rúa. É a conclusión que saco. Intervención de Isabel Quintairos: Para ti é un labor de prevención máis que de mirar cara outra parte, ou de poñer un parche ou de dedicar tantos euros por persoa. Intervención dunha asistente: Si por que eu coñezo moita xente que vive na rúa e ten máis fogar que o que ten unha persoa que ten unha casa. Un fogar é algo onde te sentes acollido/a. Ao mellor tes unha casa e non te sintes acollido/a, e iso vai desde pequenos/as e onde hai que investir en sanidade, educación e prevención. Despois poñemos parches, e despois cando a xa xente é maior pode decidir non querer voltar a esa sociedade tan agresiva que os levou aí e buscan outras alternativas, e adaptarse outra vez á sociedade é moi difícil unha vez que saíches, porque é unha sociedade moi agresiva. Outra intervención: Estou moi dacordo con Mª Luz en que é moi importante a prevención, e chamáronme a atención da curta varias cousas. O primeiro é que a maioría son homes, so saían homes. E quería enlazar isto cun tema que tamén saía, que é a dificultade que teñen estes homes para xestionar as súas emocións. O senfogarismo, como vimos vendo, ten múltiples causas, pero desde a perspectiva de xénero, tan recurrente e tan manida, quería enlazalo coa prevención e facer esa reflexión. Que está pasando para que tantos homes estean na rúa, é dicir, hai que relacionalo coa porcentaxe de consumo que teñen os homes. Porque as mulleres non chegan á rúa pero están en situación vulnerable e noutras situacións de exclusión. E tamén outra reflexión, e é que a maioria das persoas que traballamos no eido social somos mulleres. Creo que as claves de prevención desde pequenos e pequenas é introducir a prespectiva de xénero xa desde pequenos, que non é que sexa a solución máxica pero que dá pista clave que repetían os homes na curta, a dificultade para xestionar as súas emocións máis alá doutras solucións como o tema da vivenda, e outros temas que están saíndo na xornada, pero creo que iso ten que darnos luz para buscar outras maneiras de ensaiar e de previr. Intervención de Isabel Quintairos: A min paréceme interesantísimo o tema da xestión das emocións dos homes, que son moi pouco dados a falar destes asuntos. Quizais cando están en situacións límites si. Ademais, son mulleres 83

86 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos as que se dedican a este tipo de traballos. Intervención dun home: En primeiro lugar, tendo en conta que se trata dun problema moi complexo, no que interveñen moitos factores, etc, eu creo que do que escoitei, dase moito peixe pero ensínase pouco a pescar, o dito popular. É dicir, damos cantidade de servizos, pero ao final quizais estamos caíndo na beneficiencia que tanto criticamos, con palabras máis bonitas, máis adornadas, pero eu sen estar metido dentro, desde fora, pregúntome despois de tantos servizos, tantos recursos e tantos profesionais, se este colectivo non debería estar un pouco máis disminuído e seguimos case igual ou máis. É unha autoreflexión que convido a facer, non é unha crítica nin moito menos, porque creo que se están facendo moitísimas cousas e moi ben, pero igual hai que pararse un pouco e ver se o que facemos realmente ten o obxectivo de Botei de menos que niguén dixera Ensinámosche a pescar pero despois o problema é saber onde poden pescar. Botei de menos que ningún Concello ofreza unha coordinación laboral para esta xente. Eu estou convencido de que a maioría dos que estamos nesta sala se non tiveramos un traballo e uns ingresos regulares acabaríamos nese colectivo tarde ou cedo. Cal é a solución? Pois igual botarlles unha man desde o traballo. Non no mercado laboral, porque ninguén os vai querer pero, porque desde os Concellos non hai alguna cooperativa ou agrupación para esta xente e que lles dea ese empurrón que os faga independentes? Porque por moito piso que poñamos, por moitas axudas, etc, a independencia conséguese cando tes os teus propios ingresos, non que chos dean por que si, non, estamos creando dependencia continuamente. Botei de menos que non se lles estea botando unha man nesa dirección. Eu fágome estas reflexións desde fora. Non sei se as persoas que traballades nisto o vedes doutra maneira ou eu estou equivocado, que é probable. Moitas gracias. Intervención de Íñigo Parga: Non o vou comentar como experto. Eu o primeiro que vexo cando vexo a unha persoa pola rúa é a unha persoa e unha historia, como a miña. E desgaciadamente sentimos e falamos disto como algo que non é sociedade, que está a parte da sociedade, e o primeiro que temos que educar e dicir nós mesmos é que son sociedade, son os nosos veciños e veciñas. Se non o abordamos desde o emprego.., Hoxe estamos cun 3% de crecemento do PIB, saimos dunha crise, según os nosos políticos/as. Desafortunadamente estamos nun sistema onde o emprego se rexe polo mercado laboral, polo que ainda que se crearan esas cooperativas non sería a solución, que me gustaría que se xeraran na comunidade, porque difícilmente as van crear as administracións. Pero que entendamos que a resposta ten que ser comunitaria, que si eu mañá perdo o meu posto de traballo, teño claro que como non teña apoio familiar, rede, etc, vou acabar nesa situación, pero tamén teño claro que a única forma de non rematar nesa situación é tecendo rede, que a tecemos non só coa nosa familia senón tamén cos nosos amigos/as, que son a nosa veciñanza, a nosa comunidade. Estando na comunidade activamente, asociándonos, construíndo xuntos. Senón non haberá resposta nunca. Se non ata agora e históricamente haberá senfogarismo por moitos esforzos que lle dediquemos. Xeremos outra cultura. Mirémolos doutra forma e intentemos que estean incluídos doutra forma, porque polo emprego, desgraciadamente, os mozos e mozas que están estudando nesta universidade acabarán no paro, en traballos para os que non se formaron, no extranxeiro. Eu polo emprego véxoo difícil. Sempre, unha sociedade que fala de pleno emprego ten un 6% de desempego aproximadamente, e falan de pleno emprego, así que sempre haberá persoas excluídas. Temos que tecer redes nas nosas comunidades. Deixemos de ser veciños e veciñas que non 84

87 CINE FORUM Curtametraxe documental Invisibles formamos parte da asociación cultural do barrio, nin da plataforma contra os desafuizamentos, nin imos ná reunións do Concello nas que falan de como mellorar o meu barrio, nin estamos na asociación de veciños/as, nin montando a festa do barrio e que por suposto estean aí as asociacións que traballan con persoas en exclusión social, porque esa vai ser a forma de incluílas. A experiencia que teño eu en Bizitegui é que aí é onde as incluímos, as coñecemos e as recoñecemos e por fin teñen nome e cando poñemos nome e sabemos a historia empatizamos máis, a axuda é máis doada e a persoa síntese mais recoñecida. Igual é moi hippie o que plantexo pero máis o é pensar que imos acabar todos e todas e traballando. Algunhas e algúns si, por suposto, non hai que desbotar esa vía. Algunhas e algúns si porque teñen capacidades, pero hai persoas que non van chegar a un emprego. Que facemos con esas persoas? Poden aportar doutra forma, sexamos imaxinativos. Desde o meu punto de vista. Intervención doutro home: A forma de deixar de ser invisible é que te miren, e entón deixas de ser invisible. Din que nas sociedade de máis de 250 persoas vemos ás persoas como as cousas, no mesmo sitio. Estaba durmindo cun amigo nun caixeiro automático e dicíame el que antes de chegar a esa situación pensaba que a xente que durmía na rúa eran un residuo da sociedade capitalista, e desde que durmía no caixeiro pensaba que non, que os que durmen nos caixeiros son necesarios porque cando dis cousas como este traballo vouno mandar á merda quédaste mirando ao que está a durmir no caixeiro e dis non, vou seguir traballando. Non hai traballo para todos. Eu podería formarme máis, aprender un cuarto idioma, outro sistema operativo, eu que sei. Eu teño reparado ordenadores a cambio dunha comida. Intervención dunha muller: Hai persoas que aínda que teñen uns ingresos económicos teñen outras problemáticas asociadas, problemas de xestión económica, Eu atópome con persoas que aínda que teñan uns ingresos non lles dan para nada. Chega a primeira semana do mes e xa non teñen nada. É moitas veces un problema de xestión económica, un problema de prioridades Vivimos nunha sociedade consumista que che indica o que tes que mercar en moitos casos. Por exemplo, falando con algunha persoa usuaria que lle van conceder unha axuda, ao mellor a súa primeira prioridade é comprar un portátil. Entón eu creo que hai algo máis que traballar con esas persoas. Non é so un traballo o que te vai sacar da problemática do senfograismo. É dicir, que si que se fai formación coas persoas que teñen saídas de carácter sociolaboral e todas as entidades traballamos, buscamos traballo, facemos intermediación laboral pero eu creo que cando alguén leva moito tempo na rúa o problema vai máis alá. A solución non é só a inserción laboral. Intervén outra muller: Na nosa entidade temos un servizo de intermediación laboral, coordinámonos coas empresas, traballamos tamén con persoas con discapacidade. Intervén outra muller: O debate sería que os empregos aos que acceden as persoas foran empregos estables, porque a situación do mecado laboral non invita a acceder a empregos temporais ou as condicións laborais non son as máis axeitadas, acceden a contratos de media xornada pero traballan xornadas completas e cousas así, entón esas cousas hai que telas en conta. Pero o tema do 85

88 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos emprego si que se traballa e a integración plena non pasa por ter un traballo. Hai persoas que están plenamente integradas na comunidade e que non están traballando pero si que participan, colaboran, asóciansen, etc e síntense realizadas, que penso que é moi importante. Intervención de Isabel Quintairos: Non hai traballo para todo o mundo nin con fogar nin sen fogar, nin preparado nin sen preparar. Hai 10 anos perdín o meu emprego e teño unha carreira, un ciclo superior, falo seis idiomas e todo o que conseguín foi, tras tres anos de non cobrar un can, un traballo de limpadora de tres horas. O mercado laboral é ese. Menos mal que na miña casa había outro salario porque se non eu tampouco tería teito. Quero dicir que podemos limitar o asunto do mercado laboral ata o infinito, reducilo ao absurdo, pero non hai traballo para todas as persoas. Intervén outra muller: Eu négome a que nos vaiamos xustamente coa idea de que vivimos por riba das nosas posibilidades. De culpabilizarnos dunha situación que non é nosa ou acabar por afirmar e quedarnos todos tan frescos con que non hai traballo para todas as persoas. Como que non hai traballo para todas as persoas? O que hai é unha sinvergüencería total na contratación de persoal, un desabastecemento total no sector público, na sanidade, na educación, etc, etc. O que hai son contratacións absolutamente ilegais, o que hai é que estamos consentindo que isto que lles vai de marabilla aos donos do capital, asumímolo dunha maneira tan descarada e acabamos todos marchando tan tranquilos dicindo que non hai traballo, pero por favor! Intervención de Isabel Quintairos: Expliquieme mal. Non hai oferta decente para todas as persoas. Réplica da mesma muller: Eu cando vexo unha persoa na rúa, cando vexo a unha persoa que chegou a ese último escalafón de persoa sen fogar acórdome de que fallou ao redor para que esa persoa estea na rúa. A ver se deixamos de mirar para as persoas que están na rúa e miramos para as causas que fan que esas persoas estén aí. A ver si nos cuestionamos que está fallando nas políticas públicas para que se dea esa situación. E deixar de chamarlle a isto estado do benestar, porque esa é a demostración palpable do fracaso do mesmo. A segunda cousa que penso cando vexo a unha persoa na rúa é que esa sería a situación na que estaría a miña filla se eu non tivera diñeiro suficiente para poder soportar a súa vida sen emprego. E falo da miña filla. Esas persoas son o último escalafón do illamento social cando todo o demais está fallando e non o cuestionamos. Pero miremos tamén todos os outros, todos os outros invisibles, que son invisibles por que van vestidos e decentes pola rúa pero que están nunha situación a piques de chegar a esa situación se non somos capaces de cuestionarnos outras cousas. E a primeira é deixar de dicir que non hai traballo para todas as persoas, o que non hai é dignidade de contratación nen reclamación como corresponde, pero traballo para todos sobrado e reparto de traballo probablemente tamén. Intervención de Isabel Quintairos: Para non dicir que nos imos tristes, si que hai traballo, algún día todos e todas atoparemos un, o que hai agora é moi mala oferta, mala calidade de traballo. Agardo que a xente que está estudando agora poida dicir un día que ten un traballo. 86

89 ANEXOS 87

90 MEMORIA II Xornada sobre a situación das persoas sen fogar en Compostela: Recursos específicos 88