Libros LIBR Xulio Ríos, China pide paso. De Hu Jintao a Xi Jinping

Transcription

1 Libros Xulio Ríos, China pide paso. De Hu Jintao a Xi Jinping. Icaria editorial, S.A. Barcelona, España, 2012, 271 páx. ISBN: R ecentemente, en decembro de 2012, a Editorial Icaria, colección Antrazyt, na serie Análise Contemporánea, puxo en circulación o título: China pide paso. De Hu Jintao a Xi Jinping, saído da pluma de Xulio Ríos (1). Este traballo veu encher un significativo baleiro para o lector hispano, pois está centrado en pasar revista ao mandato ( ) de Hu Jintao á fronte do Partido e o Estado da República Popular China (RPCh), unha década que marcou un salto que podemos cualificar de histórico na paisaxe da Apertura e Reforma promovida por Deng Xiaoping en No mandato Hu Jintao-Wen Jiabao -Primeiro Ministro- a RPCh, entre outros, remontou con éxito os escollos que representou a adhesión (2001) á Organización Mundial do Comercio (OMC), converteuse na segunda economía planetaria e líder como país exportador, produtor de bens e polo monto dos intercambios exteriores. Consolidouse como principal titular de divisas. Ademais, Hu abriu renovadores horizontes no devir da sociedade chinesa ao propugnar un desenvolvemento científico, vinculando crecemento da economía e xustiza social. Esbozou esquemas de desenvolvemento económico con énfase no consumo interno. O Produto Interior Bruto (PIB) per cápita pasou dos ata os dólares anuais en Con todo, para o autor este desempeño non estivo exento de sombras. Tales logros deron á economía chinesa un maior dinamismo, á vez que forneceron novos retos económico-sociais-políticos e barreiras estruturais. Será a Quinta Xeración de dirixentes do Partido Comunista de China (PCCh), con Xi Jinping como Secretario Xeral do PCCh e Presidente da RPCh, quen deberá conducir o país para que no período , de acordo ao disposto, entre outras metas, lógrese duplicar o PIB per cápita respecto ao 2010, alcanzar unha sociedade modestamente acomodada, reformar o Modelo Económico, impulsar a democratización; e con iso, celebrar o centenario (2021) da fundación do Partido. (1) Director do Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (IGADI) e do Observatorio de la Política China. Entre outras actividades, acumula mais dunha decena de obras sobre a economía e a sociedade chinesa, que o fan un autor imprescindible de referencia en lingua hispana. Ademais, colabora en diferentes diarios como El País, La Vanguardia, El Periódico, El Correo, etc., así como en revistas especializadas, anuarios, emisoras e canles de televisión de Europa, Asia e América Latina.

2 II En cuestión, a obra que nos entrega Xulio Ríos, está estruturada en dez capítulos e corenta e cinco epígrafes. No seu conxunto, valora o significado e alcance das contribucións de Hu Jintao nas esferas ideolóxica, política, económica, social, en política exterior, seguridade e defensa. De especial interese resulta a análise proposta no rumbo que toman as relacións entre ambos lados do Estreito: Taiwán-Continente. Sen dúbidas, produciuse un xiro nestes vínculos que, aínda que suscita un horizonte non definido no plano político abriu canles de comunicación en máis dunha esfera económica-social que sentan novas pautas para a súa consolidación e desenvolvemento no curto, medio e longo prazo. Ante todo, non debe descoñecerse que o autor comeza por sinalar que a ascensión de Hu Jintao á Secretaría Xeral do PCCh, pechou toda unha época de influencia na xefatura do Partido dos grandes condutores históricos da revolución que triunfou en No seu caso, foi respectada a orientación de Deng Xiaoping, quen o destacara para substituír a Jiang Zemin á fronte da dirixencia do Partido e o Estado cinco anos antes da súa morte. Desta forma, con Hu, vaise a materializar e comeza a perfilarse nitidamente a impronta do poder colectivo e consensuado no seo do PCCh. Por outra banda, nas súas liñas ideolóxicas maxistrais, o mandato de Hu Jintao manifestou un apego ao valor e actualidade do marxismo, sen diminuír elementos coloreados de maoísmo; propugnou un novo enfoque para o agro chinés, fortaleceu o papel do Estado nos sectores considerados estratéxicos, sen descoidar unha maior sensibilidade para a dimensión do crecemento económico e desenvolvemento social. Pero, sen dúbidas, onde foi máis clara a súa misión foi no chamado a conformar unha sociedade harmoniosa, tinguida de signos confucianos. A mensaxe contida na prédica de Sun Yat-sen: nacionalismo, democracia, benestar, pareceu atopar real existencia na política do Partido despregada no mandato de Hu. Tampouco deixaron de estar presentes as preocupacións pola estabilidade social. De interesante hai que cualificar o traballo despregado no sentido de recoñecer a necesidade de institucionalizar un Estado de dereito, pero co aditivo de non poñer en dúbida a orde e a lexitimidade do poder político establecido. Tampouco pode esquecerse que as primeiras preocupacións puxeron ao agro chinés no centro do traballo económico-social-político. Proceso chamado a ocupar os desvelos de, polo menos, os próximos 20 anos. Entre os sucesos recordados están o 40º aniversario do inicio da Revolución Cultural, sen valoración coñecida, así como a crise destapada pola Síndrome Aguda Respiratorio Severo (SARS). Para o autor, un dos buracos negros que evidencian os dez anos de xestión de Hu Jintao, radica na problemática das minorías nacionais. Desde unha óptica moi propia valora que a implementación de políticas inversoras

3 dirixidas a levantar importantes obras para crear infraestruturas modernas, así como incentivar o benestar social, resulta útil. Con todo, non esgotan nin resolven situacións de máis calado social como poden ser a estima pola identidade. Así, pondera que, tanto no Tíbet e Xinjiang son evidentes as melloras económico-sociais sen que por iso diminúan as tensións entre as minorías territoriais e os Han radicados en devanditas zonas, incluíndo as de raíz no goberno central. Noutro ámbito, a década comandada por Hu tivo, entre outros, o valor de traer a colación o especial papel desempeñado polo campesiño na nación chinesa. Comezou a estruturarse unha estratexia de medio e longo prazo para o sector chamada a enfrontar as desigualdades máis evidentes en relación coa área urbana. Tampouco se descoñeceron os problemas ambientais, e quizais, un aporte particular constituíu poñer en primeira liña a innovación tecnolóxica. Coincidiron o auxe dos investimentos estranxeiros, o axuste das taxas de cambio, orientadas ao mercado, cos inicios da internacionalización do yuan. A crise que aínda sacode á economía internacional foi enfrontada con éxito por China. Co apoio de feitos, cifras e elementos especializados, Xulio Ríos constata que o mandato de Hu Jintao-Wen Jiabao atopou unha sociedade en transformación permanente que debía emendar déficit históricos acumulados, máis os xerados no curso dos case trinta anos da Reforma e Apertura. Ante todo, era necesario harmonizar crecemento económico e distribución da riqueza, estabilidade social, de xeito tal que se afirmase unha sociedade harmoniosa. A estrutura social fíxose máis complexa; apareceron fenómenos descoñecidos antes, entre outros: poboación flotante de 230 millóns (2011); urxentes reclamos por reformar o hukou (introducido en 1956), que impedía a libre circulación de persoas. En China, o coeficiente de Gini supera 0,47, mentres os ingresos urbanos superan en razón de máis de 3:1 aos rurais. Certamente, recoñécese que, de conxunto, na sociedade chinesa deixaron atrás a pobreza máis de 400 millóns, termináronse os azoutes das fames, aínda que máis de 100 millóns de persoas reciben menos de dous dólares ao día. En cambio, prognostícase que en 2015, 750 millóns de individuos estarán unidos á Rede de Internet, e máis de 800 millóns dispoñerán de celulares. Xorden os embrións dunha clase media (ingresos entre os e 13 mil euros) xunto ao núcleo obreiro máis numeroso do planeta. Así mesmo, resulta esclarecedor e de interese o cartapacio de trabas sociais que recolle o autor. Un epígrafe que move a máis dunha reflexión, dentro do rumbo ao que se apega China, é o relativo ao desenvolvemento pacífico, a introdución do concepto dun mundo harmonioso. Certo, como ben analiza o autor, os poderes hexemónicos recoñeceron que as estratexias trazadas polo G-8, non bastan para poñer orde no caótico mundo desenvolvido. Así, admiten a rele-

4 vancia que toma a presenza dos chamados países emerxentes, agrupados nos BRICS (China, Rusia, Brasil India e Sudáfrica), onde China é o piar central, e a aceptación da existencia dun G-20 como requisito para buscar solucións á crise financeira internacional. Claro, isto supón que devandito proceso transcorrerá baixo a batuta de EUA. É xusto o afirmado polo autor, neste borrascoso escenario, China deberá asumir cada vez máis protagonismo internacional, así como construírse unha imaxe aceptable de poder brando. A Organización de Cooperación de Xangai (OCX), sen moito ruído, senta un espazo que gaña puntos para o papel a desempeñar pola Nova China no entramado mundial que tece o Século XXI. Con todo, de seguro, o Dragón Asiático, nunca xogará a carta dun G-2 ou Chimérica. En tanto, o capítulo que Xulio Ríos consagrou á análise das iniciativas implementadas por Hu Jintao, no concernente á defensa e a seguridade, teñen relevancia de longo alcance. Deixou sentado que a defensa é un dos alicerces da catro modernizacións, e esta corre parello co estatus que China ocupa na resolución dos candentes temas que gravitan na area mundial. Con toda razón, o autor esboza as rutas centrais polas que transitarán, en primeiro lugar, as políticas bilaterais de EUA e as que concilie cos aliados máis próximos en Asia, para poñer obstáculos á irrupción de China como potencia de alcance mundial. A vida parece dar razón ás previsións proxectadas. Unha mostra da nova contorna que se configura na rexión, constitúeo a dobre política de EUA; dunha parte, internacionalizar os diferendos que o país asiático mantén con países da zona; doutra, o declarado interese dos estadounidenses por botar ancoras como xuíz e parte na área. Toda a política norteamericana está orientada a formar un cerco ao redor de China. Con detalles, que todo lector hispano informado ou neófito debe seguir, o autor toca as arestas principais dunha situación chamada a tensar as relacións entre os compoñentes asiáticos. A cuestión nuclear coreana, o perceptible armamentismo xaponés xunto á tensión da confrontación territorial son un exemplo desta paisaxe. Con todo, unha orientación moi exclusiva quedou integrada no mandato de Hu Jintao nas relacións Continente-Taiwán. A tónica que mostraron a taiwanesa Fundación para os Intercambios no Estreito (SEF); e a continental Asociación para as Relacións a través do Estreito de Taiwán (ARATS), recibiron un inusitado impulso baixo o seu mandato ao rubricarse (2010) un Acordo Marco de Cooperación Económica (ECFA), que catapultou os vínculos en varios sectores económicos de importancia para ambas partes. O Continente é o principal socio comercial da Illa; máis dun millón de taiwaneses residen e invisten en terra firme. Tampouco estivo ausente o esbozo dun incipiente dialogo político que, non por difícil, pode integrarse nun espazo futuro.

5 Non é posible deixar de mencionarse que a reunificación territorial Continente-Taiwán, é un asunto sagrado na política que seguiu o PCCh, desde a súa ascensión ao poder. Esta parte do traballo que nos entrega Xulio Ríos, contén ricos e mesurados exames dos avatares polos que transitaron os contactos entre ambas partes. Constitúe unha base útil e interesante para todo o que siga, con máis ou menos información, a evolución das políticas, e desafíos que gravitan na economía e a reestruturación política á que se aboca a sociedade chinesa no futuro próximo. Finalmente, a obra de Xulio Ríos presenta un sucinto reconto das lideiras que circundaron a convocatoria e a realización do XVIII Congreso do PCCh (8-15/11/2012) que, como sinalamos, trouxo ao poder en China a toda unha nova xeración de dirixentes. Dous son, en síntese, os desafíos centrais aos que deberán responder: reestruturación económica e democratización. Agora, non se trata de crecer custe o que custe; investimentos e exportacións deberán ceder terreo ao consumo interno. Outros rubros, a ter en conta, tocan: disparidades de ingresos, polución, medio ambiente, corrupción, etc. Neste capítulo o lector atopará cuestións que estarán no diario quefacer económicopolítico de China. Para rematar, Cómo valorar o mandato de Hu Jintao? Positiva é a valoración xeral, á que arriba o autor. Con todo, continuarán no centro a carreira polo crecemento, aínda que agora máis moderado, a estabilidade, a soberanía, a preponderancia política do PCCh, a afirmación dun poder público forte, así como a garantía de que o Estado conserve unha enérxica capacidade interventora, con independencia dos axustes a realizar. O cal deberá atopar un equilibrio cun sector privado robusto e eficiente (2). No político, o máis próximo é abordar a orde vixente establecida en 1949, e que resulta inviable logo das desfeitas do socialismo real. China pide paso. De Hu Jintao a Xi Jinping, último libro de Xulio Ríos, lese con soltura e frescura; debuxa un cadro obxectivo do que aconteceu no seu mandato ( ) e, o máis importante, para o lector en español ofrece un espello moi completo da evolución experimentada pola sociedade chinesa neses dez anos. Do seu estudo só é válido expresar: Benvido. Julio A. Díaz Vázquez (2) Chama a atención que un autor, Víctor López Villafañe, na obra: La modernidad de China. Fin del socialismo y desafíos de la sociedad de mercado, México: Siglo XXI Editores, 2012, coloca a China dentro dun réxime Capitalista de Estado.

6 Alfredo Toro Hardy, The World Turned Upside Down. The Complex Partnership between China and Latin America. Series on Contemporary China. World Scientific Publishing (EUA), 2013, 243 páxinas. ISBN: E n 1816 Napoleón Bonaparte dixo acerca de China: Alí dorme un xigante. Deixémolo que durma, porque cando esperte,o mundo enteiro tremerá. Hoxe o xigante espertou, e fíxoo para converterse na segunda economía do mundo, cun crecemento sostido nas tres últimas décadas do 10% do seu Produto Interno Bruto (PIB). Á súa vez, China recibe o 10% de todo o Investimento Estranxeiro Directo (IED) do mundo, á vez que se converteu no primeiro exportador de bens manufacturados. Ante tal escenario albíscase que, para o ano 2030, a economía chinesa supere á estadounidense. Por tal motivo, diversos analistas envorcaron a súa mirada sobre Asia e en especial sobre o denominado Dragón Vermello. Entre eles destaca o recoñecido diplomático e catedrático venezolano Alfredo Toro Hardy, autor de dezasete libros e co-autor de doce máis sobre asuntos internacionais. Toro Hardy entréganos esta vez The World Turned Upside Down. The Complex Partnership between China and Latin America ( O Mundo ao revés: A Complexa Relación entre China e América Latina ). Este libro ofrece unha exhaustiva análise sobre a correlación de forzas existente entre Occidente e Oriente a raíz da emerxencia da República Popular China (RPCh) como unha potencia económica, e as relacións que, a consecuencia desta conxuntura, establecéronse cos países de América Latina. Ao cabo, o libro suscita como cuestión central cal será o lugar a ocupar polos países latinoamericanos no Novo Mundo que se constrúe a partir do ascenso de Oriente. O autor comeza afirmando que coa caída do sistema bipolar, Occidente presentouse ante o mundo como unha rexión todopoderosa, mentres que as economías en desenvolvemento atopábanse cada vez máis supeditadas a el. Durante os anos oitenta, Occidente viviu a converxencia de múltiples fenómenos que permitiron o seu empoderamento tales como: a caída do comunismo, a crise da débeda externa dos países do mundo en desenvolvemento, a caída do prezo dos produtos básicos, a urxencia do Acordo Xeral sobre Aranceis Aduaneiros e Comercio (GATT) e a existencia do Fondo Monetario Internacional (FMI) e o Banco Mundial; mentres que as nacións en desenvolvemento atopábanse empobrecidas e afogadas coa débeda e en consecuencia obrigadas a aliñarse ao paradigma económico da época, o cal era a economía de mercado. Con todo, a partir de 1999, o péndulo inclinouse cara o outro lado de xeito imparable. Os países en desenvolvemento atópanse emerxendo dunha forma sorprendente, mentres que os países desenvolvidos vense nun franco proceso de declive.

7 Nese proceso foi crucial a entrada de China na Organización Mundial do Comercio (OMC) no ano 2001, tendo en conta que ao combinarse o seu poder co doutras dúas economías emerxentes como o son India e Brasil, proveu ao mundo en desenvolvemento dunha nova plataforma. A debilidade que prevalecera nestes países durante a Rolda de Uruguai foi deixada atrás e un novo sentimento de grandeza nacía entre eles. Así mesmo, as constantes crises económicas e políticas que resultaban da aplicación do decálogo do denominado Consenso de Washington e o espectacular crecemento económico de China a través da aplicación dun modelo distinto e alternativo para as nacións en desenvolvemento, serviron como punto de inflexión no nacemento dunha nova era. O mundo empezaba a virar ao revés. Emporiso, esa viraxe acelérase coa crise económica do ano A mesma amosa as fendas do modelo de economía de mercado debido aos excesos da desregulamentación e aos problemas do sistema bancario estadounidense, xerando unha forte recesión internacional e a desconfianza nas institucións privadas e no goberno. Na opinión do autor, o alto nivel de endebedamento, o lento crecemento e a falta de confianza, evidencia a crise sistémica das economías desenvolvidas. Mentres isto ocorre en Occidente, as economías en desenvolvemento están sendo impulsadas pola forza de China e atópanse cada vez máis interconectadas no seu proceso de desenvolvemento, dando así orixe a un novo fenómeno: a crecente disociación entre países desenvolvidos e países en desenvolvemento, tendo en conta que os últimos seguen crecendo malia a crise e declive dos primeiros. Ante este escenario, China e América Latina preséntanse como dúas das áreas de maior crecemento económico do mundo, o que á par das súas crecentes relacións marcan o inicio dun cambio sen precedentes na economía global. Unha mostra diso é que para 2014 está previsto que China desprazará á Unión Europea (UE) como o segundo mercado de exportación de América Latina e como o segundo mercado de importación no ano Ademais, China converteuse nunha importante fonte de investimento e financiamento para a rexión. No ano 2010, China volveuse o terceiro inversor de América Latina logo de EUA e a UE, á vez que concedeu desde o ano 2005 prestamos que ascenden aos 75 billóns de dólares, moito máis do que o Banco Mundial e o Banco Interamericano de Desenvolvemento prestáronlle á rexión durante o mesmo período. Emporiso, esta relación implica custes, beneficios, gañadores e perdedores. Para determinar o anterior, o autor desenvolve a obra en catro capítulos que parten da análise do ascenso de China como potencia, seguido do declive de Occidente, a presenza de China en terras latinoamericanas, e ata un capítulo (o cuarto e último) que formula a cuestión sobre se hai un futuro para América Latina. Como punto de partida, o autor afirma que desde o colapso da URSS, o gran triunfador foi o modelo capitalista, con todo hai variantes

8 deste modelo presentes nas economías de Occidente e nas economías asiáticas. O modelo aplicado nalgunhas economías europeas e en Asia caracterízase porque o libre mercado e a planificación estatal se complementan o un ao outro (Stakeholder Capitalism), mentres que o modelo anglosaxón exclúe ao Estado e as ganancias a curto prazo son a súa única meta (Shareholder Capitalism). É esta última versión a que lidera o proceso de globalización no mundo, permitindo a emerxencia dun paradigma económico que se desenvolveu a través de dous liñamentos: O Consenso de Washington e Rolda de Uruguai (GATT). Segundo o autor, ambas serviron como dúas grandes teazas que apertaban o corpo do mundo en desenvolvemento, obrigándoo á aceptación da orde económica dominante. No entanto, cando o péndulo comeza a inclinarse cara o outro lado, é determinante a reunión de Seattle da OMC, pois as economías en desenvolvemento enfrontáronse coa realidade de que fixeran demasiados sacrificios nas áreas de servizos, propiedade intelectual e liberalización de barreiras arancelarias e ese sacrificio definitivamente non era recíproco. Nas seguintes reunións da OMC, especialmente na Rolda de Doha, as economías en desenvolvemento fixaron unha posición en común acerca da eliminación dos subsidios na agricultura, o acceso aos mercados industrializados e o tratamento especial e diferenciado. Isto produciu un empoderamento do Sur nas negociacións multilaterais, e o conseguinte descrédito do Consenso de Washington entre os países non desenvolvidos. A posteriori, o autor analiza o proceso de reformas ocorridas en China baixo o liderado de Deng Xiaoping a partir do ano Os alicerces centrais da súa proposta foron deixar atrás o período de guerra e revolución para entrar nunha nova era de apertura económica sen cambio político. Este proceso implicou a aplicación dun modelo pragmático baseado en cambios graduais e axustes periódicos, onde as políticas transitorias servían de ponte para transitar dunha etapa a outra. Con todo, a gradualidade dese proceso non fixo excluínte a súa velocidade. China resultou ser o país co maior crecemento económico rexistrado na historia, cun promedio do PIB ao redor do 9,8% durante trinta anos. Isto deu pé a que se fale do Consenso de Beijing como unha alternativa para os países en desenvolvemento que, en contraposición ao Consenso de Washington, está baseado no pragmatismo, a innovación social e a autodeterminación. Pola súa banda, outro dos países que determinou o cambio na economía global é a India. O modelo aplicado neste país permitiulle ter un crecemento do 6,5% do PIB anualmente. No canto de adoptar o modelo asiático orientado cara a exportación intensiva de traballo, India optou polo crecemento do seu mercado interno, centrándose nos servizos de alta calidade máis que na industria, e na alta tecnoloxía máis que na fabricación de bens de baixa calidade. En base a este modelo, India sitúase como a cuarta economía do

9 mundo logo de Xapón, esperando que supere a este último no ano Polo demais, a relevancia de China e India como economías emerxentes deu lugar a un novo termo usado frecuentemente nestes días: Chindia. Para o ano 2050, China será a primeira economía do mundo e India a segunda, deixando a EUA no terceiro lugar. Ante este escenario, sostén o autor que a globalización deberá verse como un prisma, de diferentes cores, simbolizando un mundo multicultural, onde prevaleza unha modernidade plural determinada por diferentes estratexias económicas en concordancia coas especificidades culturais, nacionais e rexionais. Evidentemente, Occidente atópase asediado. A inclusión na ecuación global da man de obra de 1,300 millóns de chineses, millóns de hindús e 250 millóns de indonesios nunha economía onde o que conta é baixar os custes de produción, trouxo para Occidente innumerables problemas económicos e sociais. Estes traducíronse nunha crise de gobernabilidade que se manifesta na fenda entre o que os electores piden aos seus gobernantes e o que estes poden entregar. As altas taxas de desemprego en EUA, Europa e Xapón deron lugar ao xurdimento de movementos sociais como os Ocupados e os Indignados, cun discurso que alude á incompetencia da clase política que non representa os intereses colectivos, axuntado ao rexeitamento cara aos bancos e institucións financeiras que se beneficiaron dos rescates económicos. Neste contexto, EUA comeza a mostrar o seu declive. O autor bosquexa unha interesante análise acerca das causas da crise financeira do ano 2008, facendo referencia ás medidas económicas tomadas nos anos oitenta, que trouxeron como consecuencia a formación de economías de papel a través da aplicación de fórmulas que permitiron a creación de diñeiro sen a creación simultánea de valores que o apoiasen. Iso resultou en que, a partir do ano 2006, a crise estalase no sector inmobiliario, facendo que a crise da débeda privada derivara nunha crise da débeda pública. O resultado disto non foi outro que a peor crise financeira desde a presentada no ano En 2008, a débeda pública de EUA ascendeu aos 9,7 trillóns de dólares, o que significou un incremento anual de 500 billóns desde o ano Deste panorama non escapa a Eurozona, cunha débeda que alcanzou en 2012 o 87,3% do PIB da rexión. Fronte a este declive occidental, China e América Latina fortalecen lazos. Segundo o autor, en 1990, só o 0,6% do total das importacións de América Latina proviñan de China, situándose esta como o exportador número 17 da rexión. Con todo, en 2011 China representou o 9% do total das exportacións e foi o lugar de orixe do 14% das súas importacións. Ese mesmo ano, China converteuse no primeiro mercado de exportacións para Brasil, Chile e Perú e no segundo para Arxentina, Cuba, Uruguai e Venezuela, mentres que o 14,7% das exportacións de América do Sur estaban dirixidas a China. De acordo co FMI, o comercio entre China e América Latina alcanzou os 178,6

10 billóns de dólares en 2010, onde as exportacións chinesas cara a América Latina representaron os 88,3 billóns de dólares e as exportacións de América Latina cara a China, os 90,3 billóns de dólares. O comercio entre América Latina e China está medrando o dobre que cos EUA. Nesta relación hai custes, beneficios, gañadores e perdedores. Esta é, en efecto, unha relación complexa. Os gañadores están consolidando o modelo primario de exportacións, tal como prevalece no mercado internacional actual. Mentres que para os países de América Latina, as relacións con China significaron a perda de mercados de exportación para as súas manufacturas, así como tamén a perda da IED, que agora esta sendo redirixida a China. No entanto, isto significou unha etapa de bonanza para América Latina, a cal debe ser vista como unha oportunidade para prepararse para o que podería ocorrer máis adiante, no caso de que chegue a época das vacas fracas. En opinión do autor, os latinoamericanos non poden cometer o erro de ver a industrialización como unha panacea. América Latina non está en posición de competir no sector da fabricación de alta tecnoloxía nin tampouco no da man de obra. Ante este escenario, América Latina debe necesariamente trazarse unha folla de ruta que lle permita obter as vantaxes da situación actual, á vez que evitar os seus riscos e vulnerabilidades. Dita folla de ruta debe considerar que as materias primas atópanse a mercé dos ciclos económicos e que o actual ciclo expansivo é altamente dependente da urbanización en China e do desenvolvemento da súa infraestrutura, o cal alcanzará o seu teito nun futuro non tan afastado. Por tanto, unha primeira liña de defensa para América Latina implicaría a protección dos seus bens fronte a incerteza e volatilidade do mercado a través da diversificación da súa oferta. En segundo lugar, e aínda mais importante segundo o autor, os países latinoamericanos deben transcender a produción de materias primas e centrarse na asignación de recursos para o desenvolvemento do capital humano, os servizos internacionais, o desenvolvemento da infraestrutura, e os fondos soberanos. Sobre isto cabe destacar que, ante a relación con China, América Latina debe coidarse de repetir no século XXI o modelo de economía de enclave que tivo durante o século XIX. Neste aspecto, o desenvolvemento da infraestrutura resulta determinante tendo en conta que esta constitúese nunha necesidade tanto para a produción e o incremento das exportacións, como para o desenvolvemento humano en xeral. Finalmente, o fortalecemento dos fondos soberanos debe verse como unha das cuestións esenciais que debe contemplar a folla de ruta de América Latina, sobre todo para aqueles países exportadores de produtos básicos que deben prepararse para o período das vacas fracas mentres se atopan no tempo das vacas gordas. De aí, pois, que sexa necesario a creación de fondos de estabilización que permitan reducir a volatilidade dos ingresos públicos e contrarrestar os efectos adversos dos ciclos económicos sobre a economía

11 nacional e, en segundo lugar, a creación dos fondos de aforro que permitan a acumulación de capital para as xeracións futuras. María Alejandra Peña González Carmen Amado Mendes; Portugal, China and the Macau Negotiations Hong Kong University Press, páxinas. ISBN: N este traballo, a profesora Carmen Amado Mendes amósanos un estudo das negociacións e da devolución de Macau por parte de Portugal a China a finais do século XX. A obra caracterízase por ser a primeira análise do proceso redactado por un observador académico independente e non por un axente presente nos acontecementos. Por tanto, a autora proporciona unha descrición detallada deste acontecemento histórico dende as perspectivas portuguesa e das relacións internacionais. Presentando a negociación sino-portuguesa como asimétrica, unha negociación entre un poder débil (Portugal) e un forte (República Popular China, RPCh), Amado Mendes sinala que estas posicións non foron determinantes para o desenvolvemento das negociacións. O poder débil pode obter concesións do forte se xoga ben as súas cartas, podendo chegar a ter poder de veto. Pola contra, o poder forte pode cometer un faux paus. China consideraba a presenza portuguesa en Macau como ilexítima e ambigua. A posición oficial sinalaba que o Protocolo de 1887, en virtude do cal Macau pasou a formar parte da soberanía portuguesa, era un tratado desigual que perdeu validez. O status territorial de Macau era unha ocupación perpetua, diferente das situacións de anexión, concesión e arrendamento. É unha cuestión pendente e inherente ao pasado. A descolonización para Portugal foi un trauma político e psicolóxico, polo que desenvolveu unha estratexia negociadora que se baseaba no medo, evitando a toda costa outra experiencia traumática. A política portuguesa está determinada polos líderes e partidos que están no poder. En xeral, a pobre formación diplomática presente na administración e na política portuguesa provocou a imposibilidade de conseguir os mellores beneficios fóra das negociacións para Macau e para Portugal. En momentos, a falta dunha estratexia común e a división dos líderes e partidos era palpable, o que axudou aos chineses a controlar os ritmos das negociacións. Porén, Portugal podía xogar coa presión, ameazar con abandonar Macau e rexeitar a negociación. Se os

12 portugueses deixaban Macau antes da fin das negociacións, a estratexia de reunificación nacional do PCCh veríase fortemente debilitada. A devolución portuguesa de Macau en 1999 non foi un caso de descolonización porque Macau non foi unha colonia de iure (inda que si de feito) e os habitantes do territorio non teñen recoñecido o dereito de autodeterminación. Mais ben, a devolución foi un caso de retrocesión, concluído a través duns procesos de negociación cun Estado existente. China seguía a apoiar os movementos de liberación nas colonias portuguesas, excepto ironicamente en Macau. Incluso en 1971, despois de substituír a República de China na ONU, Beijing declara que as cuestións de Macau e de Hong Kong chocan cos dereitos de soberanía de China e solicita que estes países saian fóra da lista de países colonizados. Por unha banda, defende os movementos de liberación no Terceiro Mundo e, pola outra, aprobaba a existencia de rexións autónomas que tiñan gobernos que bordeaban a ilexitimidade e o autoritarismo en Hong Kong e en Macau. En 1974, Portugal aínda non tiña unha estratexia definida para Macau, entre outros motivos porque o novo goberno necesitaba relacións diplomáticas con países como China. A One China Policy (recoñecer que Taiwán forma parte de China) e a súa aceptación foi esencial para que China se sentase a negociar sobre Macau. Podemos afirmar que se alcanzou certa harmonía sino-portuguesa, contribuíndo a isto a ausencia de problemas de contención nas súas relacións, a boa fe negociadora, a seriedade das propostas, pero por enriba de todo as concesións portuguesas que se aprecian no Secret Memorandum asinado en Nun Comunicado Conxunto no que se establecen as relacións bilaterais, se aceptaba que Macau estaba baixo a administración portuguesa, pero dando carte blanche para a apertura das negociacións. En Beijing en xuño de 1982, Deng Xiaoping fixo pública a declaración da soberanía de China sobre Hong Kong e Macau, sinalando que estes territorios serían integrados na administración chinesa en poucos anos, baixo a máxima un país, dous sistemas. En 1988 asínase a Joint Declaration, na que se confirma a devolución de Macau en 1999, cedendo ambos actores nas súas reclamacións. Xunto coa Joint Declaration creáronse dúas comisións conxuntas, a Sino-Portuguese Joint Liaison Group (JLG) e o Land Group (LG). Nestas declaracións tratáronse os temas principais deste período de transición: o problema lingüístico (proseguir co portugués como lingua oficial, xunto co chinés); e o futuro dos servizos civís e a lexislación (substituír funcionarios portugueses por chineses, transformar as leis portuguesas que estaban en práctica en Macau). Outros temas de discusión neste período de transición comprenderon a inclusión/exclusión nas leis básicas de Macau dos pactos internacionais en materia económica, social e de dereitos humanos. A cuestión da nacionalidade para os habitantes de Macau que tiñan pasaporte portugués e que

13 choca coa Constitución chinesa, que non recoñece a dobre nacionalidade, e coas queixas do Reino Unido (finalmente chegouse a unha solución híbrida, aceptándose a dobre nacionalidade destes habitantes en todo o mundo, excepto na RPCh, onde teñen pasaporte chinés). Outros temas conflitivos a tratar son o caso da Orient Foundation e a construción do aeroporto internacional que requiría a aprobación de Beijing. Os portugueses cometeron varios erros na negociación: tiñan que negociar a extensión dos pactos antes de realizar a declaración conxunta, como fixo o Reino Unido con Hong Kong, e non agardar ao período de transición. Pero os portugueses tamén souberon xogar as súas cartas, aproveitando os sucesos da Praza Tiananmen (1989), momento no que a RPCh quedou internacionalmente illada, para lograr importantes concesións na construción do aeroporto. Finalmente, podemos sinalar que as negociacións concluíron de forma aceptable para as dúas partes, xa que a devolución foi eloxiada polos cidadáns de ambos países, destacando o lado portugués. Macau conseguiu garantir un alto grao de autonomía, aspecto relevante debido a que os chineses pretendían que Macau fose absorbida pola provincia de Guangdong, en Hong Kong ou en Zhuhai. Uxío Meijome Juiz Rory Carroll, Comandante: Myth and Reality in Hugo Chávez s Venezuela, The Penguin Press, Nova York, 2013, 302 páxinas. ISBN: P ublicación con oportuno impacto tralo pasamento do presidente venezolano Hugo Chávez en marzo de 2013, o xornalista irlandés Rory Carroll, correspondente en Caracas do diario británico The Guardian entre 2006 e 2012, ofrece unha radiografía da Venezuela de Chávez dende unha perspectiva que, amplamente, denota o seu estilo reporteiro e de xornalismo de investigación. O factor da oportunidade é relevante neste libro. A súa publicación a comezos de 2013 precedeu brevemente ao pasamento de Chávez. Á vista da excepcional situación da política venezolana, cun presidente Chávez convalecente en Cuba desde decembro de 2012, situación que levouno a outorgar plenos poderes de sucesión ao actual mandatario Nicolás Maduro (elixido como presidente nos comicios de abril pasado), Carroll analiza a Venezuela de Chávez e as eventualidades do post-chavismo baixo unha perspectiva su-

14 mamente crítica do proceso bolivariano, o cal o propio autor denomina como un laboratorio de poder e carisma que transitou entre a esperanza, o medo e a farsa. Esta visión crítica coincide coa reflexión realizada polo Premio Nobel colombiano Gabriel García Márquez, quen, en xaneiro de 1999, foi convidado polo entón recen electo presidente Chávez nunha viaxe a Cuba. Tras unha breve pero intensa conversa entre ambos durante o voo de regreso a Caracas, García Márquez publicou un artigo onde finalizou cunha reflexión que exerceu, dende entón, unha notable influencia na opinión pública interesada sobre o curso da Venezuela de Chávez e que o propio Carroll reproduce no prólogo do seu libro. No mesmo, o escritor colombiano asegurou conversar con dous homes opostos: Un ao que os caprichos do destino lle deron a oportunidade de salvar ao seu país. E outro, un ilusionista, que podería pasar aos libros de historia como un déspota mais. (3) Esta visión de García Márquez exerce unha relevante influencia na perspectiva que Carroll ofrece sobre a Venezuela chavista. Con rigor xornalístico, o autor segmenta o seu libro en tres grandes apartados que, paralelamente, evidencian a súa visión sobre o proceso bolivariano impulsado por Chávez: Trono; Palacio; e Reinado, aducindo así unha perspectiva de liderado case relixioso, con matices caudillistas e autoritarios, potenciados por unha elevada popularidade e unha excepcional e efectiva utilización dos modernos medios de comunicación para a difusión da súa mensaxe bolivariana e socialista. Deste modo, o libro transita por entrevistas e reportaxes con membros do goberno de Chávez, informacións off the record de carácter confidencial dentro do entorno de Chávez, simpatizantes do chavismo (Eva Golinger), líderes e personaxes da oposición, cidadáns comúns e correntes, responsables de medios de comunicación e líderes civís (tanto chavistas como opositores), presos políticos (Raúl Baduel, María Lourdes Afiuni, Guaicaipuro Lameda, etc.) no marco da situación dos dereitos humanos en Venezuela e, incluso, unha radiografía do crime e da violencia no país a través dunha reportaxe con líderes de bandas criminais nos barrios mais perigosos de Caracas. A prolífica traxectoria de Carroll en Venezuela levouno, incluso, a unha participación persoal no programa Aló Presidente de Chávez en 2007, previo ao referendo de reforma constitucional finalmente perdido polo chavismo, cunha acalorada discusión co propio presidente venezolano ante unha pregunta do xornalista (3) Este retrato de García Márquez sobre Chávez ten por título El Enigma de los Dos Chávez, publicado polo diario El País (España) en febreiro de Unha versión do mesmo pode consultarse en: (Nota do autor)

15 irlandés, reflectida nun capítulo deste libro (4), e que tivo unha notable repercusión na opinión pública venezolana e internacional. O marcado ton crítico de Carroll sobre a Venezuela de Chávez enfila, basicamente, nunha perspectiva de múltiples facetas, aínda que algunha certamente cuestionable. Carroll ofrece unha radiografía do chavismo como un modelo autoritario e demagogo, que utiliza a polarización social como ferramenta política, e que igualmente asestou a desarticulación do tecido e aparato produtivo nacional en pos da construción do modelo do Socialismo do Século XXI. Nesta radiografía, o factor ilusorio do chavismo como modelo de esperanza para os pobres e para acabar coas desigualdades socioeconómicas cobra importancia para Carroll á hora de concluír que o chavismo derivou nun modelo presuntamente autocrático, sumamente dependente do seu carismático líder, intolerante coa crítica e a disidencia, incapaz de ofrecer un modelo de desenvolvemento alén da excesiva dependencia petroleira da economía venezolana (e amparado polos elevados prezos do mercado petroleiro), cun legado que semella ofrecer un país polarizado, atomizado entre novas elites corruptas, aparentemente anarquizado e con cuestionables estruturas de poder para transitar polo post-chavismo unha vez desaparecera Chávez da escena pública. En gran medida condescendente co tratamento anteriormente ofrecido por García Márquez, o tránsito que Carroll identifica na Venezuela de Chávez pasa da ilusión á farsa, unha especie de populismo post-moderno sumamente efectivo para gañar eleccións pero con complexos resortes para construír un modelo de referencia. Como conclúe Carroll sen miramentos, unha nación subxugada por un exótico e clownesco tirano. Sen desmerecer o seu rigor e a necesaria crítica cara un proceso tan peculiar e contraditorio como o impulsado por Chávez en Venezuela, compre considerar que Carroll enfatiza quizais de forma excesiva neste tratamento sumamente desfavorable para o chavismo. A construción ilusoria dun proceso de cambio como o venezolano implicou unha mobilización popular democrática, espontánea a aberta, aínda que notoriamente identificada co indubidable liderado carismático de Chávez. Este factor claramente implica reflexionar sobre o seu legado e vixencia, principalmente na actual fase postchavista que vive Venezuela con Maduro na presidencia. (4) Survival of the Fittest, Capítulo 5, pp Nos meses previos ao referendo de reforma constitucional de decembro de 2007, que constituíu a única derrota electoral do chavismo, Carroll participou nunha emisión do popular Aló Presidente nunha localidade do Oriente venezolano. A pregunta de Carroll tivo que ver coa intención da reforma constitucional para albergar a potestade presidencial para alcanzar a reelección indefinida, potestade que contrastaba co mesmo tratamento para outros cargos públicos como alcaldes e gobernadores. Trala derrota electoral de 2007, Chávez retomou esta reforma constitucional a través dun referendo sobre a reelección indefinida celebrado en febreiro de 2009, gañado con amplo marxe de apoio popular. (Nota do autor)

16 Entre outros aspectos, a loita contra a pobreza e as desigualdades impulsada por Chávez ten ofrecido datos estatísticos celebrados no exterior ( territorio libre de analfabetismo, UNESCO, 2007), así como o modelo chavista tivo certo impacto rexional (Alianza Bolivariana para os Pobos da Nosa América, ALBA), aínda que a súa vixencia está por medirse unha vez desaparecido fisicamente Chávez. Polarización e tensións aparte, a Venezuela de Chávez ofreceu unha indubidable explosión democrática e popular, con mecanismos constitucionais de participación e mobilización popular que non poden ser desestimados. Se ben Carroll intúe e reproduce o impacto destes factores no seu libro, os mesmos vense ensombrecidos nesta radiografía da Venezuela de Chávez. Roberto Mansilla Blanco Robert D. Kaplan, The Revenge of Geography. What the Map Tell Us About Coming Conflicts and the Battle Against Fate, Random House, Nova York, páxinas. ISBN: A xeopolítica como disciplina (ou ciencia) das relacións internacionais, regresa da man dun dos seus mais prolíficos autores contemporáneos, o estadounidense Robert D. Kaplan, actualmente analista na consultora de asuntos estratéxicos Stratfor e autor de célebres libros sobre a relación entre xeografía, historia, cultura e política e a súa repercusión nos conflitos internacionais actuais (5). Precisamente, este libro sintetiza esta metodoloxía analítica de Kaplan orientada a relacionar a xeografía como referencia cultural e política dos pobos, e cómo a relación entre xeografía e política determina os imperativos xeopolíticos das potencias mundiais ao longo da historia. Neste sentido, The Revenge of Geography semella unha reivindicación da xeopolítica en tempos de globalización, proceso que se ben está actualmente contestado pola crise económica, orixinalmente observou a xeografía política como unha especie de reliquia do pasado, incapaz de ofrecer as chaves de explicación do mundo da posguerra fría. Se ben Kaplan non desestima o efecto que a globalización ten nas nosas vidas, o seu libro implica unha reconsideración da xeopolítica como método de análise da política internacional. Igualmente, este texto non está exento de intereses menos prosaicos, (5) Entre estes libros destacamos Balkan Ghosts. A Journey Through History, St. Martin s Press, 1994; Monsoon: The Indian Ocean and the Future of American Power, Random House, 2010; The Coming Anarchy. Shattering the Dreams of the Post-Cold War, Random House, (Nota do autor)

17 xa que se centra na pretensión de Kaplan (sempre presente nas súas análises e libros) de ofrecer mecanismos de actuación e de prevención de riscos para os intereses de seguridade global de EUA. O libro está dividido en tres grandes apartados: unha inicial, Visionarios, onde Kaplan analiza os principais autores e postulados dos precursores da xeopolítica como ciencia, con especial incidencia nas teorías do xeógrafo británico Sir Halford John MacKinder sobre o Heartland euroasiático como centro do poder mundial; e do Rimland exposta por Nicholas J. Spykman (6). Na segunda parte, denominada O Mapa de principios do Século XXI, Kaplan analiza con diversas perspectivas, os imperativos xeopolíticos e históricos de potencias como Europa, Rusia, China, India, Irán e Turquía, observada esta como herdeira do mundo otomán. Kaplan considera a estes países como especies de potencias pivote que concretarán un peso decisivo na xeopolítica global, así como denota a súa pretendida perspectiva de retomar o peso actual das teorías do Heartland e do Rimland. Neste sentido, Kaplan identifica a un país como Kazajstán (ou ben o epicentro que constitúe Asia Central) como o Heartland mackinderiano do século XXI. Non obstante, e dentro desta concepción xeopolítica, Kaplan non observa nin confire atención, por exemplo, á preponderancia ou relevancia que poidan ter América Latina (particularmente Brasil) ou África, os cales sutilmente semellan ser identificados polo autor como territorios periféricos que gravitan sobre o novo Heartland do século XXI. A terceira e derradeira parte, denominada O Destino de América, ofrece a visión de Kaplan sobre como debe desenvolverse EUA ante o retorno da xeografía. Curiosamente, a identificación realizada no capítulo anterior de Europa, Rusia, China, India, Irán e Turquía como especies de potencias pivote corresponde basicamente a observalos como imperativos para a xeopolítica global de EUA, descifrados así nunha visión de realpolitik derivada da concreción de socios ou rivais. (6) A teoría de MacKinder sobre o Heartland euroasiático, ubicado entre Europa do Leste, Rusia e Asia Central como centro neurálxico do poder mundial, foi exposta no seu célebre artigo The Geographical Pivot of History, Royal Geographical Society (1904), texto clásico dos inicios da xeopolítica como ciencia, o cal exerceu notable influencia (aínda que con diversas intensidades) noutros precursores da xeopolítica como Ratzel, Kjellén, Haushofer e Alfred Tayer Mahan. En perspectiva histórica, esta teoría igualmente exerceu un efecto de lexitimación da xeopolítica como mecanismo de preservación e ampliación dos postulados do imperialismo occidental e da realpolitik. No libro actualmente materia de recensión, Kaplan cita en diversos capítulos a vixencia da teoría de MacKinder. Pola súa banda, a teoría do Rimland de Nicholas J. Spykman, foi exposta no seu libro America s Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power (1942), un texto que segundo Kaplan, actualiza as teorías de MacKinder. O Rimland (literalmente borde de terras ou borde de concas ) de Spykman, está baseado en tres perspectivas: a liña costeira europea; o deserto arábigo e de Oriente Medio; e o monsoon asiático, completando e incluso desprazando a preponderancia da teoría do Heartland. A teoría do Rimland exerceu unha forte influencia na política estadounidense de contención contra a URSS durante a guerra fría, así como nas perspectivas xeopolíticas doutros autores da escola xeopolítica estadounidense, algúns deles con responsabilidade na diplomacia norteamericana, en particular George Kennan, Henry Kissinger, John Foster Dulles e Zbigniew Brzezinski. (Nota do autor)

18 Nesta parte, Kaplan utiliza como referencia a teoría do peso xeopolítico mediterráneo exposta polo xeógrafo francés Ferdinand Braudel (7), extrapolada como mecanismo de actuación cara un área de interese estratéxico para a seguridade estadounidense: a fronteira con México. Aquí, Kaplan incluso contemporiza co seu colega estadounidense Samuel P. Huntington (8) sobre o risco que supón a inmigración mexicana en EUA para a seguridade e a identidade nacional estadounidense, unha especie de mexicanización das áreas territoriais perdidas por México a favor de EUA entre 1830 e 1840, similar á cubanización experimentada polo Sur de Florida nas últimas décadas (9). A partir desta fronteira, Kaplan identifica unha especie de Limes territorial similar ao centro de poder imperial romano con respecto ás demais poboacións, sometidas ou non ao seu dominio imperial, e que poden constituír polos de confrontación e contestación para EUA, incluso nomeando aquí a unha especie de Venezuela pro-iraniana (10). Deste modo, Kaplan ofrece un texto que pode constituírse nunha referencia para os estudos sobre a xeopolítica do século XXI, pero que igualmente pode corresponder á pretensión do autor de compatibilizar as súas teorías con precursores como MacKinder ou Spykman, varias veces citados neste texto. Así, Kaplan traza unha teoría en clave dos imperativos xeopolíticos de EUA como potencia hexemónica, e dos retos e desafíos que deberá asumir esta hexemonía ante o ascenso doutras potencias pivote. Roberto Mansilla Blanco Vincenç Navarro e Juan Torres López, Los amos del mundo. Las armas del terrorismo financiero, Espasa Libros, S. L. U., páxinas. ISBN: Logo da boa acollida do libro Hay alternativas. Propuestas para crear empleo y bienestar en España (2011) e Lo que España necesita. Una réplica con propuestas alternativas a la política de recortes del PP (2012), realizadas en colaboración con Alberto Garzón, os catedráticos Vincenç Navarro e Juan Torres López volven unir os seus coñecementos económicos (7) Creador a partir de 1929, xunto con Lucien Febvre, Marc Bloch e Jacques Le Goff, da escola francesa dos Annales d Histoire Economique et Sociale como nova corrente historiográfica, actualmente editada pola École des Hautes Études et Sciences Sociales. (Nota do autor) (8) HUNTINGTON, Samuel P., Who Are We. The Challenges of American National Identity, Simon&Schuster, (9) Braudel, Mexico and Grand Strategy, Part III, America s Destiny, p (10) Ibid, p. 345.