Entwodiksyon Sou Sante Mantal ak Maladi Depresyon

Transcription

1 LIV POU FASILITATè Entwodiksyon Sou Sante Mantal ak Maladi Depresyon Yon pati nan seri fòmasyon pou travayè sante kominotè ZL yo KREYÒL-AYITI

2 Zanmi Lasante (ZL) se yon òganizasyon karikativ endepandan ki fonde depi plis pase yon ventèn lane ann Ayiti ak yon misyon pou bay pi bon swen ki genyen kote ki pa te gen anyen menm, pou akonpànye pasyan yo pandan y ap resevwa swen ak tretman pou dechouke rasin maladi yo a. Jodiya, ZL ap travay nan katòz peyi epi yo travay sou tout pwoblèm yon kominote genyen pou kase chenn pòvrete ak maladi. Yo bay swen dirèkteman nan kominote yo ansanm ak entèvansyon nan agrikilti ak nitrisyon, lojman, dlo pwòp ak fason pou fè lajan. Travay ZL kòmanse nan swen ak tretman pou pasyan, men li ale pi lwen pase sa nan transfòmasyon kominote, sistèm sante, ak lwa inivèsèl sou lasante. ZL te konstwi ak kenbe apwòch entegre sa a, travay sou tout pwoblèm yon kominote genyen, pandan katastwòf tankou gwo tranbleman tè ann Ayiti a, nan peyi ki toujou ap soufri ak maleng lagè te kite, tankou Wanda, Gwatemala, ak Bouwonndi, epi menm nan mitan vil tankou Boston. Gras a gwo enstitisyon medikal ak akademik tankou Harvard Medical School [Fakilte Medsin Harvard] ak Brigham & Women s Hospital [Brigham & Lopital Fanm] ki mete ansanm ak nou, ZL ap travay pou simaye modèl sa a lòt kote. ZL mache kote k ap bay lajan ak kreye lwa inivèsèl nan zafè lasante pou goumen pou leve nòm nan fason ki posib pou bay swen nan kwen ki pi pòv nan mond lan. ZL ap travay ann Ayiti, Larisi, Pewou, Wanda, Lesoto, Malawi, Kazakstann, ak Ozetazini. ZL soutni pwojè k ap pote kole ak li Meksik, Gwatemala, Bouwonndi, Mali, Nepal, ak Liberya. Pou plis enfòmasyon sou ZL, tanpri vizite Plizyè anplwaye ak kolaboratè PIH ak Zanmi Lasante te kontribye nan devlopman fòmasyon sa a. Nou ta renmen remèsye Tatiana Therosme; Père Eddy Eustache; MA, Reginald Fils-Aime, MD; Jennifer Sévère, MD; Giuseppe Raviola, MD, MPH; Jenny Lee Utech; Helen Verdeli, PhD; Gary Belkin, MD, PhD, MPH; Dave Grelotti, MD; Shin Daimyo, MPH; Seiya Fukuda; Andrew Rasmussen, PhD; Helen Knight; Kate Boyd, MPH. Fòmasyon sa a gen enfòmasyon nou te pran nan: IPT-EST for Depression in Haiti: for Patients Who Have Screened Positive for Depression [Terapi Entèpèsonèl Pou Maladi Depresyon ann Ayiti: Pou Pasyan ki Soufri Maladi Depresyon], Myrna Weissman ak Lena Verdeli (liv ak dwadotè ki pa pibliye), 2012; Òganizasyon Mondyal Lasante, qa/62/en/index.html; Promoting Mental Health: Concepts, Emerging Evidence, Practice [Pwomosyon Sante mantal: Ide, Nouvo Prèv, Pratik, Òganizasyon Mondyal Lasante, Depatman Sante Mantal ak Abi Dwòg/Alkòl, Victorian Health Promotion Foundation, ak Inivèsite Mèlboun (Genèv: Òganizasyon Mondyal Lasante) 2004: The Manas Model for Health Counsellors: A Program to Improve the Care for Patients with Common Mental Disorders in Primary Health Care [Modèl Manas Pou Konseye Sou Lasante: Yon Pwogram Pou Amelyore Pwoblèm Mantal Anpil Moun Soufri nan Premye Swen Sante, 1 ye edisyon, Sangath Society for Child Development and Family Guidance (Goa, Lend: Sangath), 2011; Rapò Sou Sante Mondyal 2001: Mental Health: New Understanding, New Hope [ Sante Mantal: Nouvo Dekouvèt ak Lespwa], Òganizasyon Mondyal Lasante (Genèv: Òganizasyon Mondyal Lasante), 2001;Where There Is No Psychiatrist [Kote Ki Pa Gen Sikyat], Vikram Patel (Lond: The Royal College of Psychiatrists [Gaskell]), 2003; Manual for Health Counselors [Gid Pou Konseye Sou Lasante], Sangath (Goa, Lend: Sangath); Repons sante mantal ann Ayiti aprè tranbleman tè 2010 la: yon rapò sou jan pou bati solisyon ki dire lontan, Giuseppe Raviola, Eddy Eustache, Catherine Oswald, ak Gary S. Belkin (Harvard Review of Psychiatry 2012;20:68-77); National Institute of Mental Health, An Introduction to Mental Health: Facilitator s Manual for Training Community Health Workers in India [Yon Entwodiksyon Sou Sante Mantal: Liv Fasilitatè Pou Fòme Travayè Sante Kominotè nan Lend], BasicNeeds (Warwickshire, UK: BasicNeeds), 2009; National Institutes of Health (NIH): Tèks: Zanmi Lasante, 2015 Ilistrasyon: Jonathan Case Foto: Zanmi Lasante Konsepsyon: Melissa Rico, Zanmi Lasante, 2015 II

3 Nou dedye liv sa a pou tout travayè sante kominotè ki fè misyon nou an rive fèt akòz gwo travay yo. Se yo ki potomitan pwogram pou sove lavi epi pou pote yon alemye nan kominote pòv yo. Chak jou, yo al vizite moun nan kominote sa yo pou yo ofri yo sèvis, fòmasyon ak sipò epi yo fè nou konprann: solidarite pratik se pi gwo remèd kont maladi ki ka gaye toupatou, lamizè ak dezespwa. III

4 Sa ki nan liv sa a Entwodiksyon Sou Sante Mantal Ak Maladi Depresyon Yon kout je...1 Objektif...2 Tan...3 Yon kout je Sou Fòmasyon An...4 Koze Ki Enpòtan...9 Seyans 1: Entwodiksyon ak objektif chapit la...10 Seyans 2: Regleman n ap plis bezwen ak bwat kesyon sekrè yo...11 Seyans 3: Evalyasyon avan fòmasyon an (pre tès 1)...14 Seyans 4: Kisa Sante Mantal Ye?...19 Seyans 5: Sante Mantal Ak Dwa Moun...22 Seyans 6: Sante Mantal, Kilti, Estigma, Ak Imilyasyon...26 Seyans 7: Modèl ki Chita Sou Kò-Lespri Ak Sosyete...32 Seyans 8: Tout Mwayen Yo Mete Ansanm Pou Trete Yon Maladi Mantal...36 Seyans 9: Gwo Maladi Mantal...43 Seyans 10: Jan Pou Idantifye Sentòm Pwoblèm Mantal...53 Seyans 11: Ekzamen Ak Triyaj Pou Wè Ki Pwoblèm Ki Genyen Ak Ki Moun Pou Refere Pou Maladi Depresyon...60 Seyans 12: Evalyasyon aprè fòmasyon an 1 (pòs-tès 1)...68 Seyans 13: Evalyasyon avan fòmasyon an 2 (pre-tès 2)...73 IV

5 Seyans 14: Jan Pou Reyaji Lè Yon Moun Fè Yon Kriz Sante Mantal...78 Seyans 15: Entwodiksyon Sou Epilèpsi...83 Seyans 16: Zouti Debaz (Sa Travayè Sante Kominotè Dwe Fè) Pou Fè Evalyasyon...86 Seyans 17: Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon...96 Seyans 18: Aderans Medikal, Siy ak Sentòm Yon Medikaman Ka Bay Yon Moun Seyans 19: Fòmilè Rankont Seyans 20: Jan Pou Ede Fanmi Jere Maladi Mantal Seyans 21: Edikasyon Sou Sante Mantal Seyans 22: Evalyasyon aprè fòmasyon an 2 (pòs-tès 2) Seyans 23: Evalyasyon Ak Bwat Kesyon Sekrè Fòmilè Evalyasyon Kijan pou fè Seyans Revizyon an Kesyon Pou Revizyon Evalyasyon avan fòmasyon an Ak Evalyasyon aprè fòmasyon an Pou Fè Fotokopi Anèks Deklarasyon Inivèsèl Sou Dwa Moun V

6 Yon kout je Swen sante se yon dwa tout kretyen vivan genyen. Men moun pa genyen ak rete an sante sèlman lè ou trete maladi. Pou moun ka gen bon sante ak viv byen, yo dwe kapab jwenn bon kalite swen medikal, men yo dwe kapab jwenn lòt dwa moun fondamantal yo tou: bon manje, edikasyon, dlo pwòp, yon bon kote pou rete, ak opòtinite pou fè lajan. Partners In Health (PIH) itilize yon apwòch swen sante ki baze sou dwa moun. Epi nan lokal PIH toupatou nan monn nan, travayè sante kominotè nou yo jwe yon wòl enpòtan pou ede tout moun nan kominote a gen bon sante, viv byen ak dwa moun fondamantal yo. Travayè sante kominotè se yon lyen enpòtan ant sant sante yo ak kominote yo. Yo vizite kay moun yo nan kominote a regilyèman. Yo toujou ap chèche ak evalye siy maladi ki mete vi granmoun ak timoun nan kominote yo an danje, tankou malarya, maladi ki bay dyare, nemoni, malnitrisyon, tibèkiloz, ak VIH/SIDA. Lè gen yon ka ijan yo voye moun yo nan sant sante a epi yo ede moun yo jwenn sèvis swen sante an jeneral. Yo distribye moustikè ak lòt bagay, epi yo bay tretman nan kèk ka. Epi tou travayè sante kominotè yo edike fanmi ak kominote yo sou prevansyon maladi, vaksinasyon, plàneng pou fanmi, sante repwodiktif, ijyèn pèsonèl ak kominotè ansanm ak asenisman, vyolans kont fanm, ak sante mantal. Pou fini, yo bay soutyen sikolojik ak sosyal bay fanmi k ap soufri maladi oswa lòt pwoblèm. Travayè sante kominotè yo se kominote yo ki chwazi yo. Yo respekte moun, yo gen konpasyon, epi yo kenbe vi prive moun sekrè. Yo konprann kijan pou yo montre moun k ap soufri yo solidarite. Yo jwe yon wòl enpòtan nan amelyorasyon sante nan kominote a ak kontribisyon nan devlopman peyi yo. Travayè sante kominotè yo resevwa fòmasyon regilyèman nan men fòmatè PIH yo pou yo ka aprann ak ranfòse sa yo konnen ak zouti yo bezwen pou yo fè travay yo byen. Manyèl Fasilitatè sa a ak Liv Patisipan ki vini ak li a gen 1 pati fòmasyon nan yon seri, ki gen ladan: Plàneng pou Fanmi Sante Repwodiktif Nitrisyon ak Malnitrisyon Vaksinasyon Maladi Dyare Malarya Ijyèn ak Asenisman Vyolans Kont Fanm Sante Mantal Jan pou anpeche manman bay pitit li VIH (PMTCT) Maladi Kwonik Kansè VIH, Tibèkiloz, ak Enfeksyon Moun Pran Nan Fè Bagay Maladi Respiratwa VI

7 Materyèl pou Fòmasyon an Chak modil nan fòmasyon an gen yon Liv Fòmatè ak yon Liv Patisipan. Kèk nan modil yo gen prezantasyon sou òdinatè, ak bwat imaj tou. Nan lide pou bay fòmasyon an, fasilitatè yo dwe itilize materyèl sa yo ansanm. Liv pou Fòmatè li gen tout enfòmasyon ki nesesè yo pou akonpli fòmasyon an, ki gen ladan preparasyon ak lis materyèl yo, etap sesyon yo, pre ak pos-tès yo, ak tout sa sijè yo gen nan yo. Fasilitatè yo dwe li Liv Fòmatè a anvan jou fòmasyon an rive, epi sèvi ak Liv Fòmatè a pandan tout sesyon fòmasyon an. Liv Patisipan li gen tout enfòmasyon patisipan yo bezwen konnen sou sijè a, epi tou istwa, senaryo, oswa pyès teyat ki nesesè pou fòmasyon an. Fòmatè yo dwe bay patisipan yo Liv Patisipan an depi nan kòmansman fòmasyon an. Aprè fòmasyon an, patisipan yo dwe pran manyèl la pou ale lakay yo epi sèvi ak li nan revizyon ak ranfòse sa yo te aprann yo. Prezantasyon sou òdinatè nan sit kote ki gen elektrisite ak retropwojektè ki disponib, fasilitatè yo ka itilize prezantasyon sou òdinatè. Li gen tout imaj ki sèvi pou fòmasyon an. Nan sesyon ki itilize Tablo sou LCD / bwat imaj, etap sa yo genyen ladan yo imaj sesyon yo, ak tèks y ap bezwen pou eksplike imaj ki anba li a. Bwat Imaj nan sit san elektrisite oswa retropwojektè, fasilitatè yo ka itilize Bwat Imaj la. Li gen imaj yo menm jan ak prezantasyon sou òdinatè a, ak tèks la sou do paj bwat imaj la y ap bezwen pou eksplike chak imaj ki devan an. (Pa gen tablo volan pou fòmasyon sa a). Liv Fòmatè Liv fòmatè a genyen tout enfòmasyon ki nesesè pou byen mennen fòmasyon yo, tankou: Rezime Yon ti detay sou rezon modil la ak sa ki ladan l. Objektif Yon lis ki gen teknik ak konesans patisipan yo pral aprann pandan modil la. Kou dèy sou modil la Yon tablo ki gen yon rezime tout sa ki ladan l, fason pou montre moun yo, tan ki nesesè, ak materyèl nesesè pou chak sesyon. VII

8 Pati enpòtan yo Lide pilye ki genyen nan modil la; fasilitatè a ka rezime pwen pi enpòtan yo nan fen fòmasyon an. Sesyon fòmasyon an Yon seri aktivite ansanm ak etap-pa-etap enstriksyon ki eksplike kouman pou dirije aktivite yo. Pre-tès ak Pòs-tès Se Pre-tès ak Pòs-tès la ansanm avèk repons nan Liv Fòmatè a kòm referans fòmatè a. Pou Pre-tès ak pòs-tes ki pa gen repons yo nan fen Liv Fòmatè a, Fòmatè yo ta dwe fè fotokopi tès yo pou patisipan yo. Lis tout sa Ajan Sante an dwe fè Yon lis ki eksplike wòl Ajan Sante yo ak responsabilite ki an rapò ak sijè fòmasyon an. Fasilitatè yo dwe revize lis verifikasyon an ak patisipan yo nan fen fòmasyon an. Nòt Paj vid kote fòmatè a ka ekri nòt jan sa nesesè. SESYON fòmasyon yo Nan lide pou bay yon fòmasyon ki efikas, fasilitatè yo dwe li tout sesyon yo, ranpli tout preparasyon, ranmase tout materyèl nesesè, epi abitye ak etap sesyon yo, anvan jou fòmasyon an. Si fasilitatè yo pa fè sa davans, yo pap byen prepare. Chak aktivite gen ladan l : Metòd Metòd ansèyman yo te itilize pandan sesyon an, pa egzanp, braselide, aktivite an ti gwoup, oubyen prezantasyon. Tan Nesesè Se tan yo met gwo kontwòl pou ka fè sesyon an. Andan etap sesyon yo, yo bay tan ki nesesè a pou divès pati nan sesyon yo, pa egzanp, 15 minit pou travay ti gwoup, 10 minit pou yon diskisyon, elatriye. Tan yo pa fin ekzak se apeprè yo ye, men fasilitatè yo ta dwe eseye plis ou mwens respekte lè ke yo pwopoze kontwole a. Si sa pa posib, fasilitatè yo dwe ranje fòmasyon an kòmsadwa. Preparasyon Yon lis sa fòmatè a dwe fè davans nan lide pou prepare l pou sesyon an. Materyèl yo Yon lis tout materyèl y ap bezwen pou ranpli aktivite a. Fasilitatè yo dwe revize lis materyèl la ak ranmase tout materyèl anvan jou fòmasyon an rive. VIII

9 Etap yo Se etap ki detaye gid pou fòmatè a nan chak sesyon. Etap yo gen ladan yo tout dokiman pou distribye, modèl kesyon ak repons pou diskisyon, Tablo sou LCD / bwat imaj yo itilize, istwa, pyès teyat, istwa foto, ak nenpòt lòt enfòmasyon ki nesesè pou konplete sesyon yo. Konsèy Pwopozisyon pou fòmatè a sou jan yo ka adapte oswa chanje aktivite yo si sa nesesè, fè konsiderasyon kiltirèl, oswa ankouraje patisipasyon. Tcheke enfòmasyon Senbòl sa make enfòmasyon ki ka chanje (pwotokòl tretman, fòm, elatriye). Fasilitatè yo dwe tcheke nenpòt enfòmasyon ki make ak senbòl sa epi asire yo yo tou nèf. Tout modil nan fòmasyon an kòmanse ak sesyon sa yo: Entwodiksyon ak Objektif Modil la Patisipan yo prezante tèt yo epi revize objektif modil la. Prensip pou fòmasyon an ak Bwat kesyon sekrè Patisipan yo reflechi epi etabli prensip pou fòmasyon an, epi aprann sou Bwat kesyon sekrè yon bwat kote yo ka mete nenpòt kesyon oswa enkyetid yo genyen sou yon bagay nan fòmasyon an si yo pa ta santi yo alèz pou poze kesyon sa yo devan gwoup la. Pre-tès Patisipan yo ap fè yon tès senp sou papye pou montre sa yo konnen deja sou fòmasyon an. Tout modil nan fòmasyon an fini ak sesyon sa yo: Pòs-tès Menm jan ak Pre-tès la, patisipan yo ap fè pos-tès la pou yo ka wè sa yo te aprann pandan fòmasyon an. Animatè a ap korije pos-tès la ak patisipan yo epi konpare Pre-tès la avèk Pòs-tès la. Evalyasyon ak Bwat kesyon sekrè Patisipan yo evalye fòmasyon an, epi fòmatè a pote repons nenpòt kesyon li ranmase nan bwat kesyon sekrè a. IX

10 pre ak pòs-tès epi Evalyasyon Fòmasyon sa a gen yon Pre-tès ak yon Pòs-tès ki fèt pou mezire sa patisipan yo aprann pandan fòmasyon an. Liv Fòmatè a gen Pre ak Pòs-tès yo ak repons yo, apre chak sesyon pre/pòs-tès, epi pre ak pòs-tès san repons yo nan fen manyèl la. Fòmatè yo ta dwe fè fotokopi pou patisipan yo. Pou rann sa pi fasil pou patisipan ki pa fin fò nan lekti yo, fòmatè yo dwe li kesyon tès yo byen fò youn apre lòt, epi pran poz aprè lekti chak kesyon pou bay patisipan yo tan pou sèke repons la. Fòmatè yo dwe konpare rezilta Pre ak Pòs-tès yo pou wè kisa patisipan yo te aprann epi idantifye ki pati ki plis bezwen pou yo revize pandan yon lòt fòmasyon. Si pi fò patisipan yo ta fè yon ti kras pwen nan Pòs-tès la, sa vle di fasilitatè yo ta dwe amelyore teknik fòmasyon yo epi yo fè efò pou fè yon pi bon travay pou fasilite moun yo aprann pi byen. Fòmasyon an gen ladan l tou yon sesyon evalyasyon ki fèt pou mete deyò sa patisipan yo panse de fòmasyon an, tankou sa ki te byen pase ak sa ki pat byen pase, ak pwopozisyon pou amelyore lòt fòmasyon kap gen pou fèt. Fòmatè yo ka poze kesyon evalyasyon yo nan pale epi ekri repons patisipan an, oswa mande patisipan yo chire nan Liv Patisipan yo epi ranpli fòm evalyasyon an ki nan do nan Liv yo a. Fòmatè yo ka fè fotokopi fòm evalyasyon an ki nan Liv Fòmatè a. Fòmatè yo dwe rasanble epi fè revizyon evalyasyon patisipan yo ak fason yo te konprann, epi itilize li pou amelyore fòmasyon ki gen pou fèt. Preparasyon Fòmatè Fòmatè yo dwe antyèman abitye avèk modil fòmasyon an anvan jou fòmasyon an rive. Yo dwe li tout sesyon yo, ranpli tout preparasyon, ranmase tout materyèl nesesè, e vin abitye ak etap sesyon ak kontni modil yo. Si fòmasyon an dire plis pase 1 jou, fasilitatè yo dwe revize materyèl yo ankò nan aswè anvan 2zyèm jou a. Si gen 2 oubyen plis fasilitatè k ap fè fòmasyon an ansanm, yo dwe reyini anvan jou fòmasyon an pou detèmine pwogram nan epi deside kiyès ki pral fasilite tèl ou tèl sesyon. Yo dwe reyini tou nan fen chak jou fòmasyon an pou diskite sou ki travay ki te fèt byen, ak sa ki pat fèt byen, epi antann yo sou kijan pou kontinye nan lòt jou a. Fòmasyon sa pa bezwen elabore preparasyon oswa materyèl. Pou anpil sesyon, fasilitatè yo ap bezwen sèlman Liv Fòmatè a, Liv Patisipan, retropwojektè oswa tablo prezantasyon, gwo fèy papye, makè, ak tep. Sepandan, kèk sesyon mande materyèl espesyal fasilitatè yo dwe ranmase davans. X

11 Ladrès Alfabetik Patisipan Ajan Sante yo gen obligasyon pou konn li ak ekri nan lide pou byen akonpli responsabilite yo. Men, nivo alfabetizasyon pami Ajan Sante yo varye. Se fòmasyon an ki dwe akomode a nivo alfabetizasyon varye sa yo, pou moun ak ladrès alfabetizasyon limite yo ka aprann nòmalman san pwoblèm. Pa egzanp, Liv Patisipan an enprime avèk gwo karaktè, e sèvi avèk langaj ki senp, li gen anpil foto, epi li itilize yon lis kontwòl ki senp pou transmèt enfòmasyon kle yo. Sesyon fòmasyon yo sèvi ak foto, diskisyon, ak istwa tou kout yo li byen fò, olye pou yo ta fè yon pakèt travay ekri. Etap sesyon yo anpil fwa gen ladan yo kèk eksplikasyon klè pou fòmatè yo kapab konprann byen kèlkeswa jan li te aprann pale oubyen ekri kreyòl la. Pa egzanp, fasilitatè yo antrene pou li enfòmasyon yo byen fò pou tout moun nan sal la tande, mande patisipan yo pou yo travay de pa de oswa an ti gwoup pou travay ekri yo pou youn ka ede lòt, ou dwe sèten patisipan ki de pa de yo oswa chak ti gwoup gen omwen yon patisipan ki plis ou mwen konn li, epi eksplike tablo sou LCD oswa bwat imaj yo dousman epi byen klè. Non sèlman swiv sa yo di yo, fasilitatè yo dwe toujou pran nòt sou nivo alfabetizasyon patisipan yo ap bezwen pandan fòmasyon an epi planifye kòmsadwa. Pa egzanp, si fasilitatè yo remake gen kèk patisipan ki pa ka li, oswa ekri, yo dwe ofri èd yo epi mande lòt patisipan yo ede yo tou. Adapte Fòmasyon an Aktivite Fòmasyon yo fèt pou gwoup 20 a 30 patisipan konsa, men li reyisi byen tou ak pi piti gwoup tankou 12 a 20 patisipan konsa. Si fasilitatè yo dwe travay ak pi gwo gwoup patisipan, yo ta dwe adapte sesyon yo kòmsadwa. Pa egzanp, pou aktivite kèk ti gwoup, fasilitatè yo ka bezwen kreye ti gwoup 10 patisipan yo chak pito pase 5 patisipan yo chak. Pou pyès teyat, fasilitatè yo ka bezwen limite tan pèfòmans yo. Pafwa sesyon yo konn gen ladan yo konsèy sou fason pou adapte aktivite yo, pa egzanp, konsèy sou jan yo ka diminye sesyon an si tan an limite oubyen si patisipan yo fatige anpil. Anplis de lekti konsèy sa yo, fasilitatè yo dwe itilize pwòp jijman pa yo epi adapte sesyon yo kòmsadwa. Pa egzanp, nan kèk sans, fasilitatè yo ka bezwen adapte kesyon diskisyon, pyès teyat, oubyen istwa yo selon kilti nou oubyen temwayaj sou kwayans yo. Fasilitatè yo tcheke enèji patisipan yo ak nivo enterè yo tanzantan, epi adapte oswa chanje plan si enèji patisipan yo oswa konsantrasyon yo diminye. Si, nan apremidi, patisipan yo gen pwoblèm pou konsantre, fasilitatè yo ta dwe ajoute plis chalè, bay yon poz an plis, oswa fè yon ti pyès revizyon pou reveye enèji patisipan yo. XI

12 Diskisyon Manyèl la bay kesyon klè ak modèl repons pou tout diskisyon. Echantiyon repons yo parèt an lèt fen ki panche. Fòmatè yo dwe eseye pwovoke repons sa yo pandan diskisyon an, olye yo senpleman reponn pou kont yo. Fòmatè yo ka repoze yon kesyon plizyè fwa, oswa bay yon egzanp, nan lide pou jwenn repons nan men patisipan yo. Men, fòmatè yo ta dwe sèlman bay repons apre patisipan yo te gen ase opòtinite pou reponn, li ta dwe sèlman bay repons patisipan yo pat reponn pou kont yo. Prensip pou granmoun aprann Fòmasyon sa a baze sou prensip enpòtan pou granmoun aprann, tankou: Respè Elèv granmoun yo dwe santi yo respekte epi santi yo trete yo egal ego. Afimasyon Elèv granmoun yo bezwen resevwa lwanj, menm pou yon efò tou piti. Eksperyans Elèv granmoun yo aprann pi byen lè yo sèvi ak konesans epi pwòp eksperyans pa yo. Pètinans Aprantisaj la dwe satisfè bezwen nan lavi chak jou moun nan pou travay yo, fanmi yo, elatriye. Dyalòg Ansèyman ak Aprantisaj la dwe fèt yon fason, pou elèv yo ka antre nan yon dyalòg ak pwofesè a. Angajman Elèv granmoun yo dwe alèz nan sijè yo, nan dyalòg ak diskisyon ant kamarad. Imedyat Elèv granmoun yo dwe an mezi pou aplike sa yo fèk aprann yo imedyatman. Règ Elèv granmou yo sonje jan yo te aprann nan 20% nan sa yo tande, 40% nan sa yo tande epi wè, epi 80% nan sa yo tande, wè, ak fè. Panse, santi, ak aji Aprantisaj fèt pi byen lè li gen ladan sa moun panse, santi (emosyon), ak aji (fè). Sekirite ak konfò Elèv granmoun yo bezwen santi yo an sekirite, alèz nan lide pou yo patisipe ak aprann. Yo bezwen konnen yo pap pase lide yo ak kontribisyon pa yo a nan pyès betiz oswa desann valè yo. XII

13 Metodoloji Pou mete prensip aprantisaj granmoun sa yo an pratik, fòmasyon an itilize plizyè metòd patisipasyon tankou gwo ak ti gwoup diskisyon, pyès teyat, ak istwa. Aktivite sa yo fèt pou moun kap aprann sou eksperyans epi konesans patisipan yo, ankouraje diskisyon ak refleksyon sou pwoblèm kle, bay kout men nan pratik sou kontni aprantisaj, epi ede patisipan yo aprann youn nan men lòt. Gen kèk sesyon ki gen ladan yo ti prezantasyon fasilitatè tou kout. Men kontrèman ak anpil liv fòmasyon, liv sa a pa itilize prezantasyon fasilitatè a kòm pwemye metòd ansèyman. Men pito, li itilize aktivite yo kòm metòd patisipasyon ki ankouraje plis konsèvasyon nan sa yo aprann, angaje, ak pou sipòte anviwònman aprantisaj. Sonje byen, elèv granmoun sonje ekzakteman 20% nan sa yo tande, 40% nan sa yo tande epi wè, epi 80% nan sa yo tande, wè, ak fè. Kondisyon pou Fòmasyon efikas seke patisipan an nan tande, wè, ak fè. Si patisipan yo sèlman tande konferans fasilitatè yo tout lajounen, yo pa pral aprann oswa konsève enfòmasyon yo tout bon vre. Metòd patisipatif yo gen ladan yo: Aktivite an ti gwoup Aktivite an gwo gwoup Diskisyon an ti gwoup Diskisyon an gwo gwoup Reflechi Pyès teyat Istwa Brase-lide Demonstrasyon Prezantasyon fasilitatè Foto istwa Fòmasyon ant kamarad Metòd yo dekri nan fen Liv Fòmatè a. XIII

14 Fasilitasyon ak Lis Kominikasyon pou tcheke yo Defann prensip pou aprann granmoun yo. Montre respè. Trete tout moun egal. Koute epi gade byen. Kenbe bon kontak zye. Itilize yon langaj kò ki amikal. Rete fleksib epi ranje sesyon fòmasyon an ak apwòch jan w bezwen li an. Pran pasyans, rete ouvè, epi disponib. Ankouraje patisipasyon tout patisipan yo. Bay patisipan yo tan pou yo reponn kesyon yo. Lè patisipan yo poze kesyon, pran yo oserye epi reponn byen vit. Bay patisipan yo kòmantè konstriktif e pozitif. Fè atansyon nan enterè patisipan yo, enèji, ak nivo konpreyansyon yo. Fòk ou onèt. Si ou pa konnen repons yon kesyon, di sa. Lè sa a, di patisipan an kote li ka jwenn enfòmasyon sa a, oswa jwenn enfòmasyon an apre sesyon fòmasyon an epi bay patisipan an li apre. Fè atansyon ak nivo alfabetizasyon patisipan yo epi ajiste sesyon yo kòmsadwa. Remèsye patisipan yo pou patisipasyon ak efò yo. XIV

15 Preparasyon pou fòmasyon ak lis Lojistik Anvan fòmasyon an Idantifye lè fòmasyon an pral fèt. Idantifye ki kote fòmasyon an pral fèt, rezève epi prepare espas la. Idantifye patisipan yo, enfòme yo, epi fè aranjman pou transpò, manje ak lojman jan sa nesesè. Li tout materyèl fòmasyon yo byen, konsa w ap abitye ak kontni fòmasyon an ak sesyon yo. Si ou gen kesyon sou kontni fòmasyon an, w ap jwenn repons yo. Ranpli tout preparasyon pou sesyon fòmasyon an (fè fotokopi, kontakte envite espesyal, ranmase founiti pou demonstrasyon yo, elatriye). Rasanble tout materyèl nesesè pou fòmasyon an (Gwo fèy papye, tep, makè, founiti nesesè pou demonstrasyon yo, Retropwojektè, elatriye). Si w ap travay avèk yon lòt fasilitatè, deside davans kiyès ki pral okipe ki pati nan fòmasyon an, epi divize travay la kòmsadwa. Nan kòmansman fòmasyon an Asire w tout materyèl fòmasyon yo pare e chèz ak tablo yo ranje. Swete patisipan yo Byenvini lè yo rive nan fòmasyon an. Swete tout gwoup la an antye Byenvini lè tout moun rive. Sipèvize espas twalèt la, dlo, bwat kesyon, lojistik ak lòt. Mande patisipan yo pou prezante tèt yo. Sèvi ak yon Briz glas pou mete patisipan yo alèz. Reflechi e etabli règ jwèt pou fòmasyon an. Revize objektif fòmasyon an ak pwogram nan. Mande patisipan yo pou di kisa yo swete ak espere pandan fòmasyon an. Deziye kèk patisipan pou ede w avèk kontwòl lè, Ti souke kò yo, tablo prezantasyon, elatriye. Bay patisipan yo Pre-tès la, ranmase tès yo, ak korije yo pandan yon ti poz. XV

16 Preparasyon pou fòmasyon ak lis Lojistik Pandan dewoulman fòmasyon an Defann prensip pou aprantisaj granmoun yo. Kenbe espas tan ak rit sesyon yo kòmsadwa. Bay bwason ak manje. Si sal la vin cho oubyen enkonfòtab, fè aranjman pou vantilatè, ouvri fenèt yo, elatriye. Ekri klè epi gwo ase pou tout moun ka wè. Plase imaj yo kote pou tout moun kapab wè yo. Eksplike enstriksyon yo klè ak repete yo si sa nesesè. Itilize Ti souke kò ak poz pou ogmante nivo enèji patisipan yo. Rezime pwen enpòtan yo nan fen chak sesyon. Rekonèt ak remèsye patisipan yo pou lide ak kontribisyon yo. Nan fen fòmasyon an Remèsye patisipan yo pou patisipasyon ak efò yo. Fini ak yon Ti souke kò final ak yon bravo. Bay patisipan yo Pòs-tès la. Apre sa a, bay patisipan yo Pre-tès yo epi mande yo pou konpare rezilta yo. Kolekte epi anrejistre tout Pre ak Pòs-tès yo. Kite omwen minit nan fen an pou patisipan yo evalye fòmasyon an. Asire w patisipan yo gen tout materyèl fòmasyon pou yo ale lakay yo. Apre fòmasyon an Pran nòt sou sa ki te byen fèt pandan fòmasyon an, sa ki pat fèt byen, epi sa yo ta dwe revize pou yon lòt fòmasyon kap gen pou fèt. Pran nòt sou defi oswa pwoblèm ki te parèt pandan fòmasyon an e ki bezwen pou yo panche sou yo. Pa egzanp, si pandan yon fòmasyon sou malarya, patisipan yo soulve pwoblèm nan founiti pou kay ki baze sou tretman yo pa te disponib, di moun ki konsène nan sant sante yo sa pou yo fè sa yo kapab jwenn founiti yo. Revize ak anrejistre rezilta Pre-ak Pòs-tès yo epi sèvi ak yo pou enfòme nan fòmasyon kap vini yo lè sa nesesè. XVI

17 Entwodiksyon Sou Sante Mantal ak Maladi Depresyon Yon kout je Se pa paske yon moun pa gen maladi tankou nemoni, malarya, oswa tibèkiloz ki vle di li an sante. Bonjan lasante se eta byennèt fizik, mantal, ak sosyal yon moun. Yon moun anfòm fizikman si li pa gen okenn maladi nan kò li, oubyen si tretman l ap resevwa pou tretman li an mache. Yon moun anfòm sosyalman si li gen yon kote pou l dòmi, manje, rad, lekòl, ak opòtinite ekonomik ak sosyal. Yon moun anfòm mantalman lè li ka reyalize kapasite li yo, fè fas ak pwoblèm lavi a, travay byen epi pote kontribisyon pa li nan kominote a. 1 Men nan plizyè kominote, moun yo pa konprann kijan sante mantal se yon bagay ki enpòtan. Souvan yo estigmatize ak imilye moun ki soufri maladi mantal. Sa vle di yo fè yo wont epi yo pa trete yo menm jan ak tout moun epi moun sa yo pa jwenn tretman yo bezwen. Doktè, enfimyè, travayè sosyal, ak travayè sante kominotè responsab pou ede tout moun vin jwenn bon jan lasante, epi ede moun jwenn bon sante mantal fè pati travay sa a. Nan fòmasyon sa a, patisipan yo pral aprann enfòmasyon sou sante mantal ak kalite pwoblèm mantal debaz ki genyen yo. Yo pral aprann jan pou idantifye moun ki bezwen soutyen sante mantal epi refere moun sa yo kote yo ka jwenn soutyen sa a. Epi tou yo pral aprann jan pou itilize zouti espesifik ki montre yo kijan pou yo reyaji ak moun ki gen pwoblèm mantal epi montre moun sa konpasyon, kijan pou yo reyaji lè yon moun fè yon kriz sante mantal, ak kijan pou yo akonpànye moun ki sou tretman pou maladi mantal. 1 World Health Organization [Òganizasyon Mondyal Lasante], 1

18 Objektif Lè yo fini ak fòmasyon sa a, patisipan yo ap kapab: Entwodiksyon a. Di sa sante mantal ye. b. Di sa dwa moun ye epi bay egzanp sou sa yo ye. c. Rekonèt moun ki gen maladi mantal se moun ki gen menm dwa ak tout moun, epi dwa sa yo gen ladan yo dwa pou yo resevwa bon swen medikal. d. Eksplike wòl travayè sante kominotè a jwe pou pwoteje, ranpli, ak retabli dwa moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal. e. Eksplike kijan yo ka estigmatize ak imilye moun ki gen maladi mantal. f. Montre kijan bagay ki nan fanmi l li ka pran (biyolojik), bagay ki nan lespri li (psikolojik), ak bagay nan sosyete li (sosyal) ka fè li gen plis chans pou soufri maladi mantal. g. Montre diferan moun ki genyen nan swen sante mantal etap pa etap kote plizyè moun mete men ansanm. h. Eksplike wòl travayè sante kominotè a anndan tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal. Idantifikasyon i. Montre kalite maladi mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun soufri. j. Rekonèt siy ak sentòm debaz pwoblèm mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen. k. Montre jan pou itilize zouti pou fè Ekzamen an byen pou rekonèt moun ki bezwen soutyen pou sante mantal. l. Eksplike lè pou refere moun ki gen pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal nan sèvis ki la pou yo nan sant sante a. Jan Pou Reyaji Lè Gen Yon Kriz m. Eksplike siy yon kriz sante mantal. n. Eksplike kijan travayè sante kominotè a dwe reyaji lè yon moun ap fè yon kriz sante mantal. o. Eksplike kisa epilepsi ye. p. Eksplike jan pou reyaji lè yon moun ap fè yon kriz epileptik. 2

19 Jesyon q. Montre jan pou itilize zouti debaz pou konsilte moun nan ak konpasyon epi yon fason ki mache ak moun si soufri pwoblèm mantal oswa maladi mantal. r. Montre kijan pou ede moun ki soufri maladi depresyon ak edikasyon, evalyasyon entèpèsonèl, ede li rekòmanse fonksyone tankou anvan, montre li jan pou detann li, epi jesyon teknik relaksasyon. s. Idantifye gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman pou maladi mantal ki bezwen yo voye li nan sant sante a touswit. t. Eksplike jan pou ede moun yo swiv yon trètman byen, tankou pran medikaman yo jan doktè a mande. u. Ranpli Fòmilè Rankont la byen pou plizyè kalite sitiyasyon. Edikasyon v. Eksplike jan pou ede fanmi ki gen moun ki soufri maladi mantal jere estrès yo gen nan lavi a ak jan pou soutni fanmi yo ki gen maladi mantal byen. w. Montre jan pou aprann moun nan kominote a sou maladi mantal pou bese kantite fwa yo estimatize ak imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal. Tan: 6 jou (31 èdtan ak 30 minit seyans fòmasyon ak revizyon ansanm ak poz ak manje) 3

20 Yon Kout je Sou Fòmasyon An Jou 1 5 èdtan ak 30 minit seyans fòmasyon Seyans Sa ki ladan Metòd Tan Entwodiksyon ak Objektif 15 minit 1 Fòmasyon an Prezantasyon fasilitatè a Yon ti blag oswa pawòl po mete tout moun alèz Regleman Esansyèl ak Bwat Kesyon Braselide 15 minit 2 Sekrè yo Prezantasyon fasilitatè a Evalyasyon avan fòmasyon an 1 Evalyasyon 30 minit 3 4 Kisa Sante Mantal ye? Braselide Diskisyon ak tout gwoup la 5 Sante Mantal ak Dwa Moun Braselide Diskisyon ak tout gwoup la 6 Sante Mantal, Kilti, Estigma, ak Imilyasyon 7 Modèl ki chita sou kò-lespriak sosyete 8 Tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal Aktivite ak ti gwoup Diskisyon ak tout gwoup la Chimen refleksyon Diskisyon ak tout gwoup la Prezantasyon fasilitatè a 9 Gwo Pwoblèm Mantal Aktivite ak ti gwoup Diskisyon ak tout gwoup la 20 minit 30 minit 1 èdtan 30 minit 20 minit 1 èdtan ak 50 minit Jou 2 5 èdtan ak 30 minit seyans fòmasyon ak 30 minit revizyon Seyans Sa ki ladan Metòd Tan Revizyon Revizyon sou sa nou te aprann jou 1 Jwèt kesyon ak repons 30 minit Jan Pou Idantifye Sentòm Pwoblèm Etid ka 1 èdtan 10 Mantal 11 Ekzamen ak Triyaj pou wè ki pwoblèm ki genyen ak ki moun pou refere pou Maladi Depresyon Prezantasyon fasilitatè a Etid ka Jwèt wòl 2 èdtan ak 30 minit 12 Evalyasyon aprè fòmasyon an 1 Evalyasyon 30 minit 13 Evalyasyon avan fmasyon 2 Evalyasyon 30 minit 14 Jan Pou Reyaji Lè Yon Moun Fè Yon Kriz Sante Mantal Diskisyon ak tout gwoup la Jwèt wòl 1 èdtan 4

21 Jou 3 4 èdtan ak 45 minit seyans fòmasyon ak 30 minit revizyon Seyans Sa ki ladan Metòd Tan Revizyon Revizyon sou sa nou te aprann jou 2 Jwèt kesyon ak repons 30 minit Entwodiksyon Sou Epilèpsi Prezantasyon fasilitatè a 30 minit 15 Diskisyon ak tout gwoup la 16 Zouti Debaz Pou Fè Evalyasyon Diskisyon ak tout gwoup la Jwèt wòl Etid ka 17 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon, Pati 1 Jwèt wòl Diskisyon ak tout gwoup la Aktivite ak de moun 2 èdtan ak 30 minit 1 èdtan ak 45 minit Jou 4 5 èdtan ak 15 minit seyans fòmasyon ak 30 minit revizyon Seyans Sa ki ladan Metòd Tan Revizyon Revizyon sou sa nou te aprann jou 3 Jwèt kesyon ak repons 30 minit Zouti Konseling Debaz Pou Fè Diskisyon ak tout gwoup la 5 èdtan 17 Entèvansyon, Pati 2 Aktivite ak ti gwoup 15 minit Jwèt wòl Jou 5 5 èdtan ak 15 minit seyans fòmasyon ak 30 minit revizyon Seyans Sa ki ladan Metòd Tan Revizyon Revizyon sou sa nou te aprann jou 4 Jwèt kesyon ak repons 30 minit Zouti Konseling Debaz Pou Fè 2 èdtan 17 Entèvansyon, Pati minit 18 Aderans Medikal ak Siy ak Sentòm yon Medikaman ka bay yon Moun Diskisyon ak tout gwoup la Aktivite ak ti gwoup Aktivite ak de moun Prezantasyon fasilitatè a Diskisyon ak tout gwoup la 19 Fòmilè Rankont Diskisyon ak tout gwoup la Jwèt wòl 30 minit 2 èdtan 5

22 Jou 6 4 èdtan ak 30 minit seyans fòmasyon ak 30 minit revizyon Seyans Sa ki ladan Metòd Tan Revizyon Revizyon sou sa nou te aprann jou 5 Jwèt kesyon ak repons 30 minit Fòmilè Rankont, kontinye Diskisyon ak tout gwoup la 19 Jwèt wòl Jan Pou Ede Fanmi Jere Maladi 20 Mantal Edikasyon Sou Sante Mantal 21 Si nou vle Diskisyon ak tout gwoup la Etid ka Diskisyon ak tout gwoup la Aktivite ak de moun 2 èdtan ak 45 minit si nou vle 1 èdtan 30 minit Evalyasyon aprè fòmasyon an 2 Evalyasyon 30 minit 22 Evalyasyon Diskisyon ak tout gwoup la 30 minit 23 Evalyasyon ekri Konsèy: Si w pa gen anpil tan pou fè fòmasyon an, bay pati 1 ak 4 nan seyans 17 priyorite. Pati sa yo kouvri entèvansyon ki pi fondamantal travayè sante kominotè yo dwe fè nan tout mwayen pou mete ansanm pou trete depresyon an (siko-edikasyon ak relaksasyon) Ou ka fè pati 2, 3, ak 5 nan seyans 17 la, ki kouvri evalyasyon entèpèsonèl, aktivasyon konpòtman, re-evalyasyon ak antretyen, pita nan fòmasyon sa a oswa nan yon lòt fòmasyon alavni. Pou metrize zouti nou entwodi nan seyans 17 la, patisipan yo pral bezwen pratike pandan fòmasyon revizyon oswa seyans pou fè pratik yo, ak direksyon sikològ ki te resevwa fòmasyon nan entèvansyon sa yo. 6

23 Seyans Tout seyans yo Materyèl RR Materyèl Liv Pou Fasilitatè Liv Pou Patisipan Tablo papye oswa prezantasyon sou ekran yon òdinatè (dyapozitif) Prezantasyon dyapositif Gwo fèy papye Makè Tep Gwo fèy papye, makè, ak tep 1 Bwat Kesyon Sekrè 2 Kreyon oswa plim 3 Fotokopi evalyasyon avan fòmasyon an 1 Definisyon lasante ak sante mantal nan Liv Patisipan an 4 Definisyon ak egzanp dwa moun nan Liv Patisipan an 5 Etid ka nan Liv Patisipan an 6 Dyagram biyosikososyal sou dyapozitif la oswa desinen sou yon gwo fèy papye. 7 Imaj tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal ak moun k ap 8 bay swen yo sou yon dyapozitif oswa desinen sou yon gwo fèy papye. Enfòmasyon sou swen sante etap pa etap kote plizyè moun patisipe ak mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi nan Liv Patisipan an Kesyon seyans la ekri sou gwo fèy papye a 9 Enfòmasyon sou maladi mantal ak sentòm yo nan Liv Patisipan an Etid ka nan Liv Patisipan an 10 Imaj zouti evalyasyon sou dyapozitif la oswa desinen sou yon gwo fèy papye. 11 Imaj Tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi depresyon sou dyapozitif la oswa desinen sou yon gwo fèy papye. Fotokopi zouti pou fè ekzamen an Jwèt wòl fasilitatè a te kreye epi ekri sou kèk moso fèy papye Mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon nan Liv Patisipan an Kreyon oswa plim 12 Fotokopi Evalyasyon avan fòmasyon an 1 Kreyon oswa plim 13 Fotokopi Evalyasyon avan fòmasyon an 2 14 Lis Verifikasyon pou Kriz Sante Mantal nan Liv Patisipan an 15 Lis Verifikasyon Epilèpsi nan Liv Patisipan an 7

24 Seyans RR Materyèl Zouti debaz pou fè evalyasyon nan Liv Patisipan an 16 Jwèt wòl nan fen seyans sa a Etid ka nan Liv Patisipan an Zouti debaz pou fè evalyasyon ekri sou yon gwo fèy papye Sa moun pa dwe fè pandan yon seyans konseling ekri sou yon gwo fèy papye. Kat zòn kote pwoblèm nan chita a (zòn pwoblèm entèpèsonèl) ekri sou yon fèy 17 papye Enfòmasyon sou evalyasyon entèpèsonèl, jan pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan, jan montre yo detann yo, ak relaksasyon nan Liv Patisipan an Echantiyon preskripsyon fasilitatè a kreye 18 Enfòmasyon sou siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun ak aderans medikal nan Liv Patisipan an Lis Verifikasyon Medikaman nan Liv Patisipan an Imaj Fòmilè Rankont la sou dyapozitif la oswa desinen sou yon gwo fèy papye 19 Fotokopi Fòmilè Rankont la Etid ka nan Liv Patisipan an Fòmilè Rankont nan Liv Patisipan an Etid Ka Fanmi nan Liv Patisipan an 20 Enfòmasyon sou jan pou soutni fanmi nan Liv Patisipan an Lis Verifikasyon Sante Mantal nan Liv Patisipan an 21 Kesyon diskisyon ekri sou gwo fèy papye a Kreyon oswa plim 22 Fotokopi evalyasyon avan fòmasyon an 2 Kesyon evalyasyon ekri sou yon gwo fèy papye oswa fòm evalyasyon nan Liv 23 Patisipan an Bwat Kesyon Sekrè 8

25 Koze Ki Enpòtan Yon pati nan bonjan lasante, se bon sante mantal. Sante mantal se yon eta byennèt kote yon moun ka reyalize kapasite li yo, fè fas ak pwoblèm nòmal lavi a, travay byen epi pote kontribisyon pa li nan kominote a. Gen anpil maladi mantal moun soufri deyò a. Menm jan ak pwoblèm sante tankou tibèkiloz oswa malnitrisyon, gen tretman pou maladi mantal ak pwoblèm sante mantal. Moun ki gen pwoblèm mantal yo gen menm dwa ak tout moun epi youn nan dwa sa yo se dwa pou resevwa swen medikal. Travayè sante kominotè yo responsab pou ede tout moun vin jwenn bon sante, epi ede moun jwenn bon sante mantal fè pati travay sa a tou. Nou dwe trete moun ki soufri maladi mantal oswa pwoblèm sante mantal ak jantiyès, ak konpasyon, epi trete yo menm jan ak tout moun. Nou pa dwe estigmatize oswa imilye moun ki soufri maladi mantal. Gen twa bagay fondamantal ki ka fè yon moun gen plis chans pou devlope yon maladi mantal: bagay ki nan fanmi l li ka pran (biyolojik), bagay ki nan lespri li (psikolojik), ak bagay nan sosyete li (sosyal). Maladi mantal gen ladan maladi kote moun fè depresyon, maladi kote moun gen kè sere, maladi kote moun twomatize apre yon gwo chòk, ak maladi kote moun nan pèdi bon sans li. Tretman pou maladi mantal gen ladan konseling kote yo pale ak moun nan, estrateji pou li jwenn yon alemye nan fason li santi li ak anviwònman sosyal li, epi ak medikaman. Yon moun gen yon kriz sante mantal lè: 1) Moun nan ap panse touye tèt li; 2) moun nan se yon danje pou lòt moun; 3) gen siy ki montre moun nan gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò; oswa 4) moun nan pèdi tout bon sans li. Yon moun ka p soufri yon kriz sante mantal dwe jwenn èd touswit. Moun sa a pa dwe rete poukont li, epi yo dwe mennen li nan sant sante mantal la pi vit posib, nan menm jou a. Epilèpsi se yon maladi mantal. Se yon chaj elektrik nan sèvo a ki lakòz li. Si yon moun fè yon kriz epileptik, pran anpil prekosyon ak moun nan epi tann kriz la pase. Travayè sante kominotè, travayè sosyal kominotè, ak lòt manm ekip yo dwe ede fanmi yo pou yo ka soutni ak pran swen yon fanmi ki soufri yon maladi mantal byen. Travayè sante kominotè yo ka bese estigma ak imilyasyon yo fè moun ki soufri maladi mantal yo lè yo aprann fanmi ak kominote yo sou sante mantal. 9

26 Seyans 1 Entwodiksyon ak objektif chapit la Metòd: Prezantasyon fasilitatè a. Epi mete tout moun alèz. Tan: 15 minit Objektif Patisipan yo kapab: Fè prezantasyon epi rekonèt objektif fòmasyon an Preparasyon Repase objektif chapit la Materyèl Liv fasilitatè a Liv patisipan yo Gwo fèy papye Makè Papye kolan Etap 15 minit 1. Salye patisipan yo epi prezante tèt nou. 2. Eksplike yo kijan nan tretman sa a, patisipan yo pral aprann sijè fòmasyon an. Yo pral apran epi pratike zouti yo bezwen pou reyalize responsablite ki gen pou wè ak sijè a. 3. Mande patisipan yo prezante tèt yo san yo pa pran anpil tan pou sa, youn apre lòt. Se pou yo pale: Non yo, depi konbyen tan yo travay kòm Travayè Sante Kominotè, oubyen ki dyòb yo te genyen anvan yo tounen Travayè Sante Kominotè (si yo nouvo nan djòb la). Sa yo ann espwa jwenn nan fòmasyon sa a oubyen sa yo panse fòmasyon an ap ba yo. 4. Pou fini ak entwodiksyon an di patisipan yo nou pral fè anpil nan sa yo atann yo pandan fòmasyon sa a. N ap trete bagay yo t ap atann nou pa fè jodiya yon lòt fason, swa nan yon rankont ak moun ki gen bezwen an apre oswa nan yon lòt fòmasyon. 5. Mande kèk moun ki vle pou li objektif fòmasyon an ki nan Liv Patisipan an byen fò. Di patisipan yo jodiya fòmasyon an pral kouvri objektif sa yo. 6. Mande patisipan yo ki kesyon yo gen jiskaprezan epi reponn yo kòmsadwa. 10

27 Seyans 2 Regleman n ap plis bezwen ak bwat kesyon sekrè yo Metòd: Brase lide ak prezantasyon fasilitatè a Tan: 15 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: Mete regleman esansyèl ki garanti kondisyon travay ak respè epi ak konfyans Enpòtans kenbe pawòl yo pale n nan kè nou, ni enfòmasyon sou fanmi, ni enfòmasyon youn bay lòt pandan fòmasyon an. Preparasyon Pare bwat kesyon sekrè yo epi mete l nan yon bon plas nan pyès la. Materyèl Gwo fèy papye Kesyon pou make Bwat kesyon sekrè yo 15 minit Etap 1. Di patisipan yo: pou fòmasyon an bay bon rezilta, gwoup la pral dakò sou kèk regleman esansyèl. Regleman esansyèl se regleman ki pral fè fòmasyon an fèt swa, pou moun aprann mezi sa yo kabab, pou yo ankouraje mete men, pou patisipan yo santi lòt moun byen akeyi yo epi tout moun respekte yo. 2. Mande patisipan yo brase lide sou yon lis kout regleman esansyèl. Lè moun vin ak tèl regleman, ekri yo ak gwo lèt sou yon Gwo fèy papye. 3. Fè yon jan pou nou sèten chak patisipan prezante yon sèl grenn lide sèlman epi chak moun ki vle pale jwenn okazyon pale. 4. Apre brase lide a, men kèk regleman pou nou ajoute si yo pa deja sou lis la: Rive a lè Kenbe kèk pawòl yo pale n anndan kè nou Antre ni nan brase lide ni nan lòt aktivite yo Respekte lide ki pa menm ak pa n. 11

28 5. Kwoke fèy regleman esansyèl yo sou mi an pandan tout rès fòmasyon an. 6. Esplike lide ak enpòtans kenbe pawòl anndan kè nou. Di patisipan yo: Kòm konnen, kenbe pawòl anndan kè nou, se yon egzèsis ki enpòtan nan travay Travayè Sante Kominotè yo. Tou sa manm yon fanmi di nou, tou sa nou konnen sou sitiyasyon yo, nou dwe kenbe yo pou nou menm sèl nan kè nou. Enfòmasyon, kon sa nou kab bay travayè sosyal ak espesyalis klinik yo si sèlman sa nesesè. Nou pa ta dwe bay ni mari oubyen madanm moun nan enfòmasyon kon sa, ni frè ak sè l, ni pitit li, ni pwòp madanm pa w oubyen mari w, ni frè w ak sè w, ni pitit ou. Genyen nan nou, ki kab bezwen bay enfòmasyon sou fanmi yo ban n okipe pandan fòmasyon an, oubyen ki kab mande kesyon sou kèk ka espesyal. Sa pou nou di oubyen pou nou mande fè l yon jan, pou nou respekte sekrè nou konnen. Pa egzanp pa nonmen non moun nan. Pa di ki kote li rete. Pa bay lòt enfòmasyon ki ta montre kilès li ye. Chak moun ki nan pyès sa a, se sa yo dwe fè. Epitou, nou pa gen dwa bay enfòmasyon sekrè lè nou soti nan fòmasyon an. 7. Mande patisipan yo. Sa ki ta kab rive si ou ta pale pawòl sekrè sou youn nan fanmi w okipe yo ak yon lòt moun? (Moun nan kab avili epi yo meprize l) (Moun nan p ap genyen w konfyans ankò) (Moun nan pa vle ba w okenn enfòmasyon pèsonèl ki enpòtan ankò, eksetera) Kouman nou ta santi n si yon moun ta bay lòt moun enfòmasyon pèsonèl enpòtan nou te ba li? (Ou ta santi se vann li vann ou) (Ou pa ta fè moun sa a konfyans menm ankò) (Ou pa ta santi w alèz pou pale anyen avè yo ankò, eksetera) 8. Di patisipan yo: Konn sere pawòl nan kè, se youn nan bagay ki pi enpòtan pou yon moun tounen yon Travayè Sante Kominotè. 9. Esplike: se pou ede nou sere pawòl nan kè nou pandan seyans fòmasyon sa a, patisipan yo kapab sèvi ak bwat kesyon sekrè yo a. Leve bwat la kenbe l anlè. Esplike patisipan yo, nenpòt ki moman nan jounen an, nou ankouraje yo ekri nenpòt ki kesyon yo genyen yo pa vle mande pou tout moun tande devan gwoup la, pou yo mete l nan bwat kesyon sekrè yo a. Kesyon yo kapab kesyon sou tèl ka oubyen nenpòt ki lòt pwoblèm. Lè jounen an fini, nou pral repase kesyon ki nan bwat la pou nou reponn yo, swa ak gwoup la, swa ak yon moun apa, selon sa ki merite fèt. 12

29 Atansyon! Kontwole bwat kesyon sekrè a pandan rekreyasyon oubyen pandan manje midi a epi egzamine nenpòt ki kesyon nou jwenn pou nou kab pare yon repons nan fen seyans la. 13

30 Seyans 3 Evalyasyon avan fòmasyon an (pre-tès 1) Metòd: Evalyasyon Tan: 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: Evalye sa yo te deja konnen sou kesyon yo etidye a. Preparasyon Repase kesyon premye tès la. Materyèl Kreyon oubyen plim pou tout patisipan yo Fotokopi premye tès la nan paj 152 liv fasilitatè a Atansyon! Esplike tès la byen pou sizoka patisipan yo pa abitye ak tès. Etap 30 minit 1. Esplike patisipan yo, kounye a, yo pral gen yon premye tès. Lide premye tès sa a se pa pou nou konnen sa patisipan yo vo, okontrè se pou nou sèten fòmasyon sa a ap ba yo sa yo bezwen. Premye tès la pral ede nou wè ki rezilta fòmasyon sa a bay vrèman vre dekwa pou nou prepare pi bon jan fòmasyon pwochenn fwa. 2. Bay chak patisipan yon fotokopi premye tès la. 3. Anvan premye tès la, mande patisipan yo fin ekri enfòmasyon ki nan tèt chak paj tès la epi ba ou li. Si yon patisipan pa konnen egzakteman ki dat li te vin travayè sante kominote a, di li ekri ane a epi pou jou a make 30 epi pou mwa a make Esplike: ou pral li kèk kesyon sou koze fòmasyon an, pou tout moun tande. Patisipan yo pral reponn kesyon yo nan trase yon wonn sou pi bon repons chak kesyon premye tès la. 14

31 5. Di patisipan yo: si yo pa konn repons yon kesyon, yo ta dwe kite l konsa. 6. Di patisipan yo: nou pral reponn premye kesyon an ansanm. 7. Mache fè wonn pyès la prese epi kontwole si patisipan yo make repons premye kesyon an kòrèk. 1. Li rès kesyon premye egzamen an ak repons ki posib yo pou tout moun tande tou dousman, youn pa youn. Repete kesyon yo ak repons ki posib yo, si nou bezwen repete yo. Apre nou li chak kesyon, bay patisipan yo tan pou yo make repons lan ak yon wonn. 2. Esplike patisipan yo: nan finisman fòmasyon sa a, yo pral gen tès sa a ankò pou yo wè ki kantite bagay yo aprann. Epi apre nou pral repase bon repons yo. Atansyon Korije premye tès la pandan yon rekreyasyon, paske n ap bezwen remèt yo bay patisipan yo apre yo gen dènye tès la. Pou chak nenpòt ki move repons, souliye bon repons lan yon jan pou patisipan yo wè diferans ki genyen ant move repons yo ak bon repons. 15

32 Evalyasyon avan fòmasyon an 1 (pre-tès 1) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon pou chak kesyon. 1. Si yon moun an sante, moun nan: a. Pa gen okenn maladi ditou. b. Gen kouray epi li ka travay byen. c. Anfòm fizikman, sosyalman, ak mantalman. d. Pa bezwen okenn medikaman. 2. Si yon moun gen bon jan sante mantal, moun nan: a. Entelijan epi li te etidye anpil. b. Pa aji yon fason dwòl. c. Pa bezwen okenn medikaman. d. Kapab jere pwoblèm, travay byen, epi fè kontribisyon pa li nan aktivite nan kominote li. 3. Yon moun ki soufri pwoblèm mantal: a. Pa yon moun ki nòmal epi li pa kapab gen menm dwa ak tout moun. b. Gen menm dwa ak tout moun. c. Gen kèk dwa men se pa yo tout. d. Dwe refè ak pwoblèm mantal la avan li ka gen menm dwa ak tout moun. 4. Yon egzanp lè yo estigmatize ak imilye yon moun ki soufri maladi mantal se: a. Moun pè moun nan epi yo pa kite li patisipe nan aktivite nan kominote a. b. Moun yo panse li bezwen al kay yon pastè oswa Hougan pou ede li. c. Moun yo trete li menm jan ak tout moun. d. Moun yo trete li ak konpasyon epi ak jantiyès. 16

33 5. Ki de bagay ki ka fè yon moun vin gen pwoblèm mantal? a. Pinisyon Bondye ak mank volonte. b. Mank volonte ak bagay sosyal tankou pòvrete. c. Yon gwo maladi ak bagay sosyal tankou pòvrete. d. Pinisyon Bondye ak bagay sosyal tankou pòvrete. 6. Ekip moun nan domèn swen sante ki ka trete moun ki gen pwoblèm sante mantal genyen: a. Psikològ ak travayè sosyal. b. Doktè ak famasyen. c. Enfimyè ak travayè sante kominotè. d. Tout moun sa yo. 7. Kisa ki wòl travayè sante kominotè a nan swen ak tretman moun ki gen pwoblèm sante mantal? a. Evalye moun yo pou wè si yo soufri maladi depresyon ou pa. b. Refere moun ki gen pwoblèm sante mantal nan sant sante a c. Verifye si moun k ap pran medikaman pou maladi mantal yo gen okenn gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun. d. Tout bagay sa yo. 8. Kisa ki 2 maladi mantal anpil moun genyen? a. Depresyon ak kòlè. b. Depresyon ak kè sere. c. Kè sere ak pèdi bon sans. d. Pèdi bon sans ak jalouzi. 9. Kisa ki kèk pi gwo sentòm maladi depresyon? a. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li pa gen espwa pou demen, li gen pwoblèm pou dòmi. b. Moun nan fatige, li tande vwa lòt moun pa tande, li gen pwoblèm pou dòmi, li vyolan. c. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li santi li pè anpil, l ap tranble. d. Moun nan fatige, li vyolan, l ap tranble, li gen pwoblèm pou dòmi. 10. Kisa ki kèk pi gwo sentòm yon moun gen maladi kè sere? a. Moun nan ap tranble, li santi li tris ak mizerab, li tande vwa lòt moun pa tande, li vyolan. b. Moun nan ap tranble, li santi pè anpil, li enkyete twòp, li gen pwoblèm pou dòmi. c. Moun nan ap tranble, li vyolan, li panse touye tèt li, li gen pwoblèm pou dòmi. d. Moun nan ap tranble, li santi li pè anpil, li wè bagay lòt moun pa wè, li tande vwa lòt moun pa tande. 17

34 11. Kisa ou dwe fè apre ou fin itilize zouti pou fè ekzamen pou depresyon an ak yon moun? a. Refere moun sa a nan sant sante a. b. Bay moun sa a konsèy sou depresyon li an. c. Itilize zouti pou fè ekzamen an pou w konnen kisa pou w fè aprè. d. Fè yon seyans konseling ak moun nan. 12. Konbyen pou rezilta zouti ekzamen an dwe ye pou ou w voye moun nan pou resevwa tretman nan sant sante an? a. Yon rezilta ant 1 ak 4. b. Yon rezilta ant 5 ak 9. c. Yon rezilta ki plis pase 9. d. Yon rezilta ki plis pase Ki moun ki dwe kenbe sekrè sou enfòmasyon yon pasyan? a. Doktè ak Enfimye. b. Sikològ, ak Travayè sosyal c. Travayè Kominotè, Ajan Sante ak Achivis. d. Tout moun sa yo. 14. Nan ki sitiyasyon li PA bon pou kenbe sekrè? a. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li diw yon moun te met men sou li. b. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li di w lap vann medikaman lap pran yo. c. Si moun nan di ou li pral touye tèt li oubyen yon lot moun. d. Tout repons yo bon. 15. Kiyès nan sitiyasyon sa yo ki ka lakòz depresyon? a. Yon moun ki pa enpòtan nan vi li oubyen enmi li mouri. b. Si li pèdi travay li. c. Si li te gen gwo dyare epi li pedi anpil dlo nan kò li. d. Si li pa alèz ak moun nan zòn kote lap viv. 18

35 Seyans 4 Kisa Sante Mantal Ye? Metòd: Brase lide ak Diskisyon ak tout Gwoup la Tan: 20 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: a. Di sa sante mantal ye. Preparasyon Revize definisyon ki anba la yo. Materyèl Definisyon lasante nan paj 5 nan Liv Patisipan an Definisyon sante mantal nan paj 5 nan Liv Patisipan an Gwo fèy papye Makè Tep Etap 10 minit 1. Di patisipan yo: Pandan fòmasyon sa a, ou pral aprann bagay sou sante mantal ak wòl ou kòm travayè sante kominotè ki se ede moun yo vin gen bon sante mantal epi pou yo jwenn èd pou maladi mantal. Pou kòmanse, nou pral pale sou bon sante ak bon sante mantal. 2. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi pran repons moun ki vle pale yo: Ki lè yon moun an sante? Repons yo kapab genyen: si ou gen bon sante ou pa malad; ou pa mal nouri; ou pa gen okenn enfeksyon oswa maladi tankou nemoni, tibèkiloz, malarya, oswa VIH; ou gen anpil kouray epi ou kapab travay; ou pa bezwen ale nan klinik la; ou pa bezwen medikaman; elatriye Patisipan yo ka site lòt lide. 19

36 3. Mande patisipan yo pou yo jwenn lasante vle di nan paj 5 nan liv yo a. Mande yon moun ki vle pou l li sa an byen fò: Lasante se eta byennèt fizik, mantal, ak sosyal yon moun. Lasante se pa senpleman lè ou pa gen okenn maladi. 2 Di moun yo se konsa Òganizasyon Mondyal Lasante (OMS) defini lasante. OMS se yon òganizasyon pwofesyonèl nan domèn lasante ki la pou amelyore lasante toupatou nan lemonn. 4. Mande patisipan yo: Kisa ki sanble nan definisyon nou sot bay yo ak sa OMS la bay sou bon jan lasante. Repons yo ap varye daprè jan patisipan yo te reponn nan etap 2. Kisa ki diferan nan sa nou sot bay yo ak pa OMS la sou bon jan lasante. Repons yo ap varye daprè jan patisipan yo te reponn nan etap minit 5. Mande patisipan yo: Jan nou sot wè la a, bon jan sante mantal fè pati bon jan lasante an jeneral. Kisa sa vle di yon moun gen bon jan sante mantal? Repons ou kapab jwenn: ou ka panse klè; ou pa tris oswa delala; lide ou klè; ou pa konfonn anyen; eksetera 6. Mete definisyon sou sante mantal ou te prepare a sou gran fèy papye a. Eksplike kijan Òganizasyon Mondyal Lasante defini sante mantal. Mande yon moun ki vle pou l li definisyon an byen fò: Sante mantal se yon eta byennèt kote yon moun ka reyalize kapasite li yo, fè fas ak pwoblèm nòmal lavi a, travay byen epi pote kontribisyon pa l nan kominote a Mande patisipan yo: Kisa ki sanble nan definisyon nou sot bay yo ak definisyon OMS la sou bon jan sante mantal. Repons yo ap varye daprè jan patisipan yo te reponn nan etap 6. Kisa ki diferan nan definisyon nou sot bay yo ak definisyon OMS la sou bon jan sante mantal. Repons yo ap varye daprè jan patisipan yo te reponn nan etap 6. 2 World Health Organization [Òganizasyon Mondyal Lasante], 3 World Health Organization [Òganizasyon Mondyal Lasante], 20

37 8. Di patisipan yo: Jan nou sot wè la a, bon sante mantal fè pati bon sante an jeneral. Si yon moun pa gen bon sante mantal, nou di moun nan gen yon maladi mantal oswa pwoblèm sante mantal. Gen divès kalite pwoblèm mantal, epi ou pral aprann kèk nan yo pandan fòmasyon sa a. Li difisil pafwa pou di ki kalite pwoblèm sante mantal yon moun ap kapab, oswa ta dwe kapab jere pou kont li, ak ki kalite pwoblèm sante mantal k ap pi bon pou yon moun si li jwenn èd yon travayè swen sante ki fòme pou sa. Bon trètman gen anpil bagay ladan. Pandan fòmasyon sa a ou pral aprann wòl ou genyen pou ede moun ki gen pwoblèm mantal oswa pwoblèm sante mantal. 21

38 Seyans 5 Sante Mantal ak Dwa Moun Metòd: Brase lide ak Diskisyon ak tout Gwoup la Tan: 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: b. Di sa dwa moun ye epi bay egzanp sou sa yo ye. c. Di moun ki gen pwoblèm mantal se moun ki gen menm dwa ak tout moun epi youn nan dwa sa yo se pou resevwa swen medikal. d. Eksplike wòl travayè sante kominotè a jwe pou pwoteje, ranpli, ak retabli dwa moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal. Preparasyon Revize definisyon sou dwa moun, egzanp dwa moun, ak Atik 1, 3,5 ak 25 anba a. Revize Deklarasyon Inivèsèl sou Dwa Moun nan paj 7 nan Liv Fasilitatè a. Materyèl Definisyon dwa moun nan paj 6 nan Liv Patisipan an Deklarasyon Inivèsèl sou Dwa Moun nan paj 81 nan Liv Patisipan an Gwo fèy papye Makè Tep Atansyon: Kèk patisipan kapab pa abitye avèk lide fòmèl sou dwa moun nan. Kèk lòt patisipan ka konprann lide dwa moun nan yon fason ki pi pwofon. Men, paske yo soti nan kominote pòv ki gen anpil moun yo vyole dwa fondamantal yo, tout patisipan yo pral konprann gen kèk bagay ak kondisyon fondamantal moun gen bezwen pou yo viv lib epi ak diyite yo. Rezon n ap fè seyans sa a se pou mete aksan sou sa, tan pou nou konsantre sou definisyon fòmèl la. 22

39 Etap 15 minit 1. Di patisipan yo: Nan seyans sa a, nou pral eksplore lide sou dwa moun nan. Ou pral aprann wòl ou ak responsablite ou kòm travayè sante kominotè pou ede fanmi w ap sèvi yo vin jwenn sante ak byennèt epi fè yo respekte dwa moun yo. 2. Mande patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje moun yo pale: Kisa ou bezwen pou w ka viv byen? Ase manje, rad, yon kote pou rete, bonjan swen medikal, lekòl, opòtinite pou travay, pou viv lib ak san danje, elatriye. Èske gen okenn kote nan lemonn kote moun pa bezwen bagay sa yo pou yo viv byen? Non Èske gen okenn moun nan lemonn ki pa bezwen bagay sa yo pou yo viv byen? Non 3. Di patisipan yo: Anpil nan bagay ou sot mansyone yo la a se dwa fondamantal tout moun genyen. Yo se bagay tout moun bezwen pou yo viv byen epi ak diyite. 4. Mande patisipan yo pou yo jwenn definisyon dwa moun nan paj 6 nan liv yo a. Mande yon moun ki vle pou l li definisyon an byen fò: Kisa dwa moun ye? Dwa moun se yon dwa TOUT moun genyen, san gade sou ras li, gwoup etnik li, laj li, relijyon li, si li se yon fanm oswa gason, opinyon politik li, kote li fèt, oubyen ran sosyal li Dwa moun di kisa yon moun gen bezwen pou li viv lib nan diyite. Tout moun gen menm dwa sa yo nenpòt kote yo ye nan lemonn. 15 minit 5. Di patisipan yo: An 1948 (apre Dezyèm Gè Mondyal la), reprezantan ki te soti nan plis pase 48 peyi te mete tèt yo ansanm pou kreye yon dokiman ki rele Deklarasyon Inivèsèl Dwa Moun. Deklarasyon an site tout dwa yon moun dwe gen pou li viv lib epi ak diyite li. Deklarasyon an di, «Tout moun fèt lib ak egal ego nan diyite ak dwa.» Deklarasyon Inivèsèl Dwa Moun nan site dwa, tankou sa ou te site pandan nou t ap brase lide a. Pami dwa ki te site yo, te gen dwa pou jwenn swen sante ak yon bon kondisyon vi. 23

40 Epi tou Deklarasyon an di gouvènman, kominote, ansanm ak chak grenn moun responsab pou respekte ak pwoteje dwa moun. 6. Mande patisipan yo pou jwenn egzanp Deklarasyon Dwa Moun nan liv yo a sou paj 7. Mande yon volontè pou l li egzanp yo byen fò: Deklarasyon Inivèsèl Dwa Moun Atik 1 Tout moun fèt lib ak egal ego nan diyite ak dwa. Nou gen rezon ak konsyans epi nou fèt pou nou aji youn ak lòt avèk yon lespri fratènite. Atik 3 Tout moun gen dwa pou gen lavi, libète ak sekirite pou tèt li. Atik 5 Yo pa dwe maspinen yon moun, ni fè l sibi move tretman, ni trete l kou bèt sovaj oswa fè l pèdi lonè li. Atik 25 (1) Tout moun gen dwa gen yon nivo lavi ki kapab garanti lasante ak byennèt yo ansanm ak pa fanmi yo, epi tou garanti manje, rad, kay, swen lasante avèk sèvis sosyal nesesè yo, ak dwa pou yo genyen sekirite nan ka chomaj, maladi, andikap, si mari oswa madanm yo ta mouri, nan ka vyeyès oswa nan tout lòt ka kote yon moun ta pèdi mwayen poul viv, nan sikonstans ke se pat volonte l ki te vle sa rive. (2) Manman ak timoun gen dwa pou resevwa swen espesyal ak asistans. Tout ti moun... dwe gen menm pwoteksyon sosyal la. 7. Di patisipan yo: Jan nou sot wè la a, Deklarasyon Dwa Moun Inivèsèl la di tout moun fèt lib epi egal ego nan diyite ak dwa Tout moun gen dwa pou gen lavi, libète ak sekirite pou tèt li. Yo pa dwe maltrete oswa meprize okenn moun Tout moun gen dwa pou jwenn manje, rad, kay ak swen medikal. Moun ki gen pwoblèm sante mantal fè pati moun sa yo tou. Lè yon moun pa gen manje, rad, kay, ak swen medikal sa gen yon konsekans sou sante fizik ak sante mantal moun nan. 4 4 World Health Organization, Dept. of Mental Health and Substance Abuse, Victorian Health Promotion Foundation, and University of Melbourne, Promoting Mental Health: Concepts, Emerging Evidence, Practice, [Pwomosyon Sante mantal: Ide, Nouvo Prèv, Pratik (Genèv: Òganizasyon Sante Mantal, 2004), 29 (Apre sa nou pral refere li tankou Promoting Mental Health). 24

41 8. Mande patisipan yo: Ou menm ki se yon travayè sante kominotè, kijan ou ka ede moun ki gen pwoblèm sante mantal yo retabli dwa moun ki fondamantal yo. Ede moun ki gen pwoblèm mantal jwenn swen medikal ak sèvis sosyal ki apwopriye, trete tout moun ki gen pwoblèm sante mantal ak jantiyès epi yon fason ki jis, epi montre fanmi yo ak moun nan kominote yo pou yo fè menm bagay la tou, elatriye. 9. Mande patisipan yo pou yo jwenn tout Deklarasyon Inivèsèl Dwa Moun nan sou paj 81 nan liv yo a. Envite patisipan yo pou yo etidye Deklarasyon an lakay yo. 10. Kite gwo fèy papye ak egzanp dwa moun yo afiche pandan tout rès fòmasyon an. 25

42 Seyans 6 Sante Mantal, Kilti, Estigma, ak Imilyasyon Metòd: Aktivite ak ti gwoup ak Diskisyon ak tout gwoup la Tan: 1 èdtan Objektif Patisipan yo ap kapab: e. Pale kijan yo ka estigmatize ak imilye moun ki gen pwoblèm mantal. Preparasyon Revize etid ka Celeste la epi diskite kesyon ki anba la yo. Materyèl Etid ka Céleste la nan paj 59 nan Liv Patisipan an Gwo fèy papye Makè Tep Etap 5 minit 1. Di patisipan yo: Nan seyans nou te fè avan an, nou te pale kijan tout moun gen dwa pou gen lavi, libète ak sekirite pou tèt li, pou yo pa maltrete oswa meprize li, ak pou li gen bon manje, rad, kay, ak swen medikal. Moun ki gen pwoblèm sante mantal fè pati moun sa yo tou. Nou konnen yo refize anpil fanmi an Ayiti jwen dwa moun fondamantal sa yo. Yo pa gen ase manje, yon bon kay, ase edikasyon, oswa ase swen sante. Yo ka pa an sante nan kò yo ak nan lespri yo. Pafwa, yo konn imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal ak refize yo jwen dwa yo, sante, ak byenèt plis pase lòt moun akòz sistèm kwayans tradisyonèl, kilti, oswa paske moun yo manke konprann maladi a. Kounye a nou pral diskite jan yo wè moun ki soufri pwoblèm sante mantal ak jan yo trete yo nan kominote pa nou yo. Pou fè sa nou pral diskite yon etid ka ki tou kout. 26

43 2. Divize patisipan yo an ti gwoup ki gen 4 a 6 patisipan. Mande ti gwoup yo pou yo jwenn etid ka Céleste la nan liv yo a. Eksplike travay ti gwoup la: Chwazi yon manm nan chak gwoup pou li etid ka a ak kesyon yo byen fò pou gwoup la. Diskite repons kesyon yo ant nou menm. Chwazi yon manm nan gwoup la pou ekri repons gwoup la bay nan liv li a. Mete nou pre pou pataje repons nou yo ak tout gwoup la. N ap genyen 15 minit pou travay. 15 minit 3. Mande gwoup yo pou kòmanse travay. Pandan gwoup yo ap travay, mache nan sal la, ede moun ki gen bezwen, epi avèti gwoup yo lè yo rete 5- ak lè yo rete 1- minit. 15 minit 4. Mande gwoup yo pou sispann travay. Mande yon gwoup pou bay repons li pou 1 ye kesyon an apresa mande si lòt gwoup yo pa gen anyen yo vle ajoute. Fè sa ankò pou tout rès kesyon yo, men chwazi yon diferan gwoup chak fwa. 5. Si nou pa te deja pale bagay sa yo pandan diskisyon an, di gwoup la sa: Se pa yon wanga yo te voye sou madanm ki nan etid ka a. Li pa parese, yon move kretyen, elatriye. Madanm nan soufri yon maladi mantal ki rele depresyon. Depresyon ak lòt maladi mantal egziste nan kominote nou yo menm jan ak lòt kominote toupatou sou latè. 15 minit 6. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm. Poko korije repons patisipan yo. Sa a se yon bèl okazyon pou w aprann kisa patisipan yo konprann ak kisa yo panse sou maladi mantal nan kominote yo: Pandan yon moman reflechi sou pwòp eksperyans nou nan kominote pa nou, ak kay nou konn vizite yo. Panse ak moun nou konnen ki kapab gen maladi mantal. Ki egzanp sa ou konn wè kay moun ou panse kapab gen yon maladi mantal oswa pwoblèm sante mantal? Repons yo ap varye daprè jan patisipan yo konprann maladi mantal kounye a. Repons ou kapab jwenn: yo konnen moun ki toujou delala oswa tris, ki fè move rèv, ki fè gwo kòlè oswa vyolan, elatriye. 27

44 Kisa moun nan kominote a di oswa panse moun sa yo genyen? Repons yo ap varye daprè kwayans ak koutim moun nan zòn nan. Repons ou kapab jwenn: yo fou, gen lwa ki danse nan tèt yo, yo gen yon bonnanj nan tèt yo, yo pa senp oswa yo konn pale ak lespri, yo fèb, parese, danjere, moun te voye wanga sou yo, elatriye. Nòmalman kijan yo trete moun sa yo? Repons yo ap varye epi ou kapab jwenn: yo trete yo byen, yo trete yo mal, bat yo, pa okipe yo, rele lwen yo, abandone yo, griyen dan sou yo, trete yo tankou moun ki espesyal, moun pè yo, elatriye. Kisa pastè, prèt ak Hougan di sou moun ki gen pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal, epi kijan yo trete moun sa yo? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: yo trete yo byen oswa mal, yo rechte yo, eseye trete yo ak lapriyè oswa remèd fèy, elatriye E ou menm kijan ou panse yo dwe trete moun ki soufri maladi mantal? Poukisa? Repons yo ap varye. Menm si yo pa estigmatize oswa imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal paske moun yo nan kominote a konprann maladi a, moun ki gen pwoblèm sante mantal kapab toujou pa jwenn swen yo bezwen an. Poukisa sa kapab rive? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: paske moun yo pa konnen gen tretman pou pwoblèm sa yo, epi yo pa pral ede moun nan al chèche èd, elatriye. An reyalite, fason kèk moun nan kominote a (ak kè moun ki se pwofesyonèl nan domèn lasante tankou doktè ak enfimyè) kapab panse sou moun ki gen maladi mantal ak pwoblèm sante mantal ak jan pou trete yo pa bon. Poukisa li pa bon? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: moun ki gen maladi mantal merite menm respè, jantiyès, ak bon tretman menm jan ak tout lòt moun; yo gen mwen dwa moun ak tout moun; maladi mantal menm jan ak lòt pwoblèm sante ki merite tretman medikal; elatriye. 7. Di moun yo souvan yo estigmatize ak imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal men bagay yo pa dwe fèt konsa. Itilize eksplikasyon ki pi ba a oswa bay pa ou: Jan nou te tande pandan diskisyon sa a, anpil moun nan kominote a, ak menm pastè ak prèt legliz konn estigmatize moun ki soufri maladi mantal ak pwoblèm sante mantal akòz sistèm kwayans tradisyonèl, kilti, ak tradisyon relijye. Sa vle di yo gen yon move fason ak moun ki gen pwoblèm sante mantal oswa yo kwè moun sa yo se moun ki gen madichon oswa ki gen yon mak dyab sou yo. Yo pa konprann kisa pwoblèm sante mantal yo ye. Souvan moun ki gen pwoblèm sante mantal kwè menm bagay sa yo tou, epi yo kapab wont oswa santi se fòt yo ki fè yo gen pwoblèm sante mantal la. 28

45 Bagay sa yo kapab fè moun nan kominote a imilye moun ki gen maladi mantal ak pwoblèm sante mantal yo. Sa vle di kèk fwa yo trete moun ki gen pwoblèm sante mantal yo mal oswa refize yo dwa yo, paske yo gen pwoblèm sante mantal. Menm si yo pa estigmatize oswa imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal paske moun yo nan kominote a konprann maladi a, moun ki gen pwoblèm sante mantal kapab toujou pa jwenn swen yo bezwen an. Se paske moun yo ka vle ede, men yo pa konprann kisa maladi mantal ye epi yo pa konnen kijan pou yo jere pwoblèm nan oswa ede yon moun ki gen yon pwoblèm sante mantal oswa maladi al chèche tretman. Moun kapab kwè pliziè bagay sou sa ki lakòz pwoblèm sante mantal. Kèk nan sa yo kwè yo ak vrè epi kèk ka pa vrè. Sa ki pi enpòtan pou konprann se, menm jan ak lòt pwoblèm lasante tankou tibèkiloz ak malnitrisyon, yo ka trete pwoblèm sante mantal. Yo pa dwe estigmatize ak imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal. Moun ki gen pwoblèm sante mantal merite bon jan swen medikal, manje, kay, ak bon tretman epi konpasyon, menm jan ak tout moun. Sa yo se dwa fondamantal tout moun. 10 minit 8. Mande patisipan yo pou yo reflechi sou diskisyon an ak estigma ak imilyasyon yo fè moun ki gen pwoblèm sante mantal souvan. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm epi eseye mete yo dakò: Kisa nou panse sou fason pozitif ki respekte dwa moun ki gen pwoblèm sante mantal sa a? Kouman li diferan ak pwòp eksperyans ak kwayans pa ou oswa fason ou te konn aji avan. Ki kwayans ou te gen avan sou moun ki gen pwoblèm sante mantal? Kijan ou ka travay pou chanje kwayans sa yo? 9. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Moun ki pwofesyonèl lasante tankou doktè ak enfimyè, travayè sosyal, ak travayè sante kominotè responsab pou ede tout moun vin jwenn bon sante, epi ede moun jwenn bon sante mantal fè pati travay sa a. Pou sa mache, ou kapab oblije chanje kèk nan pwòp kwayans ou ak fason ou. Sa ou aprann pandan fòmasyon sa a pral ede ou fè chanjman sa yo. Ou pral aprann enfòmasyon sou pwoblèm mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen, jan pou rekonèt sentòm pwoblèm mantal, jan pou aji ak moun ki soufri pwoblèm sante mantal, jan pou refere yo nan sant sante a pou jwenn sèvis yo bezwen, jan pou soutni moun ki gen pwoblèm sante mantal, ak jan pou aprann fanmi yo sou sante mantal. 29

46 Etid ka Céleste nan paj 59 nan Liv Patisipan an Céleste, mari li Jude, ak 3 timoun piti yo te rete kay paran Jude ak detwa lòt fanmi nan Plato Santral. Yo te pòv, men yo te degaje yo pou yo ka viv. Jude t al travay Pòtoprens epi li mouri nan tranbleman tè a. Tout fanmi an te an dèy. Yo tout te gen gwo chagren. Apre Jude te mouri a, Céleste te vin pi tris chak jou. Lajounen li te kriye anpil, epi lanwit li te gen pwoblèm pou dòmi. Lòt fanmi yo vin repran vi nòmal yo ti kras pa ti kras. Men Céleste te toujou rete kouche nan kabann li, epi gendefwa li pa menm leve pou benyen ak bay timoun li yo manje. Li te vin piti anpil. Li pa benyen, li pa mete rad pwòp sou li, li pa penyen tèt li. Nan kòmansman fanmi Céleste te konprann li, men lè kondisyon Céleste te vin dejenere moun yo te pèdi pasyans epi yo te kòmanse pè ak fache tou. Bòpè Céleste joure li fèb. Li bat manmzèl. Bèlmè Céleste di li parese epi li neglije timoun yo. Yo mande yon pastè nan zòn nan pou vin pale ak Céleste. Li priye ak li epi li di l fòk li priye ak mete fanm sou li. Pastè a deklare si li pa ta refè, se paske li pat priye oswa pa te fè ase efò. Apre vizit pastè a, Céleste te rete menm jan an. Bòpè ak bèlmè li te wont paske mou yo nan katye a te kòmanse ap fè tripotay. Sa moun yo te ka panse te bay yo anpil pwoblèm. Yo mete Céleste deyò. Céleste pase tout jounen an ap drive nan katye a epi l al dòmi anba yon pye bwa. Pafwa yon moun ka gen pitye pou li epi bay li yon bagay pou l manje. Men anpil moun te kwè se yon wanga yo te voye sou Céleste. Sa fè moun yo te pè li epi yo rete lwen. Kèk moun te di li dwe ale kay Hougan zòn nan pou retire wanga a sou li. Lòt timoun nan lekòl pitit Céleste yo te pè timoun li yo. Pwofesè lekòl timoun Céleste yo mete yo deyò. 30

47 Etid ka Céleste swit Kesyon Kisa ki te pase Céleste? Li te pèdi mari li epi li te vin pi tris chak jou epi li pa te ka pran swen tèt li ak pitit li yo, elatriye. Ki pwoblèm pou panse Céleste te genyen? Ki maladi ou panse li te soufri? (Repons yo ap varye.) Kijan fanmi li, pastè a, ak moun yo nan katye a te trete li? (Nan kòmansman yo te konprann li, men apresa yo te fin pè li ak fache ak li, fanmi a te bat li epi mete li deyò, pastè a te di li fòk li priye pou li ka refè, moun yo nan katye la te swa bay li manje oswa rete lwen li, pwofesè a pa te kite timoun yo vin nan lekòl la ankò, elatriye.) Poukisa yo te trete li konsa? (Yo te pè asosye ak li, yo te pè wanga, yo te wont, pastè a te kwè lapriyè te ka geri Céleste, elatriye.) Ki dwa moun yo te refize bay Céleste? (Li pa te jwenn swen sante, manje, kay, oswa tretman li te gen dwa pou resevwa. Yo te meprize li, elatriye) 31

48 Seyans 7 Modèl ki Chita sou Kò-Lespri ak Sosyete Metòd: Chimen refleksyon ak Diskisyon ak tout Gwoup la Tan: 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: f. Montre kijan bagay ki nan fanmi l li ka pran (biyolojik), bagay ki nan lespri li (psikolojik), ak bagay nan sosyete li (sosyal) ka fè li gen plis chans pou soufri maladi mantal. Preparasyon Si w pa ka itilize imaj dyapozitif la, desinen Modèl ki chita sou kò-lespri ak sosyete pi ba a sou yon gwo fèy papye. Materyèl Imaj dyapozitif modèl biyosikososyal gwo desen modèl ki chita sou kò-lespri ak sosyete sou yon gwo fèy papye Modèl ki chita sou kò-lespri ak sosyete nan paj 11 nan Liv Patisipan an Gwo fèy papye Makè Tep Etap 30 minit 1. Afiche desen Modèl ki chita sou kò-lespri-a ak sosyete a epi itilize li pou eksplike 3 gwo bagay ki fè yon moun gen plis chans pou devlope yon maladi mantal. Bay kèk egzanp chak nan bagay sa yo. Bagay ki nan fanmi moun nan (yon gwo maladi, yon maladi mantal moun nan fanmi an genyen epi li la eritye, elatriye.) Bagay ki nan lespri moun nan (tandans sikolojik yon moun - swa moun nan gen tandans wè bagay yo pozitif oswa negativ, swa li toujou ap bay tèt li pwoblèm oswa toujou kè pòpòz, swa li pa gen konfyans nan tèt li oswa gen anpil konfyans nan tèt li, yo ap abize li, elatriye.) Bagay nan sosyete a (sipò fanmi ou pa, pòvrete, izole nan sosyete a, gen zanmi ou pa, elatriye.) 32

49 Lè yon moun sou anpil presyon paske gen yon bagay an patikilye k ap pase nan vi li pa egzanp, yon moun li mouri, yon gwo aksidan, li pèdi travay li bagay sa yo aji sou li epi yo pa kapab fè moun nan devlope yon maladi mantal Mande patisipan yo pou yo fèmen je yo pou yon moman. Di yo ou pral li yon ti istwa tou kout pou yo. Mande yo pou yo koute epi imajine yo se moun ki nan istwa a. Li istwa a de fwa tou dousman: Imajine ou rete nan yon kay tè tou piti ki gen 1 sèl chanm. Ou pa gen latrin. Se nan yon rivyè ki tou pre a w al chèche dlo. W ap fè yon ti kras lajan. Pafwa, se sèlman diri, avwàn, oswa kasav ou ka bay fanmi ou manje, epi gen lòt fwa ou menm ak 3 timoun ou yo konn ap mouri ak grangou. Timoun ou yo mèg epi yo gen dyare souvan. Mari ou dwe ale nan lòt katye pou chèche travay, epi pafwa ou poukont ou ak timoun yo. Depi 3 zyèm pitit ou a te fèt kèk mwa pase, ou vin santi kè ou pi sere epi ou pi tris chak jou. Papa ou, ki pa te janm fanatik ou epi pa te janm ede ou ak anyen, ap plede anmède nou. Li di ou, «Ou pral vin menm jan ak manman ou. Nou gen menm tanperaman. Ou pa itil anyen menm jan ak li!» W ap mande tèt ou si ou pral menm jan ak manman ou. Li se yon fanm ki te toujou gen kè sere, tèt li te toujou cho, epi li te toujou tris. Pafwa li konn chita nan kwen kay la pandan tout jounen, tou tris epi li pa janm di yon mo. Gen moun ki di se tristès ki te touye li. Yon gran maten, yon vwazen ki rete gran chimen leve ou nan dòmi. Li di ou li gen yon move nouvèl pou ou. Li fenk tande yon kamyon te frape bis mari ou te ladan a epi li mouri frèt. 3. Mande patisipan yo pou yo fèmen je yo. Poze kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm. Ki sa moun sa a genyen nan vi li ki kapab fè li gen plis chans pou devlope yon maladi mantal si ou mete yo ansanm, sitou apre lanmò mari l? Panse sitou ak: Ki bagay nan fanmi li ou tande nan istwa sa a? Pwoblèm sante mantal nan fanmi moun nan [manman li], gen anpil chans moun nan pa manje byen, ki ka bese fòs li oswa fè li pa ka panse byen. Ki bagay nan lespri li ou tande nan istwa sa a? Moun nan gen kè sere epi li santi li tris, li wè tèt li menm jan ak manman li epi yo te di manman li pa itil anyen, moun nan kapab twomatize paske l pase anpil tan nan yon relasyon difisil ak papa li oswa kote l ap joure li, tanperaman moun nan se yon bagay tou. 5 Sangath Society for Child Development and Family Guidance, The Manas Model for Health Counsellors: A Program to Improve the Care for Patients with Common Mental Disorders in Primary Health Care [Modèl Manas Pou Konseye Sou Lasante: Yon Pwogram Pou Amelyore Pwoblèm Mantal Anpil Moun Soufri nan Premye Swen Sante, 1yeedisyon (Goa, Lend: Sangath, 2011),

50 Ki bagay nan sosyete li ou tande nan istwa sa a? Papa li pa ede li, li pòv, li izole nan sosyete a, mari li fenk mouri. Panse ak fanmi ou travay ak yo ak lòt moun ou konnen. Di bagay ki nan fanmi (byolojik), nan lespri (psikolojik), oswa nan sosyete (sosyal) yon moun ki kapab fè li genyen estrès oswa devlope pwoblèm sante mantal? Pran divès repons. Repons ou kapab jwenn: moun ki gen gwo maladi, ki malnouri, ki pa gen ase lajan oswa travay, pa gen ase manje, fanm oswa timoun y ap bat oswa joure, moun ki te sibi gwo evènmam pandan yon dezas natirèl oswa gwo vyolans, elatriye. Pwoblèm sa yo kapab lakòz estrès, enkyetid, ak maladi ki ka kontribye nan pwoblèm sante mantal. 4. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Jan nou wè la a, gen plizyè bagay ki kapab di si yon moun pral devlope yon pwoblèm sante mantal ou pa. Li enpòtan pou ou konnen, an plis bagay ki nan fanmi moun, gen bagay ki nan sosyete ak nan lespri moun - kondisyon y ap viv ak jan yo wè lavi a- ki jwe yon wòl tou. Pa egzanp, si yo konn ap joure oswa bat yon moun, sa ka afekte sante mantal li. Lè yon moun pa gen ase manje, yon bon kote pou l rete, oswa li pa ka jwen swen sante li bezwen, sa ka afekte sante mantal li tou. 6 Se sa ki fè dwe gen bonjan tretman nan tout pati vi moun nan. Pa egzanp, yon moun ki gen yon maladi mantal kapab bezwen medikaman pou trete yon maladi ki nan fanmi li, konseling pou trete pwoblèm nan lespri li, ak estrateji pou evalye epi chanje anviwònman sosyal moun nan pou jere bagay nan sosyete ki kontribye nan sante mantal yo. 6 Promoting Mental Health,

51 Entèraksyon Bagay Ki Nan Fanmi, Lespri ak Sosyete nan Devlopman Maladi Mantal 7 sou paj 11 nan Liv Patisipan an Bagay nan lespri Pwoblèm mental ak konptòman Bagay nan fanmi Bagay nan sosyete 7 World Health Organization, Rapò Sou Sante Mondyal 2001: Mental Health: New Understanding, New Hope [Sante Mantal: Nouvo Dekouvèt ak Lespwa (Genèv: Òganizasyon Sante Mantal, 2001), 4 35

52 Seyans 8 Tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal Metòd: Prezantasyon fasilitatè a Tan: 20 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: g. Montre diferan moun ki genyen nan swen sante mantal etap pa etap kote plizyè moun mete men ansanm. h. Eksplike wòl travayè sante kominotè a anndan tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal. Preparasyon Si w pa ka itilize imaj dyapozitif la, desinen wòl moun k ap bay swen yo (piramid) ak tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal nan de gwo fèy papye. Materyèl Imaj dyapozitif yo bay wòl moun k ap bay swen yo ak tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal oswa foto yo sou yon gwo fèy papye. Enfòmasyon sou swen sante etap pa etap kote plizyè moun patisipe ak mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi sou paj 12 nan Liv Patisipan an Gwo fèy papye Makè Tep Atansyon: Seyans sa a entwodwi lide sou swen kote plizyè kalite moun patisipe ak enfòmasyon an jeneral sou mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi. N ap diskite mwayen yo mete ansanm pou trete depresyon ankò an plis detay pita nan fòmasyon an. Etap 20 minit 1. Di patisipan yo: Jan nou te diskite deja, moun ki gen maladi mantal oswa pwoblèm sante mantal pa jwenn èd ak tretman yo bezwen. Avan, yo te konn fèmen moun ki gen maladi mantal yon kote epi yo te konn meprize yo. Anpil moun te konn bay moun ki gen maladi mantal tò pou fason yo aji epi yo abize yo. Yo kontinye ap mache sou dwa moun ki gen maladi 36

53 mantal lakay yo ak nan kèk lopital nan peyi nou ak toupatou nan lemonn. Anpil moun pa rann yo kont maladi mantal ka trete. Epi tou nou te diskite kijan pwoblèm sante mantal ak maladi mantal gen plizyè bagay ki lakòz yo, ak jan moun ki gen maladi mantal kapab bezwen divès kalite tretman pou jere pwoblèm nan. An reyalite nou ka trete pifò maladi mantal byen epi nou pa menm bezwen depanse yon pakèt lajan. Tretman pou maladi mantal gen nan yo: Medikaman Konseling (tretman pale) Konseling se lè yon moun ki gen yon maladi mantal pale ak yon travayè sosyal sou tristès, kè sere, oswa yon gwo evènman ki te rive li. Si konseling nan fèt byen ak pou bon rezon yo, li ka efikas menm jan ak medikaman. Estrateji pou amelyore anviwònman sosyal moun nan. Li ra pou ou jwenn moun ki gen maladi mantal al kote travayè sante. Menm lè yo fè sa, pafwa tretman yo resevwa yo pa bon epi yo ka menm yon danje pou moun nan. Menm jan ak tretman pou VIH oswa tibèkiloz, tretman pou maladi mantal mache sèlman lè moun nan pran dòz ki korèk pandan yon tan ki korèk. Ou menm ki se yon travayè sante kominotè, se responsablite ou pou w travay ak travayè sosyal, enfimyè, ak doktè pou rasire w moun ki gen maladi mantal yo resevwa tretman yo bezwen Afiche foto wòl moun k ap bay swen nan swen sante mantal yo (pati 5 piramid la). Eksplike ide sou swen kote plizyè kalite moun patisipe a byen vit ak imaj la ak enfòmasyon ki pi ba a. 3. Mete imaj tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal la. Eksplike tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi ak pwen ki nan tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi kote travayè kominotè a kapab enplike. 4. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Pandan rès fòmasyon sa a, ou pral aprann zouti w ap bezwen pou w ka akonpànye moun yo epi reyalize responsablite pa ou nan swen sante mantal etap pa etap kote plizyè moun met ansanm sa a. Ou pral aprann kijan pou: Idantifye maladi mantal. Refere moun ki gen maladi mantal pou tretman. Aji jan ou sipoze lè yon moun fè yon kriz sante mantal. 8 Nou te itilize enfòmasyon Patel, Vikram, Where There Is No Psychiatrist [Kote Ki Pa Gen Sikyat] (Lond: The Royal College of Psychiatrists [Gaskell], 2003), 28 (Apre sa nou pral refere li tankou Where There Is No Psychiatrist). 37

54 Rekonèt siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman pou maladi mantal. Koute moun yo ki gen maladi mantal ak anpil atansyon ak anpati. Montre moun ki gen maladi mantal konpòtman ki ka amelyore sante mantal yo. Montre moun yo teknik pou yo ka detann yo epi amelyore sante mantal yo. Ankouraje moun yo pou yo respekte tretman medikal yo. Montre fanmi yo jan pou yo aji ak fanmi yo ki soufri yon maladi mantal. Aprann kominote yo sou enpak estigma ak imilyasyon yo fè moun ki gen sante mantal. 5. Di patisipan yo: Fòmasyon sa a pral konsantre sou yon maladi anpil moun soufri ki rele depresyon. Pandan fòmasyon an ou pral aprann kijan pou w fè kèk travay espesifik ki gen pou wè ak depresyon. 6. Mande patisipan yo pou yo jwenn Travay Pou Depresyon nan paj 15 nan liv yo a. Mande yon volontè pou l li travay yo byen fò. 7. Di patisipan yo pou yo al gade enfòmasyon sou swen sante etap pa etap ak mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi sou paj 12 nan liv yo. Mande yo pou yo revize enfòmasyon an lakay yo. 38

55 Tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal sou paj 12 nan Liv Patisipan an Fason divès kalite travayè sante travay ansanm rele swen kote plizyè kalite moun patisipe Kisa swen kote plizyè kalite moun patisipe ye? Chak kalite travayè sante, tankou doktè, enfimyè, sikològ, travayè sosyal, ak travayè sante kominotè, gen yon wòl an patikilye epi yo chak travay ansanm tankou yon ekip - an kolaborasyon- pou bay moun nan èd li bezwen an. Kisa swen etap pa etap ye? Panse kijan tretman pou pwoblèm sante mantal gen plizyè etap. Se pa tout moun ki soufri yon maladi mantal ki bezwen menm tretman an. Tout moun kapab bezwen 1 ye tretman an, pa egzanp, konsèy sou sentòm yo santi yo. Kondisyon kèk moun ap amelyore apre 1 ye etap la. Moun kondisyon yo pa amelyore ap bezwen yon 2 em, 3 em, oswa plis etap, pa egzanp, medikaman oswa konseling ak yon sikològ. Sa vle di, yo bay tretman etap pa etap, daprè severite maladi mantal la ak fason moun nan reyaji ak chak etap tretman an. Kijan swen sante etap pa etap kote plizyè moun met men ansanm mache? Tretman pou maladi mantal ka pran anpil tan. Se prèske tankou yon vwayaj. Ou wè plizyè diferan peyizaj pandan vwayaj la. Se konsa tou, yon pasyan sante mantal wè diferan kalite travayè sante pandan vwayaj tretman li a. Nou rele vwayaj sa a tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal. Diferan travayè sante gen diferan zouti pou akonpànye pasyan an pandan vwayaj sa a. Kisa wòl travayè sante kominotè a ye nan tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal? Ou pral idantifye moun ki gen maladi mantal nan kominote a. Si maladi mantal la pa twò serye, petèt w ap kapab montre moun nan jan pou li jere maladi a, epi li pa pral bezwen ale nan sant sante a. Pou gwo maladi, ou pral rekòmande li nan sant sante a. Yon travayè sosyal, sikològ, oswa enfimyè pral detèmine egzakteman ki swen pasyan an bezwen. Yon travayè sosyal oswa yon sikològ kapab bay pasyan an konseling. Yon enfimyè oswa doktè kapab preskri medikaman. Men apre ou fin voye yon pasyan nan sant sante a, pou kontinye ede li ou pral wè kijan li ye, ankouraje li, ak pale ak anplwaye nan sant sante a si gen yon bagay kay pasyan an ki ba ou pwoblèm. Si pasyan an sou medikaman, fòk ou kapab rekonèt siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo, pou anplwaye sant sante a kapab chanje kantite oswa kalite medikaman pasyan an ap pran si li nesesè. 9 9 Nou te itilize enfòmasyon nan Sangath, Manual for Health [Gid Pou Konseye Lasante](Goa, Lend: Sangath), (Apre sa nou pral refere li tankou Manual for Health Counselors). 39

56 Wòl moun k ap bay swen sante mantal yo sou paj 13 nan Liv Patisipan an Sipèvizyon Kalite Ekip Amelyorasyon Kalite (MEQ) ZL M E Sipèvizyon ak Konsiltasyon Sipèvizè klinik nan chak espesyalite Jesyon Medikaman Doktè Entèvansyon sikolojik sible Sikològ ak travayè sosyal Jwen ka, angajman, swivi, ak sikoedikasyon Enfimyè, Travayè sante kominotè 40

57 Tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal sou paj 14 nan Liv Patisipan an Médicament Hôpital / clinique Identification des cas (infirmier[ère]) Plus de 18 Hôpital / clinique Dépister à nouveau avec ZLDSI, réaliser l évaluation initiale de santé mentale (psychologue/ts) Aiguë entre 28 et 39 Moins aiguë entre 18 et 27 Médecin Psychologue / TS IPT Dépister avec ZLDSI Entre 13 et 17 Communauté Communauté Identification des cas (ASC) Suivi et IPT (ASC) 41

58 Travay Pou Depresyon 1 ye Rankont Si yon moun anvi touye tèt li, yon danje pou lòt moun, oswa gen yon kriz sante mantal: Kòmanse de-eskalad Voye moun nan bay sikològ la oswa travayè sosyal la menm jou a pou yon evalyasyon. Pou lòt moun yo, evalye yo pou wè si yo fè depresyon ak fòmilè ZLDSI la. Apre evalyasyon an: Fè yon entèvansyon sikolojik ak moun nan. Bagay ou dwe fè yo gen nan yo siko-edikayson, swiv sentòm yo, pran angajman ak relaksasyon (sa ou fè pral depann sou pwen moun nan ak sitiyasyon pa li). Voye moun nan bay sikològ oswa travayè sosyal la si sa bezwen. Ranpli Fòmilè Rankont la. Rankont pou fè swivi Fè swivi ak moun nan regilyèman pou tcheke sou medikaman yo ak kontinye lòt entèvansyon lè li bezwen. Ranpli Fòmilè Rankont la. 42

59 Seyans 9 Gwo Maladi Mantal Metòd: Aktivite ak ti gwoup ak Diskisyon ak tout gwoup la Tan: 1 èdtan ak 50 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: i. Idantifye kalite maladi mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun soufri. j. Rekonèt siy ak sentòm debaz pwoblèm mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen. Preparasyon Revize enfòmasyon sou maladi mantal ak sentòm yo pi ba a. Ekri kesyon sa yo sou yon gwo fèy papye. Èske ou te janm konnen yon moun oswa tande pale yon moun ki te gen sentòm maladi mantal sa a? Kijan eksperyans la te ye pou moun nan? Kisa ki te rive li? (Pa mansyone non moun nan, kote li rete, elatriye pou w ka pwoteje vi prive moun nan.) Èske ou panse anpil moun soufri kalite maladi mantal sa a nan kominote ou rete oswa ap travay la? Poukisa? Nòmalman kisa moun panse epi kisa yo di sou yon moun ki gen kalite maladi mantal sa a? Kijan yo eksplike li? Nòmalman, kòman yo trete yon moun ki gen kalite maladi mantal sa a? Materyèl Enfòmasyon sou maladi mantal ak sentòm yo sou paj 16 nan Liv Patisipan an Kesyon yo ekri ou yon gwo fèy papye (gade Preparasyon) Gwo fèy papye Makè Tep Etap 10 minit 1. Di patisipan yo: Kounye a ou pral aprann bagay fondamantal sou divès kalite maladi mantal. Pi bon fason pou detekte yon maladi mantal se pale ak moun nan pou evalye li. Souvan se yon 43

60 psikològ oswa travayè sosyal ki fè sa. Pandan evalyasyon an, moun k ap fè evalyasyon an ap mande ki siy oswa sentòm moun nan santi Poze patisipan yo kesyon sa yo epi pran repons kèk nan moun ki vle pale yo: Ki kalite pwoblèm sante mantal oswa maladi ou te tande moun pale oswa ou wè deja? Ki sentòm ou panse moun soufri lè yo gen yon pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal. 3. Di patisipan yo: Genyen plizyè kalite maladi mantal. Kounye a nou pral pale sou gwo kalite maladi mantal yo. Gen 5 gwo kalite sentòm moun ki gen maladi mantal santi 11 : Sentòm nan kò (fizik) afekte kò a ak fason kò a fonksyone, pa egzanp, doulè, fatig, oswa pwoblèm pou dòmi. Sentòm nan jan moun nan santi l (santiman), pa egzanp, li santi li tris anpil oswa li pè anpil. Sentòm nan jan moun nan panse (refleksyon), kalkile, pa egzanp, li anvi touye tèt li, panse yon moun pral fè li mal, pa ka panse klè, oswa oubli. Sentòm nan jan moun nan konpòte (konpòtman), se fason moun nan aji, pa egzanp, li vyolan oswa eseye touye tèt li. Sentòm nan jan moun nan imajine (imajinasyon), pa egzanp, li tande vwa oswa wè bagay lòt moun pa ka tande oswa wè. 4. Di patisipan yo: Genyen yon lòt maladi mantal moun ka fe aprè akouchman ki se depresyon aprè akouchman. Depresyon aprè akouchman se youn maladi ke yo remake kay kèk fanm nan premye mwa li fin akouche. Li fè fi a santi li tris, li pèdi espwa, santi li pa itil anyen, gen difikilte pou li pran swen tèt li ak pitit li. Sa ka rive tou li anvi touye tèt li. Sentòm sa yo ka dire nenpòt 4 mwa konsa. Si nou wè yon fi a konsa, nou dwe konseye fanmi moun nan pou ede li fanmi moun nan pou ede li, pale ak li, ede li okipe tibebe a, ede li nan fè travay li gen pou fè nan kay la tankou lesiv, fè manje, fè mennaj nan kay, elatriye. Epi bay moun nan espwa, ankouraje li fè aktivite ki ka ede li santi li pi byen, pa ekzanp fè masaj pou li benyen li ak fèy. Li enpòtan anpil pou nou pa di l se yon malpwòp, lè l paka fè travay li paske sa ka fè moun nan vin santi li pi mal. Plis fanmi moun nan chèche swen bonè plis moun nan 10 Where There Is No Psychiatrist, Where There Is No Psychiatrist,

61 gen chans geri pi vit e maladi li a pap vin pi grav paske sa konn rive lè depresyon an pa trete fanm sa konn vin genyen yon maladi pèdi bon sans. 5. Eksplike kijan kounye a patisipan yo pral etidye eksplikasyon 2 maladi sante mantal anpil moun soufri. maladi depresyon ak kè sere. 6. Divize patisipan yo an ti gwoup (pa menm gwoup nan seyans avan yo). Fè yon jan pou chak gwoup gen omwen yon patisipan ki plizoumwen konn li ak ekri. Afiche fèy papye ak kesyon ou te prepare a epi li l byen fò: Èske ou te janm konnen yon moun oswa tande pale yon moun ki te gen sentòm maladi mantal sa a? Kijan eksperyans la te ye pou moun nan? Ki kalite sentòm moun nan te santiman kò li, nan jan li santi l, nan fason li panse, fason li aji ak imajine. Kisa ki te rive li? (Pa mansyone non moun nan, kote li rete, elatriye pou w ka pwoteje vi prive moun nan.) Èske ou panse anpil moun soufri kalite maladi mantal sa a nan kominote ou rete oswa ap travay la? Poukisa? Nòmalman kisa moun panse epi kisa yo di sou yon moun ki gen kalite maladi sante mantal sa a? Kijan yo eksplike sa li ye? Nòmalman kijan yo trete yon moun ki gen kalite maladi mantal sa a? 7. Eksplike travay ti gwoup la: Chwazi 1 moun nan gwoup la pou li eksplikasyon maladi depresyon ak siy li yo byen fò nan paj 16 sou liv ou a. Rasire w tout moun swiv epi yo konprann enfòmasyon an. Diskite kesyon yo ak ti gwoup ou a. Rasire w tout moun patisipe nan diskisyon an. Ou pa bezwen ekri repons yo, men ou dwe sonje sa nou te diskite pou w pataje li ak tout gwoup la. Fè menm bagay la pou maladi kè sere sou paj 24 sou liv ou a. Chwazi yon moun nan gwoup la pou li bay yon rezime sou diskisyon tout gwoup la. Reprezantan gwoup la pral gen detwa minit pou prezante. Ou pral gen 30 minit pou travay (15 minit pou chak maladi). 30 minit 8. Mande ti gwoup yo pou kòmanse travay. Pandan gwoup yo ap travay, mache nan sal la pou w rasire w gwoup yo konprann travay yo gen pou fè a epi y ap pwogrese. Avèti gwoup yo lè yo rete 15-, 5-, ak lè yo rete 1- minit. 45

62 30 minit 9. Mande gwoup yo pou sispann travay. Mande chak reprezantan ti gwoup pou bay yon rezime sa gwoup li te diskite sou maladi depresyon, youn apre lòt. Apre chak rezime, bay yon ti tan pou fè kòmantè ak poze kesyon si genyen. 10. Raple moun yo tout moun viv kèk nan sentòm sa yo detanzantan, men lè sentòm yo deranje kapasite moun nan pou li viv yon vi nòmal, kondisyon an vin yon maladi mantal. 11. Fè menm bagay la pou maladi kè sere. 30 minit 12. Mande tout gwoup la pou li koute pandan yon moun ki vle ap li enfòmasyon sou maladi moun twomatize apre yon gwo chòk sou paj 21 nan Liv Patisipan an. Ak menm diskisyon nou te fè avan an, fè tout gwoup la pale sou maladi moun twomatize apre yon gwo chòk. 13. Fè diskisyon sa a ak tout gwoup la pou maladi pèdi bon sans (paj 25 nan Liv Patisipan an). 10 minit 14. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm tou kout: Èske gen anpil moun ki bwè ak pran dwòg nan kominote ou rete ak travay la. Souvan moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal abize alkòl oswa dwòg. Pouki ou panse sa rive? Èske ou konnen yon moun ki gen yon pwoblèm sante mantal oswa yon maladi mantal ki abize alkòl oswa dwòg? Nan ki sitiyasyon moun nan te ye epi kijan eksperyans la te ye pou li? Kijan pou w fè pou w pale ak yon moun ki kapab gen yon pwoblèm ak dwòg oswa alkòl? Kisa ou te ka di li? Kisa ki t ap ka difisil pou w pale ak yon moun ki gen yon pwoblèm ak alkòl? Kijan w ap ka jere difikilte yo? 15. Mande yon moun pou li enfòmasyon sou moun ki gen pwoblèm pran dwòg ak alkòl sou paj 24 nan Liv Patisipan an, epi pran kòmantè oswa kesyon patisipan yo genyen. 16. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Ou menm ki se yon travayè sante kominotè, ou pral ede idantifye maladi mantal pami moun yo nan komite w ap travay la pou moun yo ka jwenn èd. L ap enpòtan pou w konnen sentòm ak siy gwo maladi mantal yo pou ede ou fè sa. Ou pral aprann plis bagay sou jan pou fè evalyasyon ak refere moun ki kapab gen maladi mantal pita nan fòmasyon sa a. 46

63 Maladi Depresyon sou paj 17 nan Liv Patisipan an Maladi Depresyon se yon pwoblèm mantal nou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen. Anpil nan nou konn santi nou tris ou menm delala yon fwa konsa, lè yon moun nou renmen te mouri oswa nou te malad oswa nou t ap viv yon moman difisil. Sa nòmal. Men si yon moun rete tris anpil epi li vin pa gen kouray pou fè anyen pandan lontan (plizyè mwa oswa ane), epi depresyon an afekte kapasite li pou viv yon vi nòmal, moun nan kapab gen yon maladi mantal. Si yon moun fè yon gwo depresyon, li kapab panse pou touye tèt li. Gwo Siy Depresyon yo 12 Yon moun ki soufri maladi depresyon pral santi kèk nan sentòm sa yo: Sa li santi nan kò li (fizik) Li santi li fatige epi li pa gen fòs Li santi kò li rèd epi santi doulè toupatou nan kò li Sa li santi nan lespri li (santiman) Li santi li tris ak mizerab Li pèdi gou pou lavi a, pa anvi soti, frekante moun, travay, elatriye Li santi se fòt li l nan eta sa a Fason li reflechi (refleksyon) Li pa gen lespwa yon demen miyò Li gen difikilte pou pran desizyon Li pa panse li nan nivo lòt moun (pa gen konfyans nan tèt li) Li panse li t ap pi bon si li te mouri Li gen ide ak plan pou touye tèt li Li gen difikilte pou konsantre Fason li aji (konpòtman) Difikilte ak somèy (nòmalman li dòmi mwens, men dèfwa li dòmi twòp) Mank apeti (pafwa li manje twòp) Anvi pou fè bagay bese Tretman: Yo ka trete maladi depresyon ak sikoterapi (terapi pale) epi kèk fwa ak medikaman. 12 Where There Is No Psychiatrist, 7. 47

64 Maladi Kè Sere sou paj 19 nan Liv Patisipan an Maladi Kè Sere se yon pwoblèm mantal nou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen. Anpil nan nou konn gen gwo kè sere yon fwa konsa, paske nou ap panse ak fanmi, travay, oswa lòt difikilte. Sa nòmal. Men si yon moun rete ak yon gwo kè sere a pandan lontan (plizyè mwa oswa ane), epi kè sere an afekte kapasite li pou viv yon vi nòmal, moun nan kapab gen yon maladi mantal. Gwo siy Depresyon 13 Yon moun ki soufri maladi kè sere pral santi kèk nan sentòm sa yo: Sa li santi nan kò li (fizik) Li santi kè li ap bat vit (palpitasyon) Li santi la p toufe Li santi toudisman Li santi tout kò li ap tranble Li santi tèt fè mal Manm li yo ak figi li ap pike li (oswa li sante ti foumi k ap mache sou kò li). Sa li santi nan lespri li (santiman) Li santi yon move bagay pral rive li Li santi li pè Fason li reflechi (refleksyon) Li ap kalkile twòp sou pwoblèm li ak sante li Li panse li pral mouri, pèdi kontwòl, oswa pèdi tèt li (nòmalman panse sa yo vini ak gwo sentòm nan kò ak gwo laperèz) Li ap plede panse menm move bagay yo tout tan, malgre efò li fè pou li sispann panse sou yo Fason li aji (konpòtman) Li evite sitiyasyon ki fè li pè tankou ale nan mache ak monte kamyonèt. Li dòmi mal Tretman: Yo ka trete maladi kè sere ak sikoterapi (terapi pale) ak medikaman. Depresyon ak Kè Sere Ansanm Anpil moun gen sentòm maladi depresyon ak kè sere ansanm. Sa se yon maladi mantal nou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen. Pifò moun ki soufri depresyon oswa kè sere pa di yo gen sentòm nan sa yo panse (refleksyon) ak sa yo santi (santiman) se pi gwo pwoblèm yo. Sentòm yo santi pito se nan kò (fizik) yo ak fason yo aji (konpòtman). Sa kapab akòz plizyè rezon. Pa egzanp, yo kapab santi moun pral di yo «fou» paske yo santi oswa panse konsa, epi sa fè yo pa admèt yo gen sentòm sa yo Where There Is No Psychiatrist, Where There Is No Psychiatrist,

65 Maladi estrès apre yon gwo chòk sou paj 21 nan Liv Patisipan an Maladi estrès apre yon gwo chòk se yon fòm maladi kè sere ki grav. Se yon trajedi oswa yon evenman vyolan, tankou yon gè, yon dezas natirèl tankou yon siklòn oswa tranbleman tè, oswa lòt move evenman ki lakòz li. Pa egzanp, yon fanm yo vyole, yon sòlda ki te wè anpil vyolans pandan lagè, yon papa ki wè pitit li mouri pandan yon tranbleman tè, yon moun ki te viktim yon gwo aksidan bis kapab vin soufri maladi estrès apre yon gwo chòk. Yon moun ki fe estrès apre yon gwo chòk kapab fè flachbak (moun nan wè oubyen viv bagay la ou evenman an ankò) oswa move rèv. Moun nan kapab pa ka santi anyen (tankou li pa ka santi emosyon tankou kòlè, tristès, oswa lajwa), gen difikilte pou dòmi, epi santi anpil tristès, depresyon, wont, oswa fache. Moun nan kapab evite moun oswa sitiyasyon ki raple li evenman an. Moun nan kapab santi li prèt pou eklate. Estrès apre yon gwo chòk kapab gen sentòm depresyon epi moun nan kapab reflechi yon fason tèt anba. Yon trajedi oswa yon evenman vyolan ka afekte nou tout. Nou kapab fè move rèv oswa flachbak. Nou ka santi nou sou presyon, fache, oswa pè. Sa nòmal. Men si yon moun gen flachbak, move rèv, ak santiman sa yo pandan lontan (plizyè mwa oswa ane), epi yo afekte kapasite li pou viv yon vi nòmal, moun nan kapab gen yon maladi mantal. Gwo Siy Estrès Apre Yon Gwo Chòk 15 Sa li santi nan kò li (fizik) Kè li ap bat fò (pandan yon flachbak oswa lòt moman) Li swe (pandan yon flachbak oswa lòt moman) Sa li santi nan lespri li (santiman) Li pa santi okenn emosyon Li santi gwo wont, depresyon, oswa enkyetid Li pa enterese nan aktivite ki li konn renmen avan Fason li reflechi (refleksyon) Li fè flachbak - lè moun nan wè oubyen viv bagay la ou evenman an ankò. Li fè move rèv Li panse sou bagay ki fè kè li sote Li gen difikilte pou sonje evenman ki te twomatize li a Fason li aji (konpòtman) Li rete lwen kote, evenman, oswa objè ki raple li evenman ki te twomatize l la Li sezi fasil Li gen difikilte pou dòmi Li fè kout kòlè 15 Enstiti Nasyonal Sante Mantal, 49

66 Pwoblèm Mantal Grav (lè moun pèdi bon sans yo) sou paj 23 nan Liv Patisipan an Moun soufri pwoblèm mantal grav (lè moun pèdi bon sans li) mwens pase maladi depresyon ak kè sere, menm si kèk fwa yo pi fasil pou detekte. Nòmalman, li fasil pou remake yon moun ki gen yon pwoblèm mantal grav ak pwoblèm nan konpòtman ak pawòl ki dwòl oswa pa nòmal l ap repete. Pafwa yo eksplike maladi lè moun pèdi bon sans li tankou yon moun «pye li pa sou tè a.» Pifò moun ki nan lopital sikyat yo soufri maladi pèdi bon sans oswa lòt pwoblèm mantal grav. Yon kalite pwoblèm mantal grav ki se yon rezon nou jwenn souvan lè moun pèdi bon sans li se eskizofreni. Yon moun ki soufri eskizofreni wè, tande, oswa kwè bagay ki pa egziste vre. Pa egzanp, moun nan kapab tande vwa ki pa la vre, wè moun oswa bagay ki pa la vrè, oswa kwè lòt moun ap eseye fè li mal oswa gen yon lòt moun k ap kontwole lespri li. Moun nan kapab pale ak tèt li menm si pa gen moun la. Moun nan gendwa di bagay ki pa fè sans. Anpil moun pa konprann maladi lè moun pèdi bon sans li se yon maladi mantal. Yo kapab panse moun ki eskizofreni gen madichon oswa gen move lespri nan tèt yo. Gwo Siy maladi lè moun pèdi bon sans li 16 Yon moun ki pèdi bon sans li pral santi kèk nan sentòm sa yo: Sa li santi nan kò li (fizik) Li plenyen pou bagay ki dwòl, tankou li santi yon bèt oswa yon bagay dwòl anndan kò li. Sa li santi nan lespri li (santiman) Li santi depresyon Li pa enterese oswa pa gen motivasyon pou fè okenn aktivite li konn fè chak jou Li pè pou yo pa fè li mal Fason li reflechi (refleksyon) Li gen difikilte pou reflechi yon fason klè Li panse ak bagay dwòl, tankou li kwè lòt moun ap eseye fè li mal oswa gen yon lòt moun k ap kontwole lespri li. Fason li aji (konpòtman) Li sispann patisipe nan aktivite li konn patisipe avan Li ajite oswa ap plede monte desann Li aji ak vyolans Li aji yon fason ki dwòl, tankou ranmase vye bagay Li pa pran swen tèt li, li pa pwòpte kò li Li reponn kesyon ak repons ki pa fè sans Jan moun nan imajine (imajinasyon) Li tande vwa, souvan moun k ap di li vye pawòl Li wè bagay lòt moun pa wè Tretman: Yo ka trete maladi lè moun pèdi bon sans li ak medikaman. Yon lòt pati ki enpòtan nan tretman se ankouraje pasyan an patisipe nan aktivite ki pral ede li santi li byen nan po li ak konekte ak lòt moun. 16 BasicNeeds, An Introduction to Mental Health: Facilitator s Manual for Training Community Health Workers in India [Yon Entwodiksyon Sou Sante Mantal: Liv Fasilitatè Pou Fòme Travayè Sante Kominotè nan Lend], (Warwickshire, UK: BasicNeeds, 2009), 34 (Apre sa nou pral refere li tankou An Introduction to Mental Health). 50

67 Pwoblèm pran alkòl ak dwòg sou paj 25 nan Liv Patisipan an Kèk moun ki gen pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal bwè twòp alkòl oswa pran dwòg paske yo panse alkòl oswa dwòg la pral ede yo santi yo pi byen, oswa ede yo pa fè move rèv oswa flachbak yo. Men alkòl ak dwòg pa ede - yo rann pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal la vin pi mal. Non sèlman li se yon gwo pwoblèm pami moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal, lè yon moun gen pwoblèm pran dwòg ak alkòl oswa depann sou yo, sa se yon maladi tou. Menm moun ki pa soufri pwoblèm oswa maladi mantal kapab soufri depandans sou alkòl ak dwòg. Siy Pwoblèm bwè twòp alkòl oswa Depandans 17 Sa li santi nan kò li (fizik) Li gen pwoblèm nan estoma, tankou doulè nan estoma ak ilsè Li gen maladi nan fwa ak lajonis (po a ak pati blan je a vin jon) Li vomi san Li vomi oswa malad lematen Kò li ap tranble, sitou lematen Li fè aksidan ak blese Reyaksyon sevraj lè li pa bwè oswa fimen tankou kriz, swe, oswa tèt bwouye Sa li santi nan lespri li (santiman) Li santi li dezespere oswa pèdi kontwòl Li santi li wont pou pwoblèm bwè li a Fason li reflechi (refleksyon) Li gen yon gwo anvi bwè alkòl la, menm si moun nan vle sispann oswa bwè mwens. Li ap plede sonje kilè li pral bwè ankò Li gen lide pou touye tèt li Fason li aji (konpòtman) Li gen difikilte pou dòmi Li bezwen bwè pandan lajounen Li bezwen bwè gran maten, pou soulaje malèz nan kò a 17 Where There Is No Psychiatrist, 10 51

68 Pwoblèm pran alkòl ak dwòg swit Gwo Siy Pwoblèm pran dwòg oswa Depandans 18 Gwo siy pwoblèm pran dwòg oswa depandans pral depann sou dwòg la; diferan dwòg afekte kò ak lespri a diferan fason. Kèk nan gwo siy yo kapab genyen: Sa li santi nan kò li (fizik) Li gen pwoblèm pou respire, tankou opresyon Li fè enfeksyon sou po ak ilsè si se nan piki li pran dwòg la Reyaksyon sevraj lè li pa pran dwòg la, tankou anvi vomi, kè sere, kò tranble, dyare, kranp nan vant, ak swe. Sa li santi nan lespri li (santiman) Li santi li dezespere oswa pèdi kontwòl Li santi li wont paske l ap pran dwòg la Li santi li tris ak delala Fason li reflechi (refleksyon) Li gen yon gwo anvi pou pran dwòg la, menm si moun nan vle sispann oswa pran mwens. Li ap plede panse a pwochèn fwa li pral pran dwòg Li panse pou touye tèt li Fason li aji (konpòtman) Li gen difikilte pou dòmi Li fè kòlè fasil oswa vin vyolan Li pran risk oswa aji yon fason danjere lè l pran dwòg Li vòlò lajan pou pran dwòg, gen pwoblèm ak lapolis 1 Where There Is No Psychiatrist,

69 Seyans 10 Jan Pou Idantifye Sentòm Pwoblèm Mantal Metòd: Etid ka Tan: 1 èdtan Objektif Patisipan yo ap kapab: Idantifye kalite maladi mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun soufri. Rekonèt siy ak sentòm debaz pwoblèm mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen. Preparasyon Revize etid ka yo ki pi ba a. Materyèl Etid ka (Marie, Alphonse, Jean Claude, Matilde) nan paj 59 nan Liv Patisipan an Konsèy: Itilize fòm ZLDSI nan paj 125 la e Fòmilè Rankont Pasyan pou Travayè Sante Kominotè nan paj 126 la pandan sesyon an. Etap 5 minit 1. Eksplike kijan nan dènye seyans la patisipan te yo aprann sou diferan kalite maladi mantal ak sentòm yo. Kounye a yo pral jwenn yon okazyon pou pratike jan pou idantifye sentòm sa yo. 2. Divize patisipan yo an ti gwoup 4 a 6 patisipan chak (pa menm gwoup ki gen menm moun nan seyans avan yo). Mande tout moun pou yo jwenn etid ka sante mantal nan paj 59 nan liv yo a. 3. Eksplike travay ti gwoup la: M pral bay chak ti gwoup youn nan etid ka sa yo pou travay sou yo. Chwazi yon manm nan chak gwoup pou li etid ka a byen fò pou gwoup la. 53

70 Diskite kesyon yo ki pou etid ka a. Rasire w tout moun patisipe nan diskisyon an. Ou ka ekri repons yo yon fason kout oswa annik sonje repons ou yo nan tèt ou. Chwazi yon moun kòm reprezantan gwoup la pou li prezante ide tout gwoup la. N ap genyen 20 minit pou travay. 20 minit 4. Bay chak ti gwoup youn nan etid ka sa yo pou travay sou li. 5. Bay ti gwoup yo 20 minit pou travay. Pandan gwoup yo ap travay, mache nan sal la pou w rasire w gwoup yo konprann travay yo gen pou fè a epi y ap pwogrese. Reponn kesyon ki genyen lè li nesesè. Avèti gwoup yo lè yo rete 10-, 5-, ak lè yo rete 1- minit. 25 minit 6. Mande gwoup yo pou sispann travay. Mande premye reprezantan gwoup la pou li pase devan, li etid ka gwoup li a, epi prezante repons gwoup la. Prezantasyon an pa dwe long - detwa minit sèlman. 7. Mande patisipan yo si yo pa gen okenn lòt ide sou etid ka a epi pran repons moun ki vle pale yo. Apre sa tcheke egzanp repons yo ki pi ba a epi ajoute nenpòt ide ki pa te fè pati diskisyon patisipan yo. 8. Fè menm bagay la pou rès etid ka yo, epi pase anviwon 5 minit sou chak ka. 10 minit 9. Mande patisipan yo: Daprè enfòmasyon ti gwoup yo te prezante ak pwòp eksperyans nou, èske nou panse nòmalman moun ki gen pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal nan kominote nou ye a jwenn èd yo bezwen? Sa k fè sa? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: si fanmi an trete moun nan byen epi yo gen bon konprann moun nan ka al chèche èd, sinon, yo ka trete moun nan mal; sa depann sou pwoblèm nan; anpil moun pa jwenn èd paske yo pa konprann maladi mantal, yo pa konnen gen tretman pou li, oswa yo pè moun ki gen maladi mantal, elatriye. Paske ou se yon travayè sante kominotè, ki sa ou ka fè pou ede moun ki gen maladi mantal oswa pwoblèm sante mantal? Idantifye moun ki gen maladi mantal oswa pwoblèm sante mantal, trete yo ak konpasyon avèk jantiyès, refere yo nan sant sante a, fè swivi pou rasire w yo ap resevwa tretman, pale ak moun yo kap travay nan sant sante a, elatriye. 54

71 10. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Gen anpil moun ki soufri pwoblèm sante mantal, sitou nan kominote kote yo pa respekte dwa fondamantal moun yo oswa te gen yon gwo trajedi oswa yon evenman ak anpil vyolans. Nou tout konn tris oswa gen kè sere yon moman ou yon lòt. Anpil nan nou fè move rèv pafwa. Men si yon moun gen gwo tristès ak gwo kè sere kote moun nan vin pa ka viv yon vi nòmal, epi tristès oswa kè sere a pa ale, moun sa a ka gen yon maladi mantal. Si moun nan fè move rèv ki fè li pè souvan, epi rèv yo pa janm ale, moun sa ka gen yon maladi mantal. Li enpòtan pou ou rekonèt sentòm maladi lè moun pèdi bon sans li epi konprann se yon maladi mantal ki ka trete epi ki ka gen plizyè bagay ki lakòz li. Gen tretman pou maladi mantal. Travayè sante kominotè yo jwe yon wòl enpòtan nan ede idantifye moun ki gen maladi mantal ak pwoblèm sante mantal epi refere yo pou tretman. 55

72 Etid Ka 1: Marie sou paj 61 nan Liv Patisipan an Ki siy oswa sentòm maladi mantal Marie genyen? Marie gen 40 an. Kèk mwa pase, dènye pitit fi Marie a te mouri a 16 an. Se pitit fi sa a Marie te renmen plis epi se li sèl ki te rete lakay la ak li. Kounye a se sèl Marie ak mari li ki rete nan kay la. Depi pitit la fin mouri a, Marie vin pi tris chak jou. Li kriye anpil pandan lajounen. Li sanble pa gen anyen ki enterese li ankò. Li di li pa santi gen lajwa ki rete nan vi li ankò. Li gen pwoblèm pou dòmi pandan lanwit. Kèk fwa pandan lajounen dòmi pran li lè l ap fè manje oswa lòt travay. O kòmansman mari a te konprann li, men kounye li pèdi pasyans li epi li fache ak Marie. Marie tris anpil, li toujou ap kriye, lavi a pa enterese li, li santi li dezespere, li gen pwoblèm pou dòmi, li gen sentòm ki anpeche li viv yon vi nòmal. Ki maladi mantal Marie kapab genyen? Depresyon Kijan maladi mantal Marie a afekte fanmi li? Pa gen anyen ki enterese li ankò, li gen pwoblèm pou fè travay li konn fè yo, mari li kòmanse fache sou li, elatriye. Si Marie te rete nan kominote pa ou a, kisa ou panse moun yo t ap di sou li? Kisa moun yo t ap fè? Kisa mari li a te ka fè? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: moun yo kapab panse li parese oswa fèb, yo ka di li sispann kriye, yo ka di li al kay Hougan, elatriye. Mari li kapab kòmanse bat li, li ka kite li, elatriye. 56

73 Etid Ka 2: Alphonse sou paj 63 nan Liv Patisipan an Alphonse gen 21 an. Li rete ak madanm li ak 2 timoun piti. L ap travay pou yon moun ki gen anpil tè nan zòn nan. Chak maten li pati pou fè travay latè epi li retounen chak apremidi. Anviwon 3 mwa pase, pandan li t ap travay nan yon jaden, Alphonse pa te santi li anfòm. Malgre li pat ap fè okenn travay di, li santi kè li t ap bat fò, epi li te santi li pa ka respire. Apresa, li santi l ap tranble epi l ap swe. Li panse se mouri li ta pral mouri. Menmsi li te gen yon kranp nan men ak pye li, madanm li ak yon zanmi l te ede li pou mache al lakay li. Distans li gentan rive lakay li, li te santi li miyò. Madanm li te fè li ale nan saldijans. Doktè yo ki te la a te egzaminen Alphonse epi yo te menm fè yon egzamen kè li, men yo pa te wè li gen anyen. Kounye a Alphonse panse se yon moun k ap fè li mal. Menm bagay la te pran Alphonse plizyè fwa ankò. Fanmi an te al kay yon Hougan ki di yo sa yo te kwè a se vre. Li di yo sa k ap pase a pa yon bagay ki senp. Alphonse konnen se sèlman lè li pa lakay li maladi a pran li, epi depi de mwa, li pa janm vle kite lakay li pou l al travay. Li rete pè maladi la ka pran li ankò, epi si sa rive, li ka mouri. Ki siy oswa sentòm maladi mantal Alphonse genyen? Kè Alphonse te sere epi li te pè anpil [san rezon], kè li ap bat fò, l ap tranble, sentòm li yo pa te pèmèt li viv yon vi nòmal. Ki maladi mantal Alphonse kapab genyen? Yon kalite maladi kè sere yo rele twoub panik Kijan maladi mantal Alphonse la afekte fanmi li? Li te tèlman gen kè sere li pa te ka kite kay la pou ale travay; si li pa ka travay fanmi a pral soufri, elatriye Si Alphonse te rete nan kominote pa ou a, kisa ou panse moun yo t ap di sou li? Kisa moun yo t ap fè? Kisa madanm li te ka fè? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: moun yo ka panse Alphonse te fou, gen move lespri nan tèt li oswa li te pè travay di, madanm li te ka voye li kay Hougan oswa kite li, elatriye. 57

74 Etid Ka 3: Jean Claude sou paj 65 nan Liv Patisipan an Ki siy oswa sentòm maladi mantal Jean Claude genyen? Fanmi Jean Claude pòv, epi fanmi an pa gen anpil tè. Se sa ki fè kèk fwa Jean Claude vwayaje pou l al fè travay mason oswa lòt ti degaje. Kèk mwa pase kèk mesye te swiv li apre li t al touche epi yo rale zam sou li. Yo te vòlè lajan li epi yo te bat li byen bat. Depi sa te fin rive Jean Claude leve nan dòmi ap rele anmwe plizyè fwa, epi li mouye tranp. Madanm li eseye kalme li, men li pè anpil. Li panse li nan vil la ak vòlè yo ankò, epi li rele Non, pa touye m, pa pran lajan m! Jean Claude pa vle kite kay la. Menm lè tonton li mouri, Jean Claude refize ale nan fineray la paske se nan yon lòt vil. Kèk fwa li konn eksite, fache, epi kè li sote lè li tande gwo bri. Li pè retounen nan vil la pou chèche travay. Jean Claude fe flachbak, li eksite ak fache, kèk fwa li pa santi okenn sansasyon. Ki maladi mantal Jean Claude kapab genyen? Maladi estrès apre yon gwo chòk Kijan maladi mantal Jean Claude la afekte fanmi li? Li gen pwoblèm pou dòmi, li pa vle kite kay la, li eksite ak fache, li pè retounen nan vil la. Si Jean Claude te rete nan kominote pa ou a, kisa ou panse moun yo t ap di sou li? Kisa moun yo t ap fè? Kisa madanm li te ka fè? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: moun yo ka panse Jean Claude te fou, gen move lespri nan tèt li oswa li se yon kapon, madanm li te ka voye li kay Hougan oswa kite li, elatriye. 58

75 Etid Ka 4: Matilde sou paj 67 nan Liv Patisipan an Matilde gen 19 an. Se yon ti jenn fi ki entelijan anpil epi li travay byen lekòl. Li se yon gwo fyète pou paran li yo. Premye pitit yo. Lè li pap etidye, Matilde ede manman li fè manje ak pran swen ti frè ak sè li yo. Epi tou li travay nan jaden an pou ede fanmi li. Pandan 6 mwa ki sot pase yo, paran Matilde remake li chanje. Matilde pa travay byen lekòl, epi li pa soti ak zanmi li yo ankò. Paran li yo oblije ap plede raple li pou li chanje rad li ak benyen. Pa twò lontan li te di paran li yo kijan vwazen li yo t ap pale li mal. Paran li yo pa kwè li epi yo panse se manti li ap fè. Papa Matilde vle li sispann al lekòl epi rete lakay la pou moun yo nan vilaj la pa wè oswa tande l k ap aji dwòl. Li di pa gen okenn moun ki pral vle marye pitit fi li si yo panse li fou. Ki siy oswa sentòm maladi mantal Matilde genyen? Konpòtman li chanje, paran li bezwen raple li pou l chanje rad li ak benyen, li panse vwazen li yo ap pale li mal. Ki maladi mantal Matilde kapab genyen? Maladi lè moun pèdi bon sans li Kijan maladi mantal Matilde a afekte fanmi li? Papa li pa vle li kite kay la, li ka pa ka kontinye etidye, li pa travay byen lekòl, elatriye. Si Matilde te rete nan kominote pa ou a, kisa ou panse moun yo t ap di sou li? Kisa moun yo t ap fè? Kisa paran li yo te ka fè? Repons yo pral varye epi ou kapab jwenn: moun yo ka panse Matilde fou, gen move lespri ki danse nan tèt li, elatriye; paran li kapab voye li kay Hougan, fèmen li lakay la, fòse li pou l sispann etidye, elatriye 59

76 Seyans 11 Ekzamen ak Triyaj pou wè ki pwoblèm ki genyen ak ki moun pou refere pou Maladi Depresyon Metòd: Prezantasyon Fasilitatè, Etid Ka, ak Pyès Teyat Tan: 2 èdtan ak 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: k. Montre jan pou itilize zouti pou fè Ekzamen an byen pou rekonèt moun ki bezwen soutyen pou sante mantal. l. Eksplike lè pou refere moun ki gen pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal nan sèvis ki apwopriye pou yo nan sant sante a. Preparasyon Si w pa ka itilize imaj dyapozitif la, ekri kesyon zouti pou fè ekzamen an ak twa repons sou detwa gwo fèy papye, ki ase gwo pou patisipan an ka li l fasil menm si li ta byen lwen nan sal la. Fè fotokopi zouti pou fè ekzamen an pou patisipan yo, 8 kopi pou chak patisipan. (Si ou pa ka fè fotokopi, patisipan yo ka gade zouti pou fè ekzamen sou paj 29 nan liv yo a epi ekri rezilta pou chak etid ka oswa pyès teyat nan kaye yo.) Si w pa ka itilize imaj dyapozitif la, desinen yon gwo vèsyon mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon (pi ba a) sou yon gwo fèy papye. Prepare 4 etid ka menm jan ak etid ka Edgard yo ki pi ba a, 1 etid ka pou chak ran rezilta. Fè fotokopi epi koupe pyès teyat yo ki pi ba a oswa ekri yo sou fèy papye pou chak patisipan kapab gen yon pyès teyat. Materyèl Imaj dyapozitif ou gwo vèsyon zouti pou fè ekzamen an la ekri sou kèk gwo fèy papye Imaj dyapozitif ou gwo vèsyon mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon sou yon gwo fèy papye Fotokopi zouti pou fè ekzamen an pou patisipan yo (8 kopi pou chak patisipan) Etid ka Edgard (pi ba a) etid ka an plis fasilitatè a te prepare. Fotokopi pyès teyat pou pratike egzamen yo tou koupe, oswa ekri sou yon fèy papye Mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon nan paj 30 nan Liv Patisipan an 60

77 Etap Pati 1 Zouti pou fè ekzamen an 15 minit 1. Pou entwodwi lide egzamen an, di patisipan yo: Egzamen an se lè ou swiv yon etap byen espesifik ak yon moun pou wè si moun sa a gen yon pwoblèm sante an patikilye ou pa. Kèk egzanp sou sa yo kon fè pou yo egzaminen moun nan lasante se: Peze yon timoun pou detekte malnitrisyon 19 Teste sik nan san moun nan chak ane apre li gen 40 an pou detekte si li fè sik Yon zouti pou fè ekzamen pa sèlman jwenn moun ki bezwen èd. Li dwe ede swiv kijan moun yo ye epi gide travayè sosyal yo sou kilè ak kijan pou yo reyaji. Nou te devlope zouti sa a pou jwenn sentòm depresyon yon moun ka genyen nan diferan nivo men lè ou mete yo ansanm yo montre anpil detrès epi bezwen atansyon. Zouti pou fè egzamen an se yon seri kesyon senp ou pral poze yon moun ou panse kapab fè yon depresyon. Ou pral bay repons kesyon yo pwen. Rezilta a pral ede ou deside ki etap pou w pran nan mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi a, pa egzanp, si pou w refere pasyan an nan sant sante a ou pa. Men rezilta zouti pou fè egzamen an se sèlman youn nan plizyè enfòmasyon ou pral itilize pou detèmine ki etap pou w pran. Apre rezilta zouti pou fè egzamen an, ou dwe fè atansyon ak nenpòt enkyetid oswa enpresyon ou genyen daprè sa moun nan di ou. Ou pral itilize zouti pou fè egzamen an ak moun ou sispèk kapab fè depresyon. Apre premye egzamen sa a, ou pral kontinye egzaminen chak moun regilyèman pou swiv pwogrè chak moun apre yon tan. Lè ou kontinye swiv pwogrè pasyan an sa pral pèmèt lòt moun nan ekip la, ki kapab pa te konnen moun nan byen menm jan ak ou, pou konsantre atansyon ak repons sou moun ki kapab gen plis bezwen, sitou si yo pa fè pwogrè apre yon tan. Epi tou sa pral pèmèt ekip la pataje menm kritè pou itilize pou swiv kijan pasyan an ap pwogrese. 2. Bay patisipan yo kopi zouti pou fè egzamen an epi afiche gwo vèsyon. 3. Eksplike kijan travayè sante kominotè yo pral itilize zouti pou fè egzamen an. Yo pral chita ak moun nan yon kote ki pa gen okenn bri ak lòt moun ki ka tande yo, eksplike poukisa w ap poze kesyon yo. Apresa poze chak kesyon epi bay yo pwen youn apre lòt. Mande patisipan yo pou yo gade do zouti pou fè egzamen an pou konsèy sou jan pou fè li ak etap yo, epi eksplike yo konsèy yo pandan w ap li yo. 19 Manual for Health Counselors,

78 4. Li zouti pou fè egzamen an yon bagay alafwa, lonje dwèt ou sou chak bagay sou gwo fèy papye a pandan patisipan yo ap swiv ak kopi zouti a yo genyen. Reponn kesyon oswa enkyetid patisipan yo pandan w ap li a si yo genyen. 15 minit 5. Afiche yon gwo vèsyon tout mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon. Montre chak pati nan mwayen yo an detay epi montre patisipan yo kote diferan ran pwen yo ye nan mwayen yo. 6. Di yon rezilta epi mande yon moun ki vle pou li pase devan epi idantifye ki kote nan mwayen pou trete maladi a rezilta a tonbe ak pwochen etap moun nan ap bezwen swiv. Repete sa plizyè fwa jiskaske patisipan yo alèz ak jan mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon koresponn ak rezilta yo. 7. Di patisipan yo: Ou dwe swiv etap espesyal yo epi pran anpil prekosyon pou jere yon moun ou sispèk kapab gen gwo depresyon oswa anvi touye tèt li, yon danje pou lòt moun, gen siy ki montre moun nan gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò, oswa l ap soufri yon maladi lè moun pèdi bon sans li ki grav. Nou pral pale sou etap ak prekosyon sa yo nan seyans ki vini apre a. Epi tou ou pral aprann jan pou itilize yon fòmilè ki rele Fòmilè Rankont pou dokimante etap pou swiv pou chak moun. Fòmilè a pral ede ou sonje sa pou w fè. Pati 2 Etid Ka 15 minit 8. Pase sou etid ka Edgard ki pi ba a ak yo ak patisipan yo: Di patisipan yo pou pral jwe wòl yon mesye ki rele Edgard. Mande patisipan yo pou yo mete non Edgard ak dat la sou anwo nan zouti pou fè egzamen an. Envite yon moun pou pase devan pou jwe wòl travayè sante kominotè. Mande moun na pou li poze ou kesyon egzamen yo youn alafwa. Bay repons etid ka yo kòmsi se ou ki te Edgard. Apre chak repons, mande patisipan yo ki nimewo ou dwe antoure. Lonje dwèt ou sou gwo vèsyon zouti pou fè egzamen an epi mande patisipan yo pou yo antoure repons sa a nan zouti pou fè egzamen yo. Lè nou fini, mande pou yon lòt moun pase devan epi kalkile rezilta a. Mande patisipan yo pou yo ekri rezilta a sou egzamen pa yo. 62

79 Mande patisipan yo kote rezilta a t ap mete Edgard nan mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi, ak ki sa ki t ap pwochen etap pou li. 30 minit 9. Fè menm bagay la ak lòt etid ka ou te prepare yo. Fè omwen yon etid ka pou chak ran rezilta jeneral. Pati 3 Pratik Pyès TEYAT 5 minit 10. Divize patisipan yo an gwoup de moun chak gwoup. Bay chak moun youn nan pyès teyat egzamen ki pi ba a. (Si gwoup ou a gen eksperyans epi ou panse y ap ka pratike egzamen an san gid pyès teyat yo ki pi ba a, ou ka mande yo pou yo kreye pandan y ap jwe pyès la.) 11. Eksplike travay sa a: Yon moun dwe jwe travayè sante kominotè a. Lòt moun nan dwe jwe moun ki fè maladi depresyon ki nan pyès teyat yo ba li a (oswa kreye youn li menm) Moun ki fè maladi depresyon an pa sipoze montre travayè sante kominotè a enfòmasyon ki nan pyès teyat la. Travayè sante kominotè a dwe fè egzamen an epi bay yon rezilta. Apresa moun nan gwoup de moun yo dwe chanje plas. 30 minit 12. Mande de moun yo pou yo al travay ansanm nan yon kwen poukont yo nan sal la oswa deyò a. Bay yo omwen 30 minit pou travay (15 minit pou chak evalyasyon, plis si yo bezwen). 13. Pandan gwoup de moun yo ap travay, fè yon pase kote yo pou ede ak swiv jan y ap travay. Chwazi kèk ki ap travay trè byen pou demontre devan gwoup la pita. 40 minit 14. Mande moun yo pou yo sispann travay epi retounen nan plas yo. 15. Mande youn nan gwoup de moun ou te chwazi yo pou pase devan epi jwe pyès teyat evalyasyon yo a pou tout gwoup la. 63

80 16. Mande tout moun pou mete repons yo pou kesyon egzamen an sou yon kopi zouti pou fè egzamen an pandan moun yo ap jwe pyès teyat la. Apre sa mande patisipan yo pou yo kalkile rezilta yo, idantifye kote rezilta a t ap ye nan mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi, epi idantifye ki pwochen etap yo t ap swiv. 17. Fè menm bagay la ak plis gwoup de moun mezi ou gen tan. 18. Mande patisipan yo ki kesyon oswa enkyetid yo genyen sou jan pou itilize zouti pou fè egzamen an ak bay rezilta, epi diskite ak yo lè li nesesè. 19. Di patisipan yo: Si ou pa sispèk moun nan fè yon kriz sante mantal (gwo depresyon oswa anvi touye tèt li, yon danje pou lòt moun, gen siy ki montre li gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò, oswa li pèdi bon sans li nèt), daprè rezilta moun nan, ansanm ak lòt enkyetid ou kapab genyen, gen sèten etap ou dwe swiv. Ou pral aprann plis sou etap sa yo nan seyans k ap vini an. Epi tou yo pral montre ou kijan pou w itilize Fòmilè Rankont la pou dokimante etap sa yo. 64

81 Zanmi Lasante Depression Symptom Inventory (ZLDSI) Date dd/mm/yy Pandan 15 jou ki sòt pase la yo, konbyen fwa yon nan pwoblèm sa yo te fatige ou? Di tou Konbyen fwa yon nan pwoblèm sa yo te fatige ou? Pandan kèk jou (1 5 jou) Plis pase yon semèn (6 9 jou) Preske chak jou (10 15 jou) 1 Santi ou de la la Santi kè sere Kalkile twòp Kriye oubyen anvi kriye Santi anyen preske pa enterese ou Santi ou kagou, dekouraje ak lavi, oubyen pèdi espwa nèt ale Gen difikilte pou dòmi pran ou Santi ou fatige oubyen ou manke fòs Ou pa gen apeti Ou santi lavi-w pase mal oubyen ou santi-w pa alèz ak tèt-w Fè mouvman oubyen pale tèlman dousman, menm lòt moun wè sa Ou di nan tèt ou: Pito-w te mouri, oubyen ou gen lide pou fè tèt-w mal Gen difikilte pou rete dòmi jouk li jou Totals (+) (+) (=) ZLDSI Score 65

82 Etid Ka: Edgard Edgard te gen yon gwo diskisyon ak frè li yo pou yon zafè tè. Yo te nan diskisyon depi plizyè mwa epi sa te bay Edgard anpil pwoblèm. Zanmi LaSante e nvantè SO u Sentòm DeP res y O n (ZLDSI) Dat jj/mm/aa non Laj Pandan 15 jou ki sòt pase la yo, konbyen fwa yon nan pwoblèm sa yo te fatige ou? Di tou Konbyen fwa yon nan pwoblèm sa yo te fatige ou? Pandan kèk jou (1 5 jou) Plis pase yon semèn (6 9 jou) Preske chak jou (10 15 jou) 1 Santi ou de la la Santi kè sere Kalkile twòp Kriye oubyen anvi kriye Santi anyen preske pa enterese ou Santi ou kagou, dekouraje ak lavi, oubyen 6 pèdi espwa nèt ale Gen difikilte pou dòmi pran ou Santi ou fatige oubyen ou manke fòs Pèdi apeti ou Ou santi lavi-w pase mal oubyen ou santi-w 10 pa alèz ak tèt-w Fè mouvman oubyen pale tèlman dousman, 11 menm lòt moun wè sa Ou di nan tèt ou: Pito-w te mouri, oubyen 12 ougen lide pou fè tèt-w mal Gen difikilte pou dòmi san-w pa reveye bonè Total (+) (+) (=) Pwen ZLDSI Total = 16 Pyès Teyat Pou Pratike Egzamen an Moun nan pa te ka jwenn travay pandan yon bon tan epi li vin yon ti jan delala. Fanmi moun nan te al rete yon lòt kote. Moun nan santi li tris men li pa delala anpil. Manman moun nan te vin malad anpil. Moun nan te vin santi li delala anpil. Pitit moun nan te kite kay la pou ale etidye lavil epi moun nan yon ti jan tris men l ap debat. Dènye pitit fi moun nan te mouri kèk mwa pase. Moun nan fè yon depresyon grav. 66

83 Tout mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon 20 sou paj 29 nan Liv Patisipan an Médicament Hôpital / clinique Identification des cas (infirmier[ère]) Plus de 18 Hôpital / clinique Dépister à nouveau avec ZLDSI, réaliser l évaluation initiale de santé mentale (psychologue/ts) Aiguë entre 28 et 39 Moins aiguë entre 18 et 27 Médecin Psychologue / TS IPT Dépister avec ZLDSI Entre 13 et 17 Communauté Communauté Identification des cas (ASC) Suivi et IPT (ASC) 20 Giuseppe Raviola, Eddy Eustache, Catherine Oswald, ak Gary S. Belkin. Repons Sante mantal ann Ayiti aprè tranbleman tè 2010 la: yon rapò sou jan pou bati solisyon ki dire lontan. Harvard Review of Psychiatry 2012; 20:68-77; Partners In Health; Zanmi Lasante. 67

84 Seyans 12 Evalyasyon aprè fòmasyon an 1 (Pòs-tès 1) Metòd: Evalyasyon Tan: 30 minit Objektif Patisipan ap kapab: Evalye sa yo te aprann pandan fòmasyon an. Preparasyon Korije evalyasyon avan fòmasyon an nan kòmansman fòmasyon sa a. Prepare evalyasyon avan fòmasyon an yo pou ou remèt yo bay patisipan yo. Materyèl Kreyon oubyen plim pou tout patisipan Fotokopi Evalyasyon aprè fòmasyon an Etap 30 minit 1. Esplike patisipan yo pral pran Evalyasyon aprè fòmasyon an la. Objektif Evalyasyon aprè fòmasyon an la se pa jije patisipan, men se pou nou ka sèten fòmasyon sa a satisfè bezwen yo. Evalyasyon aprè fòmasyon an la ap ede evalye si fòmasyon sa a bay bon jan rezilta vre epi l ap ede nou pase men ladan pou pwochen fòmasyon. 2. Bay chak patisipan yon fotokopi Evalyasyon aprè fòmasyon an la. 3. Anvan Evalyasyon aprè fòmasyon an la, mande patisipan yo pou yo ekri enfòmasyon nan tèt chak paj tès la epi pou yo ba ou li. Si yon patisipan pa konnen dat li te vin yon ajan sante kominotè, di li pou li ekri ane li te vin yon ajan sante kominotè epi pou li ekri 30 pou jou a epi 6 pou mwa a. Enfòmasyon sa a ta dwe menm ak sa yo ekri sou evalyasyon avan fòmasyon an la. 4. Esplike w ap li kèk kesyon sou sijè fòmasyon. Pou patisipan yo reponn kesyon yo y ap antoure repons ki pi bon an pou chak kesyon sou Evalyasyon aprè fòmasyon an yo a. 5. Di patisipan yo si yo pa konn repons yon kesyon, yo mèt kite l san repons. 68

85 6. Li rès kesyon Evalyasyon aprè fòmasyon an ak repons yo ka chwazi yo pou tout moun tande dousman, youn pa youn. Repete kesyon yo ak repons yo lè sa nesesè. Apre ou fin li chak kesyon, bay patisipan yo tan pou yo antoure repons la. 7. Di patisipan yo yo pral konpare evalyasyon aprè fòmasyon an ak evalyasyon avan fòmasyon yo te pran nan kòmansman fòmasyon sa a. Remèt chak evalyasyon avan fòmasyon an korije bay chak patisipan. 8. Mande patisipan yo pou yo gade evalyasyon avan fòmasyon ki te deja korije ansanm ak dènye Evalyasyon aprè fòmasyon a pou yo wè ki sa yo amelyore ak ki sa yo aprann. Di patisipan yo yo pa dwe fè okenn chanjman nan evalyasyon aprè fòmasyon yo a. Sa enpòtan anpil. 9. Mande patisipan yo si yo gen kesyon sou tès la, ak epi ba yo repons klè si sa nesesè. 10. Ranmase evalyasyon avan fòmasyon an ak evalyasyon aprè fòmasyon yo. Konsèy: Apre fòmasyon an, gade rezilta evalyasyon avan fòmasyon ak evalyasyon aprè fòmasyon yopou ou ka wè nan ki domèn patisipan fè pi move nòt. Enfòmasyon sa a va ede nou fè pwochen fòmasyon yo pi byen. Tankou, si anpil patisipan pa byen reponn yon kesyon nan evalyasyon aprè fòmasyon an, ou ka bezwen esplike koze sa pi klè pwochen fwa w ap fè fòmasyon an. 69

86 Evalyasyon aprè fòmasyon an 1 (Pòs-Tès 1) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon pou chak kesyon. 1. Si yon moun an sante, moun nan: a. Pa gen okenn maladi ditou. b. Gen kouray epi li ka travay byen. c. Anfòm fizikman, sosyalman, ak mantalman. d. Li pa bezwen okenn medikaman. 2. Si yon moun gen bon jan sante mantal, moun nan: a. Entelijan epi li te etidye anpil. b. Pa aji yon fason dwòl. c. Li pa bezwen okenn medikaman. d. Kapab jere pwoblèm, travay byen, epi fè kontribisyon pa li nan aktivite nan kominote li. 3. Yon moun ki soufri pwoblèm mantal: a. Pa yon moun ki nòmal epi li pa kapab gen menm dwa ak tout moun. b. Gen menm dwa ak tout moun. c. Gen kèk dwa men se pa yo tout. d. Dwe refè ak pwoblèm mantal la avan li ka gen menm dwa ak tout moun. 4. Yon egzanp lè yo estigmatize ak imilye yon moun ki soufri maladi mantal se: a. Moun pè moun nan epi yo pa kite li patisipe nan aktivite nan kominote a. b. Moun yo panse li bezwen al kay yon pastè oswa Hougan pou ede li. c. Moun yo trete li menm jan ak tout moun. d. Moun yo trete li ak konpasyon epi ak jantiyès. 70

87 5. Ki de bagay ki ka fè yon moun vin gen pwoblèm mantal? a. Pinisyon Bondye ak mank volonte. b. Mank volonte ak bagay sosyal tankou pòvrete. c. Yon gwo maladi ak bagay sosyal tankou pòvrete. d. Pinisyon Bondye ak bagay sosyal tankou pòvrete. 6. Ekip moun nan domèn swen sante ki ka trete moun ki gen pwoblèm sante mantal genyen: a. Sikològ ak travayè sosyal. b. Doktè ak famasyen. c. Enfimyè ak travayè sante kominotè. d. Tout moun sa yo. 7. Kisa ki wòl travayè sante kominotè a nan swen ak tretman moun ki gen pwoblèm sante mantal? a. Evalye moun yo pou wè si yo soufri maladi depresyon ou pa. b. Refere moun ki gen pwoblèm sante mantal nan sant sante a c. Verifye si moun k ap pran medikaman pou maladi mantal yo gen okenn gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun. d. Tout bagay sa yo. 8. Kisa ki 2 maladi mantal anpil moun genyen? a. Depresyon ak kòlè. b. Depresyon ak kè sere. c. Kè sere ak pèdi bon sans. d. Pèdi bon sans ak jalouzi. 9. Kisa ki kèk pi gwo sentòm maladi depresyon? a. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li pa gen espwa pou demen, li gen pwoblèm pou dòmi. b. Moun nan fatige, li tande vwa lòt moun pa tande, li gen pwoblèm pou dòmi, li vyolan. c. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li santi li pè anpil, l ap tranble. d. Moun nan fatige, li vyolan, l ap tranble, li gen pwoblèm pou dòmi. 10. Kisa ki kèk pi gwo sentòm yon moun ki gen maladi kè sere? a. Moun nan ap tranble, li santi li tris ak mizerab, li tande vwa lòt moun pa tande, li vyolan. b. Moun nan ap tranble, li santi pè anpil, li enkyete twòp, li gen pwoblèm pou dòmi. c. Moun nan ap tranble, li vyolan, li panse touye tèt li, li gen pwoblèm pou dòmi. d. Moun nan ap tranble, li santi li pè anpil, li wè bagay lòt moun pa wè, li tande vwa lòt moun pa tande. 71

88 11. Kisa ou dwe fè apre ou fin itilize zouti pou fè ekzamen pou depresyon an ak yon moun? a. Refere moun sa a nan sant sante a. b. Bay moun sa a konsèy sou maladi depresyon li an. c. Itilize zouti pou fè ekzamen an pou w konnen kisa pou w fè aprè. d. Fè yon seyans konseling ak moun nan. 12. Konbyen pou rezilta zouti ekzamen an dwe ye pou ou w voye moun nan pou resevwa tretman nan sant sante an? a. Yon rezilta ant 1 ak 4. b. Yon rezilta ant 5 ak 9. c. Yon rezilta ki plis pase 9. d. Yon rezilta ki plis pase Ki moun ki dwe kenbe sekre sou enfòmasyon yon pasyan? a. Dokté ak Enfimye. b. Sikològ, ak Travayé sosyal. c. Travayé Kòminote, Ajan Sante ak Achivis. d. Tout moun sa yo. 14. Nan ki sitiyasyon li PA bon pou kenbe sekre? a. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li diw yon moun te met men sou li. b. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li diw lap vann medikaman lap pran yo. c. Si moun nan di ou li pral touye tèt li oubyen yon lot moun. d. Tout repons yo bon. 15. Kiyès nan sitiyasyon sa yo ki ka lakòz depresyon? a. Yon moun ki pa enpòtan nan vi li oubyen enmi li mouri. b. Si li pédi travay li. c. Si li te gen gwo dyare epi li pedi anpil dlo nan kò li. d. Si li pa alèz ak moun nan zòn kote lap viv. 72

89 Seyans 13 Evalyasyon avan fòmasyon an 2 (pre-tès 2) Metòd: Evalyasyon Tan: 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: Evalye sa yo te deja konnen sou kesyon yo etidye a. Preparasyon Repase kesyon premye tès la. Materyèl Kreyon oubyen plim pou tout patisipan yo Fotokopi premye tès la nan paj 152 liv fasilitatè a Atansyon! Esplike tès la byen pou sizoka patisipan yo pa abitye ak tès. Konsèy: Nou kapab bay pre-tès 2 nan sesyon sa a oubyen pi bonè oubyen pita nan mitan fòmasyon an. Etap 30 minit 1. Esplike patisipan yo, kounye a, yo pral gen yon premye tès. Lide premye tès sa a se pa pou nou konnen sa patisipan yo vo, okontrè se pou nou sèten fòmasyon sa a ap ba yo sa yo bezwen. Premye tès la pral ede nou wè ki rezilta fòmasyon sa a bay vrèman vre dekwa pou nou prepare pi bon jan fòmasyon pwochenn fwa. 2. Bay chak patisipan yon fotokopi premye tès la. 3. Anvan premye tès la, mande patisipan yo fin ekri enfòmasyon ki nan tèt chak paj tès la epi ba ou li. Si yon patisipan pa konnen egzakteman ki dat li te vin travayè sante kominote a, di li ekri ane li te vin yon travayè sante kominote a, di li ekri ane a epi pou jou a make 30 epi pou mwa a make Esplike: ou pral li kèk kesyon sou koze fòmasyon an, pou tout moun tande. Patisipan yo pral reponn kesyon yo nan trase yon wonn sou pi bon repons chak kesyon premye tès la. 73

90 5. Di patisipan yo: si yo pa konn repons yon kesyon, yo ta dwe kite l san yo pa reponn li. 6. Di patisipan yo: nou pral reponn premye kesyon an ansanm. 7. Li premye kesyon an epi repons ki posib yo pou tout moun tande. Mande yon moun ki vle reponn reponn, oubyen reponn kesyon an, ou menm. Esplike: pou patisipan yo reponn kesyon sa a, se pou yo trase yon wonn sou repons sa a nan papye yo. 8. Mache fè wonn pyès la byen vit epi kontwole si patisipan yo make repons premye kesyon an kòrèk. 9. Li rès kesyon premye egzamen an ak repons ki posib yo pou tout moun tande tou dousman, youn pa youn. Repete kesyon yo ak repons ki posib yo, si nou bezwen repete yo. Apre nou li chak kesyon, bay patisipan yo tan pou yo make repons lan ak yon wonn. 10. Esplike patisipan yo: nan finisman fòmasyon sa a, yo pral gen tès sa a ankò pou yo wè ki kantite bagay yo aprann. Epi atò nou pral repase bon repons yo. Atansyon: korije premye tès la pandan yon rekreyasyon, paske n ap bezwen remèt yo bay patisipan yo apre yo gen dènye tès la. Pou chak nenpòt ki move repons, souliye bon repons lan yon jan pou patisipan yo wè diferans ki genyen ant move repons yo ak bon repons. 74

91 Evalyasyon avan fòmasyon an 2 (Pre-Tès 2) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon pou chak kesyon. 1. Kisa ki siy yon kriz sante mantal? a. Moun nan panse touye tèt li. b. Moun nan aji ak vyolans epi li menase moun l ap bat yo. c. Moun nan gen yon sèl depresyon oswa kè sere li pa ka leve nan kabann li, pale, oswa kite kay la. d. Tout bagay sa yo. 2. Si yon moun di ou li panse touye tèt li, kisa ou dwe fè? a. Pa kite moun nan pou kont li epi mennen li nan sant sante a touswit. b. Bay moun nan medikaman touswit pou ede li kalme li. c. Kite moun nan poukont li jiskaske li kalme l. d. Rele yon moun pou vin priye pou li. 3. Si ou wè yon moun ap fè yon kriz epilèpsi, kisa ou dwe fè? a. Vire moun nan sou kote tou dousman epi veye li. b. Mete yon bagay nan bouch moun nan pou li pa mode lang li. c. Kenbe bra ak janm moun nan jiskaske kriz la pase. d. Bay moun nan aspirin oswa lòt medikaman. 4. Le ou ap fè konseling ak yon moun ki gen yon pwoblèm sante mantal, kisa ou dwe fè? a. Bay moun nan konsèy ak respè epi di moun nan kisa pou li fè. b. Pran desizyon pou moun nan paske li kapab pa ka pran bon desizyon poukont li. c. Montre moun nan respè, anpati, epi poze kesyon pou aprann istwa moun nan. d. Di moun nan pwòp kwayans pèsonèl ou ak relijyon ou pou ou ka ede moun nan ak pwoblèm li yo. 75

92 5. Pou ou ka koute moun nan byen lè w ap fè konseling ak li, kisa ou dwe fè? a. Pa poze kesyon oswa gade moun nan paske sa ka deranje li. b. Montre li w ap koute li ak ekspresyon nan vizaj ou epi poze kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non pou ou aprann plis bagay sou li. c. Pran anpil nòt pandan moun nan ap pale pou ou ak gen yon dosye ki anrejistre tout bagay. d. Chèche jwenn tout detay ou kapab sou vi moun nan. 6. Ki sa ki yon egzanp kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non? a. Èske gen yon pwòch ou ki te mouri? b. Èske ou te ale nan fineray la? c. Èske ou santi ou tris? d. Kijan ou santi ou? 7. Pou itilize teknik evalyasyon entèpèsonèl ak yon moun ki fè maladi depresyon, kisa ou dwe fè? a. Bay moun sa a konsèy sou pwoblèm pèsonèl li yo. b. Itilize zouti pou fè egzamen an pou wè si moun nan ka fè depresyon. c. Poze kesyon pou wè kisa ki kapab fè moun nan delala a. d. Di moun nan pou li al vizite yon travayè sosyal, ki pral evalye li. 8. Pou itilize teknik pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an pou ede yon moun ki soufri depresyon, kisa ou dwe fè? a. Di moun nan kijan pou li aji pou l pa fè depresyon ankò. b. Swiv konpòtman moun nan epi fè rekòmandasyon sou jan pou li chanje li. c. Di moun nan pou li pa lage kò li ak pou li fè espò pou l santi li miyò. d. Ede moun nan chwazi aktivite li ka fè pou mete lespri li an pè ak pou fè li santi l miyò. 9. Lè yon moun k ap resevwa swen ap pran medikaman pou yon pwoblèm sante mantal, ki sa ki responsablite prensipal travayè sante kominotè a? a. Al pran preskripsyon an nan sant sante a pou moun nan epi mennen li lakay li. b. Poze kesyon sou gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo epi ankouraje moun nan pou li pran medikaman an jan yo preskri li a? c. Pote medikaman moun nan lakay li epi pale li sou siy ak sentòm yon medikaman kabay yon moun yo. d. Deside kilè ak pou konbyen tan moun nan dwe pran medikaman an. 76

93 10. Kisa ki gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman ki bezwen yo voye pasyan an nan sant sante a touswit? a. Panse touye tèt li, tèt bwouye, kò rèd, pèdi konesans. b. Anvi vomi, bouch sèk, konstipasyon, anvi dòmi. c. Tranble, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, kò rèd. d. Anvi vomi, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, ajite. 11. Kisa fanmi yon moun ki gen yon maladi mantal dwe fè pou jere estrès yo epi trete moun nan byen. a. Toujou ap pwoteje moun nan epi pa kite moun nan patisipe nan okenn aktivite nòmal li. b. Di moun nan pou li leve sot nan kabann nan epi aji tankou yon moun nòmal pou l santi li miyò. c. Kite moun nan pran kèk responsablite nan bagay li gen pou fè chak jou. d. Pa kite moun nan soti oswa pale ak moun ki pa fanmi li. 77

94 Seyans 14 Jan Pou Reyaji Lè Yon Moun Fè Yon Kriz Sante Mantal Metòd: Diskisyon ak tout gwoup la ak Pyès Teyat Tan: 1 èdtan Objektif Patisipan yo ap kapab: m. Eksplike siy yon kriz sante mantal. n. Eksplike kijan travayè sante kominotè a dwe reyaji lè yon moun ap fè yon kriz sante mantal. Preparasyon Revize kesyon diskisyon ak lis verifikasyon ki pi ba a. Mete w pre pou kreye yon istwa pou 4 pyès teyat byen vit: 1) yon moun k ap panse touye tèt li; 2) yon moun ki yon danje pou lòt moun; 3) yon moun ki gen siy ki montre li gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò; oswa 4) moun yon moun ki gen maladi lè moun pèdi bon sans li grav. Chèche yon kolèg ki gen eksperyans ou panse ki ka kreye yon pyès teyat byen. Deside kiyès ki pral jwe wòl travayè sante kominotè a ak kimoun ki pral jwe moun k ap fè kriz la. Pratike davans si li posib. Materyèl Lis verifikasyon Kriz Sante Mantal sou paj 32 nan Liv Patisipan an. Etap 15 minit 1. Di patisipan yo: Jan nou te diskite deja, ou pral itilize zouti pou fè egzamen an ak lòt enfòmasyon pou detèmine si moun nan soufri depresyon ou pa, ak pou deside ki etap pou w pran nan mwayen yo mete ansanm pou trete maladi depresyon an. Nan kèk ka, pandan egzamen an oswa lòt sitiyasyon, ou pral rankontre moun ki gen maladi mantal k ap soufri nan kondisyon ki grav anpil. Nou rele kondisyon sa yo kriz sante mantal. Siy yon kriz sante mantal: Moun nan anvi touye tèt li (li di li pral touye tèt li) 78

95 Moun nan reprezante yon danje pou lòt moun (li vyolan oswa li menase pou li fè yon moun mal) Moun nan gen siy ki montre li gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò (paske li soufri yon maladi mantal li an danje paske li pa ka pwoteje tèt li pa ka pran swen tèt li, li pa resevwa swen oswa pa gen moun ki pou okipe li oswa regle bagay swen li bezwen, oswa kondisyon mantal ak fizik li ap dejenere vit. Moun nan ap soufri yon maladi lè moun pèdi bon sans li nèt Konpòtman moun nan kapab chanje tou paske li gen yon maladi nan kò oswa sèvo li, tankou yon fyèv oswa yon enfeksyon oswa yon maladi nan kè oswa poumon li fè toudenkou. Rete vijilan pou si moun nan bezwen swen medikal byen vit. Pou sekirite moun nan kap soufri yon kriz sante mantal ak sekirite lòt moun ki tou pre l, ou dwe swiv kèk etap ak prekosyon espesyal. Nou pral diskite etap ak prekosyon sa yo kounye a. 2. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi pran repons detwa moun ki vle pale: Èske ou janm gen yon eksperyans ak yon moun ki te gen yon kriz sante mantal? Kisa ki te pase? Kisa w te fè? 3. Di patisipan yo: Si ou rankontre yon moun ki soufri nenpòt nan kriz sa yo: Pa kite li poukont li. Mennen pasyan an nan sant sante a oswa lopital byen vit menm jou a pou yon sikològ oswa travayè sosyal ka evalye ak trete moun nan. Vini ak yon fanmi oswa yon vwazen ki pwòch li pou ede. Trete moun nan ak anpil konpasyon ak jantiyès tout tan. Swiv lòt etap oswa pran lòt prekosyon daprè kalite kriz sante mantal la. Nou pral gade tout lòt etap oswa prekosyon sa yo an detay kounye a. 30 minit 4. Esplike kijan kounye a nou pral kreye yon ti pyès teyat sou yon moun ki di li pral touye tèt li. Di patisipan yo pou yo swiv ak anpil atansyon paske ou pral mande yo opinyon yo apre pyès teyat la. 5. Envite kolèg ou ki gen eksperyans la pou li pase devan. Jwe istwa n ap kreye a pandan 5 minit konsa. 79

96 6. Apresa poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm pou yon ti moman: Kisa travayè sante kominotè a te fè oubyen te di pou reyaji ak kriz sante mantal la? Ki etap oswa prekosyon espesyal li te pran? Kisa travayè sante kominotè an te fè pou trete moun nan ak konpasyon avèk jantiyès tout tan? 7. Fè menm bagay la pou 2 pyès teyat nou fè apre yo: 2) yon moun ki se yon danje pou lòt moun; ak 3) yon moun ki gen siy ki montre li gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò. 8. Apre 3 zyèm pyès teyat la, fè yon rezime siy ak sentòm yon moun gen siy ki montre li gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò epi bay kèk egzanp si lè li nesesè: Yon moun gen siy ki montre li gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò si, paske li soufri yon maladi mantal li an danje paske li pa ka pwoteje tèt li oswa pran swen tèt li, li pa resevwa swen fondamantal oswa pa gen moun ki pou okipe li oswa regle bagay swen li bezwen, oswa kondisyon mantal ak fizik li ap dejenere vit. 9. Avan ou fè 4 yèm pyès teyat la (maladi lè moun pèdi bon sans li), mande patisipan yo pou yo gade epi tande ak anpil atansyon epi pran nòt sou sentòm moun ki fè kriz la santi. 10. Jwe pyès teyat pou maladi lè moun pèdi bon sans li a pandan 5 minit konsa. Apresa poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm pou yon ti moman: Kisa moun ki t ap fè kriz la te di epi kisa li te fè? Ki sentòm li te santi? Kijan travayè sante kominotè a te reyaji? Ki etap ak prekosyon espesyal li te pran? Kisa travayè sante kominotè an te fè pou trete moun nan ak konpasyon avèk jantiyès tout tan? 11. Di patisipan yo moun ki t ap jwe pyès teyat la te soufri maladi lè moun pèdi bon sans li. Maladi lè moun pèdi bon sans li se lè moun nan dekonekte ak reyalite a epi sentòm yo se bagay tankou: Moun nan kwè bagay k ap pase oswa bagay sou kiyès yon moun ye ki pa vre (ilizyon) Moun nan wè oswa tande bagay ki pa la (alisinasyon) Sentòm yon moun ki soufri maladi lè moun pèdi bon sans li yo kapab 21 : Li pale oswa reflechi yon fason tèt anba 21 National Institutes of Health (NIH): 80

97 Kwè nan bagay ki pa chita sou reyalite (ilizyon), sitou bagay li pè oswa sispèk san rezon Tande, wè, oswa santi bagay ki pa la vre (alisinasyon) Soti nan yon lide tonbe nan yon lòt ki pa gen anyen pou wè ak lòt la (panse tèt anba) 15 minit 12. Mande patisipan yo pou yo jwenn lis verifikasyon Lis Verifikasyon Kriz Sante Mantal la nan paj 32 nan liv yo a. Mande yon moun ki vle pou l li enfòmasyon an byen fò: Pou chak kalite kriz, mande yon patisipan pou li raple nou kijan travayè sante kominotè nan pyès teyat yo te swiv etap ak prekosyon yo, ak si li fè okenn lòt bagay ki t ap itil nou an plis bagay yo ki nan lis verifikasyon an. 13. Mande patisipan yo ki kesyon oswa enkyetid yo genyen sou enfòmasyon an epi reponn yo. 14. Si ou gen yon ti tan ki rete, mande patisipan yo pou yo pratike pyès teyat yo a de. Yon moun dwe jwe wòl moun k ap fè kriz la epi lòt la jwe wòl travayè sante kominotè a. 15. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Kriz sante mantal pa rive twò souvan. Men lè pou w travay ak yon moun ki fè yon kriz sante mantal, se yon bagay ki difisil anpil epi li ka fè ou pè. Si ou jwenn yon moun k ap fè yon kriz sante mantal, eseye rete kalm epi swiv etap ou te pale yo la a. Sonje pou w mande yon moun nan fanmi li oswa pwòch li pou ede w. Epi tou ou pral itilize yon fòmilè ki rele Fòmilè Rankont pou dokimante etap ou swiv pou chak moun. Fòmilè Rankont la pral ede ou sonje etap yo ak nenpòt prekosyon espesyal ou dwe pran. Ou pral pratike Fòmilè Rankont la pita nan fòmasyon sa a. 81

98 Kriz Sante Mantal 22 sou paj 32 nan Liv Patisipan an Tout kriz sante mantal Pa kite moun nan poukont li. Al mande yon granmoun ki fanmi li oswa yon vwazen pwòch li pou rete ak moun an jiskaske li ka ale nan sant sante a, oswa rete ak moun nan ou menm. Mennen pasyan an nan sant sante a oswa lopital kou li oubyen menm jou a pou yon sikològ oswa travayè sosyal ka evalye ak trete moun nan. Vini ak yon fanmi oswa yon vwazen ki pwòch li pou ede. Trete moun nan ak anpil konpasyon ak jantiyès tout tan. Moun ki anvi touye tèt yo Fè tout sa ou konnen pou moun nan pa ka jwenn anyen li ka itilize pou touye tèt li (zam, kouto, pwazon, elatriye). Objektif la se pou anpeche moun nan pou li pa touye tèt li. Pandan ou ap ede, pale ak moun nan ak jantiyès. Pa jije moun nan. Ba li asirans ak lespwa. Yon moun ki vle oswa eseye touye tèt li ka refè epi viv yon vi nòmal ankò, si li jwenn èd. Yon danje pou lòt moun Rete kalm. Pa pale fò oswa twò vit. Pa menase moun nan. Pa mete ou menm oswa lòt moun an danje. Si ou pèdi kontwòl moun nan, retire kò w epi rele lòt moun pou ede. Gen siy ki montre li gen gwo andikap mantal oubyen gwo andikap nan kò Pa jije moun nan. Ba li asirans ak lespwa. Maladi lè moun pèdi bon sans li nèt Pa pran anyen moun nan di ou mal. Pa eseye konvenk moun nan ilizyon ak alisinasyon li yo pa egziste vre. Eseye chèche bagay senp pou nou pale. Eseye diminye kantite bagay ki ka eksite moun nan. 22 An Introduction to Mental Health,

99 Seyans 15 Entwodiksyon Sou Epilèpsi Metòd: Prezantasyon Fasilitatè a ak Diskisyon ak tout Gwoup la Tan: 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: o. Eksplike kisa epilepsi ye. p. Eksplike jan pou reyaji lè yon moun fè yon kriz epileptik. Preparasyon Revize kesyon diskisyon ak lis verifikasyon ki pi ba a. Materyèl Lis verifikasyon Epilèpsi sou paj 34 nan Liv Patisipan an Etap 30 minit 1. Di patisipan yo: Epilèpsi se yon maladi moun nan gen nan sèvo (yon maladi newolojik) kote moun nan ap plede fè kriz. Kriz oswa malkadi se lè yon moun chanje konpòtman oswa pèdi konesans toudenkou epi sa dire detwa minit. Nan kèk kriz, kò moun nan ap tranble epi li pèdi konesans. Epi tou gen kriz kote moun nan kapab gen tout konesans li oswa yon pati nan konesans li. Nan ka sa yo, sèl chanjman ki genyen kapab moun nan dekonekte ak reyalite a epi kapab gen mouvman tankou l ap plede frape po bouch li Mande patisipan yo: Ki eksperyans ou deja fè ak moun ki fè kriz? Èske ou te janm tou pre yon moun pandan l ap fè yon kriz? Si sa te rive ou deja, sa ki te pase? Kijan ou menm oswa lòt moun yo te reyaji? Kisa ou menm oswa moun nan kominote ou a panse ak di sou moun ki fè kriz? Kisa moun yo panse ki lakòz yon kriz? Kijan moun nan kominote ou a reyaji lè yon moun fè yon kriz? 23 Where There Is No Psychiatrist,

100 3. Di patisipan yo: Epilèpsi se yon maladi mantal nerolojik. Se yon chaj kouran nan sèvo a ki lakòz li. Gen plizyè peyi kote moun kwè se yon move lespri, tankou maji, ki lakòz epilepsi, menm jan ak kèk lòt kalite maladi mantal. Gen plizyè kalite kriz epi sa pral depann sou pati nan sèvo a ki frape a, epi dèfwa moun nan ka aji yon fason dwòl. Epilèpsi ka bay moun ki soufri li yo anpil estrès. Anpil moun ki soufri epilepsi ka vin gen pwoblèm emosyonèl. Anpil moun ki soufri epilepsi konn soufri maladi lè moun pèdi bon sans li, depresyon ak anvi touye tèt yo. 4. Mande patisipan yo: Kisa ou panse sou enfòmasyon sa a? Kisa ki pa menm ak ant sa ou te panse sou epilepsi ak enfòmasyon sa a? Kisa ou te deja kwè? 5. Di patisipan yo: Si ou kwaze yon moun ou kwè k ap fè yon kriz epilepsi, ou dwe fè bagay sa yo: Pa kite moun nan poukont li. Mennen moun sa a nan yon sant sante oswa lopital avan 3 jou gentan pase pou yo ka evalye moun nan. Vini ak yon fanmi oswa yon vwazen ki pwòch li pou ede. Trete moun nan ak anpil konpasyon ak jantiyès tout tan. An plis ou dwe swiv lòt etap ak prekosyon ki espesyalman pou epilepsi. Nou pral revize yo kounye a. 6. Mande patisipan yo pou yo jwenn Lis Verifikasyon Epilèpsi nan paj 34 nan liv yo a. Mande yon volontè pou l li enfòmasyon an byen fò: 7. Mande patisipan yo ki kesyon oswa enkyetid yo genyen sou enfòmasyon an epi reponn yo. 8. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Lè yon moun fè yon kriz, ou dwe aji yon fason ki korèk si ou la, epi montre fanmi li ak lòt moun ki la pou yo fè menm bagay la. An plis ou dwe montre fanmi moun nan ak lòt moun yo ki la kisa epilepsi ye, kisa ki lakòz li, ak jan li ka trete. Konsa, moun yo nan kominote a pral kòmanse konprann yo pa dwe pè moun ki fè epilepsi, epi gen tretman pou epilepsi. 84

101 Lis Verifikasyon Epilèpsi sou paj 34 nan Liv Patisipan an Lè yon moun fè yon kriz Menm si ou pa fè anyen ditou, kriz la ap toujou pase. Pandan kriz la, bagay ki pi enpòtan se pou moun nan pa blese tèt li. Eseye vire moun nan sou kote si sa posib. Retire tout bagay ki danjere kote moun nan (bagay ki ka tonbe sou moun nan pandan kriz la; si moun nan fè yon kriz sou wout la, fè yon jan pou machin pa frape li). Pa eseye foure okenn bagay nan bouch moun nan. Pa eseye kenbe moun nan. Pa eseye fòse moun an pran medikaman oswa bwè dlo. Lè kriz la pase, moun nan ka gen dòmi. Konsole moun nan lè li leve. Di moun nan ak fanmi li pou yo ale nan yon sant sante oswa nan lopital avan 3 jou pou yo ka evalye moun nan. Konsèy pou moun ki fè epilepsi a ak fanmi li Se pa maji oswa move lespri ki lakòz epilepsi. Tout moun ki soufri kriz dwe pase yon evalyasyon omwen yon fwa nan men yon moun ki gen kalifikasyon medikal. Sa se pou nou sèten moun sa a pa soufri yon maladi ki lakòz epilepsi. Epilèpsi se yon maladi alontèm epi moun nan kapab bezwen medikaman pandan plizyè ane. Fason pou trete epilepsi se pou pran medikaman yo preskri a regilyèman. Moun ki soufri epilepsi ka viv yon vi nòmal ak kèk ti chanjman nan vi yo. Yo ka marye, fè pitit, ak travay nan prèske tout kalite travay. Moun ki soufri epilepsi pa dwe kondwi, naje poukont yo, oswa travay ak gwo machin oubyen kanpe pre gwo machin, avan yo poko fin pase omwen 1 ane san yo pa fè yon kriz epi yo kontinye pran medikaman yo. Moun ki soufri epilepsi dwe eseye fè bagay sa yo: Dòmi regilyèman Manje regilyèman Limite kantite alkòl yo bwè Evite gwo egzèsis fizik Evite sitiyasyon ki ka fè tansyon yo monte, fè yo eksite toudenkou, oswa bay yo estrès 85

102 Seyans 16 Zouti Debaz Pou Fè Evalyasyon Metòd: Diskisyon ak tout gwoup la, Pyès Teyat, ak Etid Ka Tan: 2 èdtan ak 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: q. Montre jan pou itilize zouti debaz pou fè evalyasyon an ak konpasyon epi yon fason ki apwopriye ak moun ki soufri pwoblèm mantal oswa maladi mantal. Preparasyon Revize enfòmasyon sou zouti debaz pou fè evalyasyon, pyès teyat, ak etid ka ki pi ba a. Ekri lis zouti debaz pou fè evalyasyon an (pi ba a) sou yon gwo fèy papye, epi fe yon lis sa yon moun pa dwe fè pandan konseling (pi ba a) sou yon lòt gwo fèy papye. Mande yon sikològ ki gen eksperyans pou travay ak nou nan seyans sa a. Mande moun ki pral travay ak ou a pou li pare l pou fè 4 pyès teyat istwa n ap kreye a ansanm avèk ou pou Pati 2 seyans sa a, ak 2 pyès teyat pou Pati 2. Montre li deskripsyon pyès teyat yo pi ba a. Pratike davans si li posib. Materyèl Zouti debaz pou fè evalyasyon nan paj 36 nan Liv Patisipan an Pyès teyat nan fen seyans sa a Etid ka nan paj 69 nan Liv Patisipan an Zouti Debaz Pou Fè Evalyasyon ekri nan yon gwo fèy papye Sa moun pa dwe fè pandan yon seyans konseling ekri nan yon gwo fè papye Gwo fèy papye Makè Tep Etap Pati 1 Zouti Debaz Pou Fè Evalyasyon 30 minit 1. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi pran repons kèk nan moun ki vle pale yo byen vit. Di yo si repons yo kòrèk oswa korije yo si yo pa bon. 86

103 Lè yon travayè sante kominotè ap pale ak yon moun ki genyen, oswa te genyen yon pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal, li enpòtan pou w pale ak moun nan avèk konpasyon epi yon fason ki efikas. Poukisa sa enpòtan konsa? Kisa ou dwe fè oswa di moun nan pou pale ak li ak konpasyon epi yon fason ki efikas. 2. Di patisipan yo: Paske ou se yon travayè sante kominotè, ou pral gen pou w pale ak moun ki soufri maladi depresyon oswa kè sere, oswa menm lòt maladi mantal. Nan kèk ka, nou pral fè yon seyans konseling senp ak moun ki gen yon depresyon ki pa twò fò. Kounye a nou pral diskite zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon ou dwe toujou itilize lè ou kominike oswa fè seyans ak moun ki kapab fè depresyon. 3. Afiche lis zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon ou te prepare a. 1. Pale ak moun nan yon kote prive pou konvèsazyon yo ka konfidansyèl epi pou moun nan santi li alèz. 2. Fè atansyon epi respekte si li nan yon eta ki frajil. 3. Montre moun nan anpati. 4. Koute moun nan ak atansyon. 5. Poze kesyon ki bay moun nan plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non pou ou ka konprann pwoblèm moun nan gen nan vi pa li. 6. Aprann tout istwa moun nan. 7. Mete tèt ou nan menm nivo enèji ak moun nan epi monte oswa bese li lè li nesesè. 8. Pale nan menm sans ak kwayans relijye moun nan. 9. Pou chak bagay ki nan lis la, fè yon ti diskisyon ak moun nan sou kesyon sa yo. Di patisipan yo si ide yo bon epi si yo pa bon korije yo epi ajoute nan diskisyon an si li nesesè. Sa nou vle fè se etabli kèk enfòmasyon fondamantal sou chak bagay. Ou pa bezwen antre nan detay sou chak bagay paske nou pral pratike yo nan Pati 3. Kisa sa vle di? Poukisa li tèlman enpòtan? Kijan ou ka fè li? 10. Pandan gwoup la ap diskite, mande patisipan yo pou pataje eksperyans yo te genyen pandan yo t ap fè konseling lòt kote swa nan yon kad fòmèl oswa enfòmèl (tankou pastè, prèt, oswa moun ki nan legliz, tankou pwofesè ak etidyan eksetera). 87

104 11. Afiche lis bagay moun PA dwe fè lè y ap konseye epi diskite li pou yon ti moman. Pou chak bagay ki nan lis la, mande patisipan yo poukisa li enpòtan konsa pou pa fè bagay sa yo pandan seyans konseling nan. Pandan yon seyans konseling debaz ou pa: Pran desizyon pou pasyan yo Jije pasyan yo tankou bon moun oswa move moun Poze pasyan yo kesyon kòmsi ou se lapolis Blame pasyan yo Preche pasyan yo oswa di yo sa yo sipoze fè Fè pwomès ou pap ka kenbe Enpoze pwòp kwayans ou sou pasyan yo 12. Mande patisipan yo pou yo jwenn enfòmasyon sou zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon a nan paj 36 nan liv yo a. Mande kèk moun pou yo li enfòmasyon an byen fò: Konpare enfòmasyon an ak sa patisipan yo te di pandan diskisyon anlè a pandan yon ti moman. Klarifye epi korije nenpòt bagay ki pa sa. Pati 2 Anpati ak Fason pou koute yon moun byen 30 minit 13. Eksplike kijan kounye a patisipan yo pral gade zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon yo an detay. Pou kòmanse, yo pral gade jan pou montre anpati ak koute yon moun byen an detay. 14. Di patisipan yo ou menm ak kolèg ou a pral fè yon pyès teyat ki montre kominikasyon ant yon travayè sante kominotè ak yon moun ki te pèdi madanm oswa mari li depi kèk mwa epi li delala. 15. Mande patisipan yo pou yo swiv travayè sante kominotè a (ou menm ou te jwe a) epi mete yo pre pou diskite sa yo te obsève. 16. Envite kolèg ou a pou li pase devan sal la. Jwe pyès teyat 1 pandan 5 minit konsa. 17. Mande patisipan yo pou pataje sa yo te obsève. Pandan patisipan yo ap pataje, souliye bagay travayè sante kominotè a pa te fè byen. Epi pou fè yon rezime di yo pyès teyat sa a se yon egzanp fason ou pa dwe pale ak moun yo, paske travayè sante kominotè a pa montre moun nan anpati, li pa te tande sa moun nan t ap di a eksetera. 18. Repete menm bagay la pou pyès teyat 2. 88

105 19. Pandan patisipan yo ap pataje sa yo te obsève, souliye bagay travayè sante kominotè a te fè pou montre moun nan anpati epi li te tande sa moun nan t ap di a. Pati 3 Kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non ak Tout Istwa a Nèt 15 minit 20. Eksplike kounye a patisipan yo pral gade 2 lòt zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon an detay: jan pou poze kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non ak aprann tout istwa moun nan. 21. Raple patisipan yo kijan yo fenk sot wè kèk egzanp sou jan pou poze kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non nan 2zyèm pyès teyat la. 22. Di patisipan yo: Kesyon sa yo mande plis pase yon repons wi oswa non. Yo fè moun nan oblije bay yon repons ki long epi ki bay plis enfòmasyon. Nòmalman ou mande kisa, kijan, kilè, kiyès, ki kote, ak pou kisa - paske mo sa yo mande plis enfòmasyon pase yon wi oswa yon non. 23. Mande patisipan yo pou yo sonje moun ki te fè depresyon nan pyès teyat la epi braselide sou plis egzanp bon jan kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non travayè sante kominotè a te ka poze pou aprann plis sou sitiyasyon moun nan. Bay kèk egzanp pou kòmanse braselide. Ekri egzanp patisipan yo sou yon gwo fèy papye. Kijan ou santi ou? Poukisa ou tris konsa? Èske madanm/mari ou te mouri? Èske ou ta renmen pale sa ak mwen? Kisa ki te pase nan vi ou depi madanm/mari ou te mouri a? Kijan ou fè pou jere bagay yo? 24. Di patisipan yo: Kèk fwa ou ka poze kesyon ki bezwen yon repons tou kout oswa yon wi ou non tou. Nòmalman kesyon sa yo mande bagay tankou Èske ou santi ou tris? Èske ou kriye anpil? Èske ou te ale nan fineray la? Men kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non yo pi bon lè ou vle mete moun nan alèz pou pale ak pataje. 89

106 25. Di patisipan yo: Pou w ka konprann sitiyasyon moun nan, ou dwe aprann tout istwa li nèt. Ou gendwa pa ka aprann tout istwa moun nan touswit; li ka pran plis pase yon konvèsasyon oswa seyans pou w fè sa. 26. Poze kesyon sa yo epi ankouraje moun yo braselide. (Patisipan yo pral gen tan pou pratike evalyasyon entèpèsonèl la plis nan seyans k ap vini a.) Kisa ou sipoze fè pou aprann tout istwa moun nan? (Itilize tout zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon yo montre anpati, poze kesyon ki bay moun nan plis espas pou reponn, pale yon kote ki prive, eksetera.); bay moun nan tout tan li bezwen pou eksprime li; kite moun nan pale lib, poze plis kesyon si ou santi moun nan pa te di ou tout bagay; eksetera.) Pati 4 Nivo Enèji 15 minit 27. Eksplike kijan kounye a patisipan yo pral gade yon lòt zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon an detay ankò: mete tèt ou nan menm nivo enèji ak moun nan epi monte oswa bese li lè li nesesè. 28. Envite moun k ap jwe pyès la ak ou a pou li pase devan sal la. Kreye yon pyès teyat tou kout (1-2 minit) kote ou menm w ap jwe travayè sante kominotè a ki gen yon rankont ak yon moun ki gen yon ti kras enèji epi w ap monte li ti kras pa ti kras. 29. Mande patisipan yo pou di ou kisa yo te wè nan pyès teyat la - kijan travayè sante kominotè te travay ak nivo enèji moun nan, kijan moun nan te reyaji, eksetera. 30. Kreye yon lòt pyès teyat pou yon moun ki gen anpil enèji epi fè menm bagay la. Pati 5 Etid Ka 30 minit 31. Eksplike patisipan yo kounye a nou pral egzaminen yon etid ka epi diskite kijan yo ka itilize zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon yo te aprann yo nan sitiyasyon sa a. Mande yon volontè pou l li etid ka Laurette la byen fò: 32. Poze kesyon etid ka yo youn pa youn epi ankouraje moun yo pale. 90

107 Pati 6 Pratik 30 minit 33. Divize patisipan yo an gwoup moun (pa menm gwoup moun ki avan yo). Eksplike travay yo gen pou fè a: Yon moun dwe jwe wòl Laurette epi lòt la jwe wòl travayè sante kominotè a. (Si li nesesè, nou ka envante yon lòt moun ki fè depresyon pou jwe nan plas Laurette.) Moun k ap jwe wòl travayè sante kominotè a dwe montre anpati, koute moun nan byen, poze kesyon ki bay moun nan plis espas pou reponn, aprann tout istwa a nèt, ak jere nivo enèji moun nan. Apre 5 minit konsa, fè moun yo chanje wòl. N ap genyen 10 minit pou travay. 34. Mande gwoup yo pou kòmanse pyès la. Pandan gwoup moun yo ap travay, swiv, epi ede si yo bezwen. Apre 5 minit konsa, mande moun yo chanje wòl. 35. Mande gwoup yo pou sispann travay. Mande patisipan yo pou yo fè kòmantè ak refleksyon sou pwòp eksperyans yo pandan pyès teyat yo: Lè ou t ap jwe wòl travayè sante kominotè a, ki sa ki te mache pi byen? Poukisa? Kisa ki te pi difisil? Poukisa? Kisa ou ka fè pou fè fas a difikilte yo? 36. Pou rezime di moun yo: Ou pral itilize zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon sa yo pou fè yon seyans konseling ak moun egzamen yo te montre yo fè maladi depresyon. Men pa bliye menm si ou pap fè yon seyans fòmèl ak yon moun, ou dwe toujou itilize zouti sa yo pou kominike byen ak moun w ap ede a. 37. Kite lis zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon sa a afiche pandan tout fòmasyon an. 91

108 Zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon 24 sou paj 36 nan Liv Patisipan an 1. Pale ak moun nan yon kote prive pou konvèzasyon yo ka konfidansyèl epi pou moun nan santi li alèz. Bay moun nan yon kote ki kalm ak prive kote li ka santi li alèz pou li pale ak pataje ak ou. Se yon pati enpòtan pou etabli konfyans ant ou menm ak moun nan. 2. Fè atansyon epi respekte si li nan yon eta ki frajil. Souvan moun yo ap goumen ak eksperyans ki twomatize yo ak bagay ki fè yo mal. Si ou respekte moun nan epi ou pa aji yon fason di ak li, sa ap ede li fè ou konfyans. Remak: Menm si w ap eseye konsole moun nan, fè atansyon pou w pa touche yon moun yo te bay kou oswa vyole. 3. Montre moun nan anpati. Anpati vle di ou mete tèt ou nan plas moun nan pou w ka santi sa li santi a epi ou fè moun nan konnen ou konprann sa l ap pase a. Lè ou montre yon moun anpati sa ede anpil. Li ede moun nan santi gen yon moun ki konprann li ka p soutni li, epi li santi li mwens sèl. Epi tou sa rann li pi fasil pou moun nan pale sou bagay ki pa fè li alèz, tankou kòlè, anvi, tristès, oswa wont. Montre yon moun anpati PA vle di ou montre li pitye, bay li konsèy, oswa di li sa ou panse ki bon solisyon pou li a. Pou montre yon moun anpati: Eseye konprann kalite ak degre sa moun nan santi. (Èske moun nan tris oswa fache? Èske se yon ti fache tou piti oswa li fache anpil? Rekonèt sa moun nan santi. (Pa egzanp, di, Mwen ka imajine kijan sa kapab fè ou fache. ) Itilize fraz tankou Ou sanble ou santi... («Ou sanble ou santi ou dekouraje.»); «Sanble ou...» (Sanble ou tris anpil). 4. Koute moun nan ak atansyon. Sa vle di ou dwe fè atansyon ak sa moun nan ap di oswa montre ou ak jan li eksprime li ak kò li, ou fè atansyon jan ou eksprime ou tou, epi poze kesyon detanzantan pou montre ou enterese nan sa l ap di a. Lè ou fè atansyon pou montre yon moun w ap koute li byen se yon bagay ki ka ede anpil pou geri moun. Pou montre yon moun w ap koute li byen: Gade moun nan je lè w ap pale ak li. Fè atansyon epi konsantre sou sa l ap di a. Pa kite lide ou ale lòt kote. Itilize ekspresyon ki apwopriye epi souke tèt ou pou montre li w ap koute. Ankouraje moun nan ak ti kòmantè tankou «wi, en en,» eksetera. Poze kesyon pou klarifikasyon. Pa koupe pawòl li. 24 Nou te itilize enfòmasyon nan Weissman, Myrna ak Lena Verdeli, IPT-EST for Depression in Haiti: for Patients Who Have Screened Positive for Depression [Terapi Entèpèsonèl Pou Maladi Depresyon an Ayiti: Pou Pasyan ki Ekzamine Pou Maladi Depresyon], (liv ak dwadotè ki pa pibliye, me 2012) (Apre sa nou pral refere li tankou IPT-EST for Depression in Haiti). 92

109 Zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon swit 5. Poze kesyon ki bay moun nan plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non pou ou ka konprann pwoblèm moun nan gen nan vi pa li. Enfòmasyon yon moun bay ou pral depann sou fason ou poze kesyon an. Poze kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non pou ankouraje moun nan pou pataje ak reponn ou nan fason li wè bagay yo li menm. Kesyon sa yo mande plis pase yon wi oswa non. Nòmalman ou mande kisa, kijan, kilè, kiyès, ki kote, ak pou kisa - paske mo sa yo mande plis enfòmasyon pase yon wi oswa yon non. Egzanp kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non: Kilè ou panse depresyon an te kòmanse? Pale li ak mwen. Poukisa ou te santi ou tris konsa semèn sa a. Ki moun ki enpòtan nan vi ou? Kimoun ou te wè nan semèn sa a? 6. Aprann tout istwa moun nan. Ou gendwa pa ka aprann tout istwa moun nan touswit; li ka pran plis pase yon konvèsasyon oswa seyans pou w fè sa. 7. Mete tèt ou nan menm nivo enèji ak moun nan epi monte oswa bese li lè li nesesè. 8. Pale nan menm sans ak kwayans relijye moun nan. Si moun nan pale sou relijyon, montre li ou respekte relijyon li epi gade kijan li jwe yon wòl nan depresyon li a. Pa egzanp, èske kwayans moun nan soulaje li? Èske li fè l santi li abandone? Si kwayans yon moun ofri li fòs epi li jwenn soutyen nan gwoup legliz li, ou ka itilize sa pou ede ak tretman moun nan. Pa egzanp, lè moun nan patisipe nan aktivite legliz li pral santi li plis anpè epi mwens izole. Kèk pastè oswa prèt kapab di yon moun ki fè depresyon, «Bondye ap regle tout bagay, pa okipe w.» Li kapab ede si ou di moun nan, wi, lafwa ka ede, men anpil moun bezwen lòt èd tou, pa egzanp, konseling, medikaman, eksetera. Lòt dirijan nan legliz ka di moun nan, «Bagay sa ap pase paske Bondye ap pini ou.» Li enpòtan pou ou aprann kijan moun nan konprann depresyon li an. Èske moun nan panse se fòt li? Si l panse sa, ou dwe rasire li se pa fòt li. San ou pa ale kont sa relijyon moun nan di, rasire l li ka jwenn èd, epi sa rive anpil moun. Moun nan merite pou li refè, epi ou pral travay pou ede li. Si moun nan vle al chèchè èd kay yon Hougan, di l li ka fè sa men li t ap yon bon ide pou li ale nan sant sante a tou. Lè w ap fè konseling ak yon moun, ou pa: 1. Pran desizyon pou moun nan 2. Jije moun nan tankou yon bon ou move moun 3. Poze moun nan kesyon tankou w se lapolis 93

110 Zouti debaz (sa travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon swit 4. Blame moun nan 5. Preche moun nan oswa di li sa li sipoze fè 6. Fè li pwomès ou pap ka kenbe 7. Enpoze pwòp kwayans ou sou moun nan Pyès TEYAT 1 Moun ki fè depresyon an: Madanm/mari ou te mouri depi kèk mwa, epi ou santi ou tris anpil. W ap plede kriye. Pa gen anyen ki enterese ou ankò. Ou pa santi gen lajwa ki rete nan vi ou ankò. Ou gen pwoblèm pou dòmi pandan lanwit. Ou santi ou mizerab depi konbyen mwa. Travayè Sante Kominotè: W ap pale ak yon moun ki fè depresyon pou w ka aprann plis sou sitiyasyon li, men ou pa montre anpati epi ou pa koute li byen. Ou pa pote atansyon ak sa l ap di a, ou pa montre pasyans epi ou sanble ou gen lòt bagay nan tèt ou, ou pa poze kesyon, ou reponn telefòn pòtab ou, koupe pawòl li, di moun nan sa pou li fè, eksetera. Pyès TEYAT 2 Moun ki fè depresyon an: Madanm/mari ou te mouri depi kèk mwa, epi ou santi ou tris anpil. W ap plede kriye. Pa gen anyen ki enterese ou ankò. Ou pa santi gen lajwa ki rete nan vi ou ankò. Ou gen pwoblèm pou dòmi pandan lanwit. Ou santi ou mizerab depi konbyen mwa. Travayè Sante Kominotè: W ap pale ak yon moun ki fè depresyon pou aprann plis sou sitiyasyon li. Ou montre li anpati epi ou koute li byen. Ou eseye konprann ak rekonèt sa moun nan santi. Ou pote atansyon, montre moun nan w ap koute ak ekspresyon nan figi ou, ou souke tèt ou, ankouraje moun nan, poze kesyon ki bay moun nan espas pou reponn pou w ka aprann plis, ou pa koupe pawòl moun nan, eksetera. 94

111 Etid Ka: Laurette sou paj 69 nan Liv Patisipan an Pandan detwa mwa ki sot pase yo, ou remake Laurette, yon dam mari li te kite pou yon lòt fi depi plizyè mwa, parèt tris tout tan. Se raman li kite kay la, li kriye anpil, epi li sanble yon moun ki fè depresyon. Li pa chante nan koral legliz la ankò, malgre li te renmen chante epi li te yon bon fidèl legliz. Ou ale lakay Laurette pou pale ak li pou konprann sitiyasyon an pi byen. Lè ou vizite, tout 5 timoun Laurette yo nan kay la epi chaje ak bri. Ki kote ou ka al pale ak Laurette pou ankouraje nou pale an prive ak pou li santi li alèz? Kisa ou ka di pou montre li anpati? Kisa ou ka di pou montre li w ap koute li byen? Ki kesyon ou ka poze li pou bay plis espas pou reponn pou w ka konprann pwoblèm Laurette genyen ak konprann tout istwa a nèt? Kisa ou te ka di oswa fè pou ou ka nan menm nivo enèji ak li epi monte enèji pa li ti kras pa ti kras? Si Laurette pale sou lafwa li, kisa ou te ka di oswa fè? 95

112 Seyans 17 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon Metòd: Prezantasyon fasilitatè, Aktivite ti gwoup, ak Pyès Teyat Tan: 9 èdtan ak 45 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: r. Montre kijan pou ede moun ki soufri maladi depresyon ak edikasyon, evalyasyon entèpèsonèl, ede li rekòmanse fonksyone tankou anvan, montre li jan pou detann li, epi fè jesyon ak teknik re-evalyasyon. Preparasyon Revize enfòmasyon sou edikasyon, evalyasyon entèpèsonèl, ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan, jan pou detann, ak jesyon ak re-evalyasyon Revize Senaryo pou Evalyasyon Entèpèsonèl la ki pi ba a. Mande yon kolèg ki gen eksperyans pou mete li pre pou kreye yon pyès teyat pou Pati 1, 2, 3, ak 4 pi ba a. Pratike davans si li posib. Ekri tit «Edikasyon» sou yon gwo fèy papye epi ekri sa anba li: 1) Di sa pwoblèm nan ye. 2) Bay soutyen a) bay lespwa; b) fè moun nan aksepte li malad; c) mobilize tout moun ki ka bay sipò. Ekri 4 zòn kote pwoblèm nan chita yo sou yon gwo fèy papye: 1) Yon pwòch te mouri, chagren; 2) Gwo diskisyon ak dezagreman; 3) Chanjman oswa tranzisyon nan vi li; 4) Li santi li sèl epi li pa gen zanmi. Materyèl Kat zòn kote pwoblèm nan chita a ekri nan yon fèy papye Enfòmasyon sou edikasyon, evalyasyon entèpèsonèl, ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan, jan pou detann ak jesyon ak re-evalyasyon sou paj 39 nan Liv Patisipan an Senaryo pou Evalyasyon Entèpèsonèl sou paj 40 nan Liv Patisipan an. Konsèy: Si w pa gen anpil tan pou fè fòmasyon an, bay pati 1 ak 4 priyorite. Pati sa yo kouvri entèvansyon ki pi fondamantal travayè sante kominotè yo dwe fè tout mwayen pou mete ansanm pou trete depresyon an (siko-edikasyon ak relaksasyon) Ou ka fè pati 2, 3, ak 5, ki kouvri evalyasyon entèpèsonèl, aktivasyon konpòtman, re-evalyasyon ak antretyen, pita nan fòmasyon sa a oswa nan yon lòt fòmasyon alavni. Pou metrize zouti nou entwodi nan seyans sa a, patisipan yo pral bezwen pratike pandan fòmasyon revizyon oswa seyans pou fè pratik yo, ak direksyon sikològ ki te resevwa fòmasyon nan entèvansyon sa yo. 96

113 Etap Pati 1 Edikasyon 1 èdtan 1. Di patisipan yo: Pandan seyans sa a, ou pral aprann sou plizyè entèvansyon (teknik) ou ka itilize pou ede moun ki fè depresyon oswa ou panse kapab fè depresyon. Nou pral kòmanse ak edikasyon. Nan kontèks sa a, edikasyon vle di w ap aprann moun nan. Ou fè li konnen li kapab fè yon depresyon, w ap eksplike li sa sa vle di, epi ou bay li sipò. 2. Mande kolèg ou a pou li pase devan sal la. Eksplike patisipan yo ou pral fè yon pyès teyat kote travayè sante kominotè a ap fè edikasyon yon moun ki kapab fè depresyon. Mande patisipan yo pou yo koute epi swiv byen paske apre sa ou pral mande yo pou yo di ou sa travayè sante kominotè te fè ak sa li te di. 3. Jwe pyès teyat pou maladi lè moun pèdi bon sans li a pandan 5 minit konsa. Mete bagay tankou: di kisa pwoblèm nan ye ak ankouraje moun nan (bay lespwa, fè li aksepte li malad, epi chèche sipò) nan pyès teyat la. 4. Pou wè si moun yo konprann pyès teyat la poze yo kesyon tankou: Lè w ap fè edikasyon yon moun ou sispèk ka ki fè depresyon, premye bagay ou dwe fè se di kisa pwoblèm nan ye. Nan pyès teyat la, ki sa travayè sante kominotè a te fè pou di kisa pwoblèm nan ye? Poukisa li enpòtan pou fè sa? Apre ou fin di kisa pwoblèm nan ye, ou dwe bay moun nan soutyen. Lè ou bay moun nan soutyen pandan w ap fè edikasyon moun nan gen 3 bagay pou ou fè: bay moun nan lespwa, fè moun nan aksepte li malad, epi mobilize tout moun ki ka bay sipò. Nan pyès teyat la, ki sa travayè sante kominotè a te fè pou bay moun nan lespwa? Poukisa li enpòtan pou fè sa? Ki sa travayè sante kominotè a te fè pou fè moun nan aksepte li gen yon pwoblèm? Poukisa li enpòtan pou fè sa? Kisa travayè sante kominotè an te fè pou ede moun nan kòmanse mobilize tout moun ki ka bay sipò? Poukisa li enpòtan pou fè sa? 5. Mande patisipan yo pou yo jwenn enfòmasyon sou edikasyon sou paj 39 nan liv yo a. Mande yon volontè pou l li enfòmasyon an byen fò: Pou chak bagay ki nan liv la, mande patisipan yo pou yo sonje kisa travayè sante kominotè la te fè ak sa li te di. Raple patisipan yo pou edikasyon an dwe fèt touswit apre egzamen an, oswa pou pita, pandan premye seyans swivi a. 97

114 6. Divize patisipan yo an gwoup 2 (pa menm gwoup ki te nan seyans avan yo). Afiche fèy papye edikasyon ou te prepare a epi revize li pou yon ti moman. 7. Mande gwoup yo pou yo kreye yon pyès teyat kote yon travayè sante kominotè ap aprann yon moun ki fè depresyon. Yo dwe chanje wòl apre 5 minit konsa. Gwoup yo dwe sonje pou yo itilize zouti debaz pou fè evalyasyon yo te aprann nan seyans avan an. 8. Pandan yo ap jwe a, mache ak kolèg ou a epi swiv. Ede epi bay konsèy lè yo bezwen. 9. Apre 15 minit konsa, rasanble tout moun. Mande patisipan yo: Lè w ap aprann yon moun, kisa ki mache pi byen? Poukisa? Lè w ap aprann yon moun, kisa ki pi difisil? Poukisa? Kijan ou ka jere difikilte sa yo? 45 minit 10. Mande 2 moun pou vin devan pou jwe pyès wòl la. Fè pyès wòl la dire sèman yon 5 minit konsa. 11. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje moun yo pale. Kisa ki te pase pandan pyès wòl la? Kijan travayè sante kominotè a te bay non pwoblèm nan, bay lespwa, elatriye? Kisa travayè sante kominotè a te fè byen pandan pyès wòl la? Kisa li te ka fè pi byen yon pwochèn fwa? Fè sa ankò ak lòt moun tout tan ou gen tan. Pati 2 Evalyasyon Entèpèsonèl 30 minit 13. Di patisipan yo: Apre ou fin aprann moun nan, li ap enpòtan pou ou konprann sitiyasyon li pi byen. Sa pral ede ou detèmine ki kalite èd moun nan kapab bezwen. Epi tou li ka ede moun nan si ou idantifye etap li kapab pran pou l santi li miyò. Sa a rele yon evalyasyon entèpèsonèl. Sa se lè ou itilize Sikoterapi Entèpèsonèl pou konprann depresyon. Se yon metòd travayè sosyal ak sikològ Zanmi Lasante ki fòme yo dwe itilize. Evalyasyon entèpèsonèl se lè ou chèche konnen kisa ki kapab rezon depresyon moun nan. Pa bliye gen anpil bagay ki ka lakòz depresyon: bagay moun nan fèt ak li, bagay ki nan lespri li, ak bagay nan sosyete li a. Youn nan bagay ki ka lakòz depresyon se yon 98

115 bagay pase nan vi moun nan oswa yon bagay ki deklannche li. Rechèch montre gen 4 gwo bagay ki deklannche, oswa zòn kote pwoblèm chita, ki ka lakòz depresyon. 14. Mande patisipan yo kesyon sa a, ankouraje yo braselide, epi ekri repons yo sou yon gwo fèy papye. Sonje moun ou konnen ki kapab te fè depresyon, oswa pwòp eksperyans pa ou. Ki kalite evenman ou panse ki ka lakòz depresyon? 15. Afiche lis 4 zòn kote pwoblèm nan chita ou te prepare yo. Eksplike kijan gen rechèch ki montre kijan 4 pwoblèm sa yo kapab bay depresyon. Eksplike chak zòn pwoblèm pandan yon ti moman tou kout: 1. Yon pwòch moun nan ki mouri, chagren 2. Diskisyon ak dezagreman 3. Chanjman oswa tranzisyon nan vi moun nan 4. Moun nan poukont li oswa pa gen zanmi oswa paske li pa ka fè zanmi oubyen li pa ka kenbe zanmi li fè yo 16. Mande patisipan yo pou yo gade lis evenman ki ka lakòz depresyon nou te diskite nan brase lide a. Pou chak bagay ki nan lis la, mande patisipan yo pou yo idantifye nan kiyès nan 4 zòn pwoblèm yo li tonbe. Ekri nimewo a akote chak bagay. 17. Mande patisipan yo si yo gen nenpòt kesyon sou 4 zòn pwoblèm yo epi reponn kesyon yo. 40 minit 18. Di patisipan yo: Pou fè evalyasyon entèpèsonèl la, ou dwe poze kesyon, pale ak moun nan, epi di kiyès nan 4 zòn pwoblèm yo ki kapab lakòz depresyon moun nan. Nan kèk ka, kapab gen plis pase yon pwoblèm ki lakòz depresyon an. Kounye a ou pral pratike sa. 19. Divize patisipan yo an 4 ti gwoup epi bay chak gwoup youn nan 4 zòn kote pwoblèm nan chita a. Bay chak gwoup yon gwo fèy papye ak yon makè. Eksplike travay ti gwoup la: Ak ti gwoup ou a, braselide sou kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non yo ak kesyon ki mande yon kesyon senp tankou wi oubyen non pou w ka aprann sou zòn pwoblèm sa a. Ekri kesyon ou yo sou yon fèy papye. Chwazi yon manm gwoup pou prezante kesyon yo bay tout gwoup la. N ap genyen 35 minit pou travay. 99

116 20. Mande ti gwoup yo pou kòmanse travay. Pandan gwoup yo ap travay, fè yon pase nan sal la pou ede moun ki bezwen. Avèti gwoup yo lè yo rete 15-, 5-, ak lè yo rete 1- minit. 45 minit 21. Mande chak reprezantan gwoup pou pataje kesyon gwoup pa yo. Pran kòmantè ak sijesyon nan men patisipan yo epi di si repons yo bon bon epi korije si yo pa bon. 35 minit 22. Divize patisipan yo an gwoup de moun tou nèf. Eksplike travay sa a: Deside kiyès ki pral jwe wòl travayè sante kominotè a ak kimoun ki pral jwe moun ki fè depresyon an. Chwazi youn nan 4 zòn kote pwoblèm nan chita a epi deside sou yon sitiyasyon an patikilye pou moun ki fè depresyon an li menm. Pa egzanp: zòn = yon pwòch ki mouri; sitiyasyon = tibebe yon madanm te mouri. Pratike yon ti pyès teyat. Travayè sante kominotè a dwe poze kesyon pou evalye ak konprann sitiyasyon moun nan. Travayè sante kominotè a dwe itilize zouti debaz pou fè evalyasyon li te aprann nan seyans avan an (fason pou koute moun byen ak pou montre anpati a.) Apresa chwazi yon lòt zòn kote pwoblèm nan chita ak sitiyasyon, epi chanje wòl. N ap genyen 30 minit pou travay. 23. Mande gwoup moun yo pou kòmanse travay. Pandan gwoup de moun yo ap travay, pase nan sal la, swiv, epi ede si yo bezwen. Avèti gwoup de moun yo 15 minit davans pou yo ka chanje wòl. 45 minit 24. Mande gwoup yo pou sispann travay. Poze kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm pou yon ti moman: Kisa ou te aprann lè ou te ap fè pyès wòl sa yo? Kisa ki te mache pi byen? Poukisa? Kisa ki te pi difisil? Poukisa? Kijan ou te ka fè pou jere difikilte yo? 25. Mande patisipan yo pou yo jwenn enfòmasyon sou evalyasyon entèpèsonèl yo sou paj 40 nan liv yo a (ki fini ak seksyon Rezime a). Pase sou enfòmasyon an ak patisipan yo epi mande ki kòmantè oswa kesyon yo genyen. 100

117 26. Di patisipan yo: Sa yo se sèlman egzanp kesyon pou itilize. Lè w ap evalye sitiyasyon yon moun, kesyon ou pral poze a egzakteman ap diferan pou chak moun, daprè sitiyasyon moun nan. Li kapab pran plis pase yon seyans pou fini ak evalyasyon entèpèsonèl la. Pa gen pwoblèm. Li enpòtan pou w konnen tout istwa moun nan nèt. 40 minit 27. Mande 2 moun pou vin devan pou jwe pyès wòl la. Fè pyès wòl la dire sèman yon 10 minit konsa. 28. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje moun yo pale. Kisa ki te pase pandan pyès wòl la? Kijan travayè sante kominotè a te evalye sitiyasyon moun nan? Ki kesyon li te poze? Kisa travayè sante kominotè a te fè byen pandan pyès wòl la? Kisa li te ka fè pi byen yon pwochèn fwa? 29. Fè sa ankò ak lòt moun tout tan ou gen tan. 35 minit 30. Di patisipan yo: Edikasyon ak evalyasyon entèpèsonèl ka ede moun nan kòmanse refè. Pou chak zòn pwoblèm ou te jwenn pandan evalyasyon entèpèsonèl la, ou ka pwofite pou ede moun nan devlope yon plan oswa eseye chanje yon bagay pou li jwenn yon alemye nan fason li santi li. 31. Mande patisipan yo pou yo mete ti gwoup 4 moun yo te gen avan nan seyans sa a ansanm (pou 4 zòn pwoblèm yo). Mande chak ti gwoup pou yo jwenn enfòmasyon sou zòn pwoblèm yo sou paj 44 nan liv yo (enfòmasyon an kòmanse ak, Pou chak zòn pwoblèm ou te jwenn pandan evalyasyon entèpèsonèl la, ou ka pwofite pou... ). Eksplike travay ti gwoup la: Al chèche enfòmasyon pou pwoblèm yo te ba ou travay la. Mande yon manm gwoup li l byen fò. Chèche senaryo pou pwoblèm ou a sou paj 71 nan liv ou a epi mande yon moun ki vle pou li l byen fò. Diskite sa ak gwoup ou a: Kisa travayè sante kominotè an te ka fè pou ede moun nan devlope yon plan oswa chanje yon bagay? Mete ou pre pou pataje lide ou yo ak gwoup la. N ap genyen 30 minit pou travay. 101

118 32. Mande ti gwoup yo pou kòmanse travay. Pandan gwoup yo ap travay, fè yon pase nan sal la pou ede moun ki bezwen. Avèti gwoup yo lè yo rete 10-, 5-, ak lè yo rete 1- minit. 45 minit 33. Mande premye ti gwoup la pou li senaryo li a ak sijesyon li genyen yo. Pran kòmantè oswa kesyon nan men lòt ti gwoup yo epi di si repons yo kòrèk epi korije yo si yo pa bon. 34. Fè menm bagay la ak rès gwoup yo. Pati 3 Ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan 30 minit 35. Di patisipan yo: Ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan se yon tretman ki konsantre sou chanje konpòtman yon moun pou ede li jwenn yon alemye. Nan tretman pou ede de moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an, moun nan idantifye aktivite ak relasyon ki enpòtan pou li. Epi travayè sante kominotè a ankouraje moun nan pou li patisipe nan aktivite oswa relasyon sa a pandan yon peryòd chak jou. Pandan seyans yo, travayè sante kominotè a ak moun nan evalye kijan aktivite sa yo afekte depresyon moun nan. 36. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo braselide pou yon ti moman: Ki kalite relasyon oswa aktivite ki fè ou santi ou pi byen, pi kontan oswa pi an pè? Sonje moun nan kominote a ou konn travay ak yo. Ki kalite relasyon oswa aktivite ki fè yo santi yo pi byen, pi kontan oswa pi an pè? 37. Di patisipan yo: An plis evalyasyon ak ede moun nan ak pwoblèm entèpèsonèl, ou pral itilize sévi ak metòd pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an pou ede li kòmanse santi li miyò. Ou pral ede moun nan idantifye aktivite ki ede li santi li miyò, ak ankouraje moun nan fè yo. Kounye a nou pral pratike sa: 38. Mande kolèg ou a pou li pase devan sal la. Kreye yon pyès teyat pou jwe (10 minit konsa). Pyès teyat la dwe yon egzanp ki montre y ap ede yon moun pou chwazi yon aktivite li ka fè pandan 15 minit pou kòmanse, epi monte li 30 minit ou plis chak jou. 39. Apresa, mande patisipan yo pou di ou sa yo te wè ak sa yo tande pandan pyès teyat la. Kijan travayè sante kominotè a te ede moun nan idantifye yon aktivite li pran plezi ladan? 102

119 Kisa aktivite a te ye? Konbyen fwa konsa travayè sante kominotè a te konseye moun nan pou li fè aktivite a? Anpil fwa oubyen pa ase? 35 minit 40. Di patisipan yo: Kèk fwa li difisil pou yon moun ki fè depresyon jwenn yon aktivite li pran plezi ladan oswa ki fè l santi li an pè. Ou ka mande moun nan pou li sonje nan ki aktivite li te konn pran plezi avan. Pa egzanp, si yon papa ki fenk pèdi yon timoun te renmen al lapèch nan lanmè, ankouraje li pou l al fè sa ankò. Kounye a ou pral pratike sa. 41. Divize patisipan yo an gwoup 2 moun (pa menm gwoup moun ki te avan yo). Bay chak gwoup youn nan 4 zòn pwoblèm yo pou travay. Eksplike travay sa a: Ansanm ak patnè ou a, li enfòmasyon sou tretman pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan nan liv nou yo byen fò. Deside kiyès ki pral jwe wòl travayè sante kominotè a ak kimoun ki pral jwe moun ki fè depresyon an. Deside kisa ki pral sitiyasyon moun ki fè depresyon an (daprè zòn pwoblèm yo te ba ou pou travay la). Pyès teyat se yon egzanp tretman pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan. Pyès teyat sa yo dwe kout. Yo pa dwe plis pase 5 minit konsa. Apresa chwazi yon nouvo sitiyasyon pou moun ki fè depresyon an epi chanje wòl. N ap genyen 30 minit pou travay. Pandan w ap pratike, mwen pral swiv epi chwazi kèk gwoup pou jwe pyès teyat la pou nou. M pap di nou ki gwoup m pral chwazi. Se sa ki fè tout moun dwe mete yo pre pou jwe. 42. Mande gwoup 2 moun yo pou kòmanse travay. Pandan yo ap travay, mache nan sal la, ede moun ki bezwen, swiv, epi chwazi detwa gwoup pou jwe pyès teyat la devan tout gwoup la. Avèti gwoup yo lè yo rete 10-, 5-, ak lè yo rete 1- minit. 45 minit 43. Mande gwoup yo pou sispann travay. Mande yon gwoup pou vin devan epi jwe pyès teyat yo a. Jwe pyès teyat la pandan 10 minit konsa. 44. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm tou kout: Kisa ki te pase pandan pyès teyat la? Kijan travayè sante kominotè a te ede moun nan 103

120 rekòmanse fonksyone tankou anvan? Kisa travayè sante kominotè a te fè byen pandan pyès teyat la? Kisa li te ka fè pi byen pwochèn fwa? 45. Fè menm bagay la ak yon lòt gwoup oswa 2 si nou gen tan. 46. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm tou kout: Ki kesyon ou genyen sou jan pou itilize sévi ak tretman pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan? Kisa ou panse ki pral pi difisil pou w fè sa? Kijan w ap ka jere difikilte yo? Pati 4 Detant 25 minit 47. Eksplike patisipan kounye a yo pral pratike yon lòt entèvansyon : montre yo jan pou detann yo. 48. Fè yon egzèsis ak patisipan yo pou detann yo ak egzanp ki pi ba a, oswa yon lòt egzanp si li bon. 49. Lè ou fini, mande patisipan yo kijan yo te santi yo pandan egzèsis la ak kijan li te ede yo detann yo. 50. Mande patisipan yo pou yo pratike a de. Patnè yo dwe chanje plas pou tou de ka jwenn yon chans pou pratike ni jan pou dirije egzèsis pou yo detann yo ak jan pou yo fè eksperyans pou yo detann yo tou. 51. Mande patisipan yo pou yo jwenn enfòmasyon sou jan pou detann yo a nan paj 46 nan liv yo a. Fè yon ti revize enfòmasyon an. Pati 5 Re-evalyasyon ak Jesyon 30 minit 52. Di patisipan yo: Lè ou rankontre ak yon moun, ou pral itilize zouti pou fè egzamen an pou wè si moun nan ap fè pwogrè. An plis zouti pou fè egzamen an, ou dwe mande moun nan kijan li santi l. Si moun nan ap fè pwogrè, ou dwe ede moun nan pou li evite depresyon an tounen tou. Metòd sa a rele re-evalyasyon ak jesyon. 104

121 53. Mande kolèg ou a pou li pase devan sal la. Jwe pyès teyat pou maladi lè moun pèdi bon sans li a (5 minit konsa). Lè yap jwe pyès teyat la yo dwe pase tout etap re-evalyasyon pou yon moun ki te deja fè kèk seyans ak travayè sante kominotè epi li pa fè depresyon ankò (bay sa ou panse sou evalyason ki negatif, diskite kijan pou evite moun nan fè maladi a ankò, diskite bagay ki ka bay moun nan estrès demen, epi kreye yon plan aksyon) 54. Apresa, mande patisipan yo pou di ou sa yo te wè ak tande pandan pyès teyat la. Kisa travayè sante kominotè an te fè pou ede moun nan re-evalye kondisyon li a? Ki sa moun nan pral bezwen fè pou li pa fè yon depresyon ankò? Ki plan aksyon moun nan genyen si li ta santi depresyon an ap tounen. 55. Mande patisipan yo pou yo jwenn enfòmasyon sou re-evalyasyon, jesyon, ak retou maladi a sou paj 47 nan liv yo a epi revize enfòmasyon an pandan yon ti moman. 56. Mande patisipan yo pou yo al travay ak menm patnè yo te gen nan pratik pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an. Mande yo pou yo itilize menm sitiyasyon yo te gen avan an, epi pou fè yon pyès teyat re-evalyasyon pou moun nan, ki pa fè depresyon an ankò. Bay gwoup la yon 5 minit konsa pou pratike. 57. Mande patisipan yo pou fè kòmantè sou pyès teyat yo fè pou re-evalyasyon an. Kisa ki te mache pi byen lè ou t ap ede moun nan re-evalye? Ki kesyon ou genyen sou re-evalyasyon ak jesyon? 105

122 Senaryo pou Evalyason Entèpèsonèl sou paj 71 nan Liv Patisipan an Yon pwòch moun nan ki mouri Yon papa te pèdi premye pitit gason l nan yon aksidan moto kèk mwa pase. Chak jou papa a vin santi li pi tris. Madanm li di li pa soti, li pa pale ak vwazen yo, li pa pase tan ak timoun li yo jan li te konn fè avan. Diskisyon ak Dezagreman Yon madanm te fè yon gwo diskisyon ak yon sè li. Chak fwa sè a vin vizite li, li di madanm nan li pap elve 2 timoun piti li yo byen. Madanm nan pa dakò paske li twouve li ap fè yon bon travay ak timoun li yo. Madanm nan te konn toujou kontan lè li ak sè a, men kounye a bagay yo vin difisil. Depi kèk jou madanm nan santi li tris anpil. Chanjman oswa tranzisyon nan vi moun nan Yon jennonm fenk pèdi travay li. Depi kèk jou l ap chèche travay men li pa jwenn anyen. Li santi li tris, epi kè li ap sote pou si li pa jwenn yon lòt travay. Li pa vle pase tan ak zanmi li yo ak mennaj li ankò paske li panse yo pral jije li pou travay li pa ka jwenn nan. Moun nan poukont li oswa pa gen zanmi Yon granmoun fanm pèdi mari li depi plizyè ane. Li te byen kontan li te gen yon bon ti koup ki te rete tou pre li a, ki konn pase tan ak li. Li te konn al chita ak yo lakay yo pou pale, ede ak timoun yo oswa fè manje, epi fè tan an pase. Dènye pitit koup la fenk diplome epi li kite kay la, kifè yo deside al rete nan yon lòt vil. Depi yo pati a, granmoun nan santi li poukont li epi li tris. 106

123 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon 25 sou paj 39 nan Liv Patisipan an Sa a se jis yon gid. Pa li tèks sa a lè w ap fè yon seyans ak yon pasyan. Men, itilize li sèlman tankou yon gid pou w ka sonje sa pou w fè ak sa pou w di. Edikasyon Edikasyon itil nenpòt lè, men sitou apre moun nan fin ase yon tès epi ou twouve li fè depresyon (pozitif), swa nan premye rankont ou ak moun nan oswa pandan rankont pou fè swivi a. 1. Di sa pwoblèm nan ye. Fè moun nan konnen li kapab fè depresyon. Di (pa egzanp): «Pandan evalyasyon ou, ou te pale sou plizyè sentòm. Lè ou pa santi ou byen, ou pa ka dòmi, manje oswa leve nan kabann, epi ou pa ri oswa vle wè zanmi ou yo ankò, tout bagay sa yo fè pati depresyon. Sentòm sa yo te bay pwoblèm nan travay ou ak relasyon ou yo tou. Depresyon se yon maladi anpil moun genyen, epi se pa fou moun nan fou. Eske ou pa konnen okenn lòt moun ki te gen menm pwoblèm sa a»? 2. Bay yo soutyen. Bay lespwa. Di: «Gen tretman pou depresyon. M ap ede ou jwenn tretman ou bezwen an, epi ou pap pran twòp tan pou santi ou miyò.» Fè moun nan aksepte li malad. Di: «Jan mwen te di ou avan, ou kapab pa ka fè tout bagay ou vle ak bezwen fè yo pandan ou fè depresyon an. Pou ou ka fè sa ou gen pou fè chak jou ou kapab bezwen fanmi ak zanmi ou yo ba ou yon ti kout men. Ou pral wè lè ou kòmanse gen plis fòs, w ap ka fè plis bagay, menm jan ak avan.» Mobilize tout moun ki ka bay sipò. Mande: «Kiyès ki ka ede ou ak tout responsablite ou yo pandan w ap eseye refè? Eske ou panse ou ka pale ak li semèn sa a?» Evalyason Entèpèsonèl Objektif evalyasyon entèpèsonèl la se pou konprann sitiyasyon moun nan lè depresyon an te kòmanse a an detay, ak kijan li lye ak 4 zòn kote pwoblèm nan chita yo. Ou dwe chèche konnen sa ki te pase (istwa moun nan) ak kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non epi ou dwe koute moun nan byen. 25 IPT-EST in Haiti. 107

124 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Chèche konnen sa k ap pase nan vi moun nan kounye a (fanmi, travay, zanmi, eksetera). Fè atansyon pou w wè sa ki t ap pase nan relasyon ki enpòtan yo lè depresyon an te kòmanse a. Pi ba nou mete kèk egzanp kesyon ou ka poze pou w jwenn plis enfòmasyon sou sa ki t ap pase nan vi moun nan lè li te vin fè depresyon an (zòn kote pwoblèm nan chita a). Gen 4 gwo zòn kote pwoblèm nan chita ki ka lakòz depresyon: 1. Yon pwòch moun nan ki mouri, chagren 2. Diskisyon ak dezagreman 3. Chanjman oswa tranzisyon nan vi moun nan 4. Moun nan poukont li oswa pa gen zanmi Pou kòmanse dyalòg la, di (pa egzanp): «Kounye a mwen ta renmen konnen kisa ki t ap pase nan vi ou lè ou te fè depresyon nan jou ki sot pase yo. Kijan bagay yo te ye?» Kite moun nan pale pou l rakonte istwa li. Ou ka itilize kesyon tankou sa yo pou ede moun nan rakonte istwa li. Kilè ou te kòmanse santi ou tris oswa delala Kisa ki t ap pase nan vi ou lè ou te kòmanse santi ou delala a? Ki moun ki enpòtan pou ou? Eske ou antann ou byen ak madanm oswa mari ou? Ak timoun ou yo? Ak lòt fanmi? Eske ou toujou nan kont ak moun? Kiyès? Eske te gen okenn chanjman nan vi ou? Chanjman nan travay? Lakay ou? Nan fanmi ou? Kijan sante ou ye? Kijan sante fanmi ou ye? Eske ou gen menm fòs ou te gen avan an? Èske gen yon moun ki enpòtan pou ou ki te mouri? Eske ou konn santi ou sèl pafwa? Poze kesyon pou idantifye kiyès nan 4 zòn kote pwoblèm nan chita a (si moun nan gen chagren, kont ak lòt moun, chanjman oswa santi li sèl) ki kapab gen pou wè ak depresyon moun nan. Si moun nan reponn «wi» pou nenpòt nan kesyon ki anwo a poze li plis kesyon espesifik pou jwenn plis detay: Eske pwoblèm nan se yon pwòch ki te mouri? Mande: «Eske gen yon moun enpòtan pou ou ki te mouri? Si se wi, kilè sa te rive?» 108

125 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Si se wi, kontinye ak kesyon tankou sa yo ki pi ba a. Kijan lanmò moun sa a te afekte ou? Eske ou gen pwoblèm pou dòmi? Eske ou ka fè travay nòmal ou depi moun sa a te mouri a? Eske ou kriye anpil? Kijan ou santi w parapò ak lanmò a? Kijan fineray la antéman an te ye? Kijan ou fè pou viv san moun nan? Eske ou te gen okazyon pou pale sou defen an ak lòt moun? Eske ou pè pou w pa gen menm maladi ak moun ki te mouri a? Kisa w te fè ak byen moun ki te mouri a? Eske te gen moun ou te ka konte sou yo pou ede ou lè moun nan te mouri a? Ki kalite kout men ou te jwenn? Eske pwoblèm nan se yon dezagreman oswa gwo diskisyon? Mande: «Eske ou nan kont ak yon lòt moun?» (Mete pwoblèm ak kominote oswa otorite nan zòn nan la tou.) Si se wi, kontinye ak kesyon tankou sa yo ki pi ba a. Eske ou ap eseye chanje yon bagay oswa fè relasyon sa a diferan yon lót jan? Eske ou menm ak moun nan toujou pale oswa nou pa pale ankò? Ki degre kont ou ak moun nan? Eske li serye anpil? Eske li tèlman serye ou pa panse n ap ka rezoud li? Eske ou te eseye al kote yon moun pou ede ou rezoud pwoblèm sa a? (Sa a enpòtan sitou si se yon fanm. Eske li te al mande fanmi li pou pale pou li?) Kisa ou ta renmen fè ak relasyon sa a? Eske ou konnen kisa lòt moun nan vle fè? Eske nou te diskite sa? Eske pwoblèm nan se yon chanjman nan vi li oswa yon tranzisyon nan wòl li? Pou w konnen, poze kesyon tankou sa ki pi ba a. Eske gen yon moun ki te vin rete lakay ou oswa ki te kite kay la? Si se wi, banm plis detay. Eske gen yon zanmi ki te pati pa twò lontan? Eske te gen yon chanjman nan relasyon ou ak mari ou? Pitit ou? Fanmi ou? Zanmi ou? 109

126 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Eske ou fenk jwenn yon travay? Eske ou te pèdi travay ou? Eske ou te vin tonbe malad? Eske ou gen pwoblèm ak otorite lokal? Eske ou te gen okenn lót chanjman m pa te mande pou? Eske pwoblèm nan se paske moun nan santi li sèl? Pou w konnen, poze kesyon tankou sa ki pi ba a. Eske ou santi ou sèl kounye a? Poukisa ou santi ou sèl? Eske ou te toujou sèl? Lè ou fin poze kesyon yo, ou dwe gen yon ide lide sou ki sa k ap pase nan vi moun nan ak kilè depresyon an te kòmanse. Ou ka kòmanse lye sa ki te lakòz kòmansman sentòm moun nan ak youn nan 4 zòn kote pwoblèm nan chita a. Di moun nan sa ou kwè ki se zòn pwoblèm nan. Di: «Gen anpil chans rezon depresyon ou a ase [bay non zòn pwoblèm nan]. Mwen kwè sa ap ede ou si nou jwenn fason pou jere sa.» Souvan li pa posib pou fè tout evalyasyon entèpèsonèl la nan yon sèl seyans. Nan ka sa yo, ou ka di: «Nou pral rankontre ankò semèn pwochèn pou diskite pwoblèm sa yo plis epi an ak plis detay.» Revize Fè moun nan sonje li malad epi l ap bezwen mobilize tout moun ki ka bay sipò. Di (pa egzanp): «Pa bliye pandan ou malad a bagay yo ap pi difisil pou ou. Ou kapab bezwen poze pandan yon ti tan epi mande lòt moun pou ede ou. Eske ou gen yon moun ki ka ede ou ak responsabilite ou yo?» Raple moun nan pou li kontinye ak aktivite li renmen ak sa ki enpòtan pou li yo. Di: «Li vrèman enpòtan pou ou kontinye fè bagay ki mete lespri ou an pè epi fè kè ou pi kontan, jan nou te diskite pandan egzamen an. Kijan sa te ye pou ou? Ki lòt aktivite ou ta renmen eseye? Pou chak zòn pwoblèm ou te jwenn pandan evalyasyon entèpèsonèl la, ou ka pwofite pou ede moun nan devlope yon plan oswa eseye chanje yon bagay pou li jwenn yon alemye. 110

127 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Yon pwòch moun nan ki mouri, chagren 1. Ankouraje moun nan pou li pa rete sèl. Ankouraje moun nan pou li kontinye fè bagay ki enterese li yo ak kenbe relasyon li yo, epi devlope nouvo enterè ak relasyon. 2. Ede moun nan jwenn yon lè nan jounen an kote li ka fè dèy li, panse ak moun ki mouri a epi onore li. Ankouraje moun nan pou li konsantre sou aktivite li ka fè kote li ye a nan moman an apre sa. Di (pa egzanp): «Pwochèn fwa ou panse ak pitit gason ou a, eseye di tèt ou w ap panse ak li pandan lanwit, paske ou te di se lè sa ki pi bon piske ou fini ak travay ou epi ou ka repoze. Ou mete lè sa a akote pou li. Lè ou panse ak li pandan jounen an, ou ka di tèt ou, «m konnen m pral panse ak ou pita nan moman pa nou an. Kounye a m pral eseye fin travay nan jaden an.» 3. Ankouraje moun nan pou li fè dèy si li potko gen chans fè sa. Dezagreman oswa gwo diskisyon 1. Ede moun nan konprann yon gwo diskisyon se lè gen yon diferans ant sa kèk moun vle. Pa egzanp, yon mari oswa madanm kapab gen yon diskisyon paske mari a vle madanm nan aksepte pou li soti al bwè pou pran plezi li detanzantan, men madanm nan menm li vle pou mari a travay pou pran swen fanmi an epi trete li byen pito. 2. Ede moun nan reflechi ak diferan fason yo ka rezoud dezagreman an. Di: «Kisa ou ka fè ak sa? Eske nou te gen pwoblèm sa a avan? Kijan nou te jere li? Pou ou menm kisa ki t ap pi bon solisyon pou diskisyon sa a? Kiyès ki ka ede nou panse jan pou rezoud diskisyon sa a?» 3. Ede moun nan chwazi moun ki ka ede li rezoud pwoblèm nan, tankou moun lòt moun li nan kont li a ap tande ak respekte. Chanjman oswa tranzisyon nan vi moun nan 1. Ede moun nan eksprime tristès li parapò ak chanjman oswa tranzisyon nan vi li a epi konprann kijan li gen yon lyen ak depresyon li a. 2. Ede moun nan konsidere fason pou abòde sa k bay li plis pwoblèm nan chanjman oswa tranzisyon nan vi li sa a. Pa egzanp, pou yon pitit fi ki granmoun epi ki kite kay la, di: «Eske ou te di pitit fi ou a kijan ou sonje li? Eske ou ka al vizite li? Kijan ou t ap fè pou jwenn lajan pou peye pou pran bis? Kiyès ki kapab ede?» 111

128 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Moun nan poukont li oswa pa gen zanmi Gen moun ki renmen rete poukont yo epi yo pa devlope yon depresyon paske yo sèl. Men gen anpil moun lè yo poukont yo, sitou si sa fenk kòmanse, sa kapab bay yo depresyon. 1. Ede moun nan wè se paske li poukont li a li kapab fè depresyon an. 2. Ede moun nan panse ak kisa li ka fè pou ogmante aktivite li nan kominote a ak pran kontak ak lòt moun. Ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan Ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan se yon tretman ki konsantre sitou nan chanjman konpòtman yon moun pou ede li jwenn yon alemye. Nan tretman pou ede de moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an, moun nan idantifye aktivite ak moun/relasyon ki enpòtan pou li. Epi travayè sante kominotè a ankouraje moun nan pou li patisipe nan aktivite sa a pandan yon peryòd chak jou. Pandan seyans yo, travayè sante kominotè a ak moun nan evalye kijan aktivite sa yo afekte depresyon moun nan. Ou ka konseye moun nan pou li kòmanse fè aktivite a pandan yon ti tan pa jou, tankou 15 minit, epi ogmante li a 30 minit pa jou. Etap pou Ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan Eksplike moun nan gen zouti ak estrateji ki ka ede li goumen kont depresyon li a. Di (pa egzanp): «Apre yon ti tan, ou pral wè pi byen kijan jan ou santi w ak sa ou santi gen pou wè ak konpòtman ou ak l 1òt evenman. Gen kèk bagay jeneral ou ka fè ki pral ede ou monte moral ou. Youn nan yo rele ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan. Sa vle di nou idantifye moun oswa aktivite ki fè ou santi ou pi byen, pi kontan, ak pi an pè, epi ou fè yo chak jou pandan yon ti tan.» Mande: «Ki moun oswa aktivite ki fè ou santi ou pi byen, pi kontan oswa pi an pè?» Pa egzanp, moun nan kapab santi li pi byen lè li al vizite sè li, mache bò larivyè a, li labib, chante, oswa jwe ak ti nyès li yo. Kèk fwa li difisil pou moun jwenn aktivite ki fè kè yo kontan ak mete lespri yo an pè lè yo fè yon depresyon. Ou ka mande moun nan pou li sonje ki aktivite li te konn pran plezi ladan avan. Pa egzanp, si yon papa ki fenk fè yon timoun te renmen al peche nan lanmè, ankouraje li pou l al fè sa ankò. 112

129 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Mande tout pasyan: «Eske ou panse ou ka eseye fè aktivite sa a pandan sèlman 15 minit chak jou lòt semèn? Apresa n ap ka pale ankò lòt semèn pou wè kijan ou santi ou. Epi ou kapab eseye ogmante tan ou pase nan aktivite ki fè kè ou kontan, oswa tan ou pase ak moun ki fè ou santi ou plis an pè ak plis kè kontan, jiska 30 minit pa jou.» Teknik pou moun ka detann yo ak respire 26 Lè yon moun detann li sa ede li bese enpak estrès genyen sou lespri li anpil. Yo itilize li nan meditasyon tradisyonèl ansanm ak sikoloji modèn tou. Pi bon metòd ki genyen pou moun detann yo se yon kalite egzèsis respirasyon. Se egzèsis sa yo ki bon pou ede moun ki gen pwoblèm emosyonèl. Avan ou montre moun egzèsis ki pi ba a, eseye fè li ou menm. Ou pral santi ou detann ou epi ou kalm. Se yon tretman ou ka fè menm si ou pa santi ou malad. Ou ka fè egzèsis sa a nenpòt lè nan jounen an. Moun nan dwe konsakre omwen 10 minit pa jou pou fè egzèsis la. Li fèt pi byen nan yon sal ki pa gen bri epi kote yo pa pral ka deranje moun nan. 1. Pou kòmanse egzèsis la kouche oswa chita yon kote ki konfòtab. Pa gen yon posizyon espesyal; depi moun nan twouve li konfòtab nan posizyon an li bon. 2. Fèmen zye ou. 3. Apre yon 10 segond, kòmanse konsantre lespri ou sou fason w ap respire a. 4. Konsantre epi respire tou dousman. Respire nòmal nan nen ou. 5. Si moun nan mande kijan pou li respire, ou ka sijere pou li rale souf li epi konte dousman 1 a 3 apresa pouse li jete l pandan l ap konte 1 a 3 epi poze pandan 1 a 3 jiskaske li respire ankò. 6. Ou ka sijere chak fwa moun nan pouse l jete, li ka di nan tèt li poze. Moun ki al legliz ka itilize yon mo ki enpòtan nan kwayans yo. Pa egzanp, yon moun ka di Beniswa Letènèl, Mesi Bondye oubyen Mesi Granmèt. 7. Montre moun nan jan pou li respire fò epi regilye. 8. Moun nan dwe kontinye fè sa pandan omwen 10 minit. 9. Eksplike moun nan si li fè sa chak jou, l ap kòmanse santi avantaj lè ou pran tan pou detann ou nan yon 2 semèn. Ak ase eksperyans, li kapab menm detann li nan diferan sitiyasyon, pa egzanp, pandan li chita nan yon kamyonèt. 26 Where There Is No Psychiatrist,

130 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Re-evalyasyon ak Jesyon Pandan premye rankont ou ak yon moun, si li pa gen gwo siy ki bezwen evalyasyon nan sant sante a, itilize metòd sa yo epi re-evalye kijan moun nan pwogrese apre seyans ou yo. Si apre 2 oswa 3 seyans, rezilta moun nan pa twò wo oswa li pa gen gwo siy depresyon: 1. Di sa ou panse lè egzamen moun nan negatif pou depresyon: «Sanble ou fè pwogrè, m byen kontan. Kisa w panse ki te ede? Kontinye fè aktivite oswa al wè moun ki fè ou santi ou pi byen. Mwen ta renmen wè ou ankò nan yon mwa pou wè kijan ou ye.» 2. Diskite kijan moun nan ka fè pou li pa vin fè depresyon ankò. a. Diskite sa ki ka bay pwoblèm demen, ak zouti moun nan ka itilize pou evite estrès strés b. Mande moun nan kijan l ap fè konnen si depresyon an ap tounen (ki sentòm li t ap remake). c. Itilize zouti ki gen imaj pou fè yon plan aksyon pou montre kijan moun nan pral siveye sentòm li yo epi vin jwenn ekip sante mantal la. Si apre 2 ou 3 seyans evalyasyon pou montre moun nan soufri maladi depresyon: 3. Diskite pwochen etap tretman an : refere nan sant sante a. 4. Diskite kijan nou pral fè pou moun nan kontinye ak tretman an: Kimoun ki pral mennen li nan sant sante a? Kimoun ki pral ede timoun li yo lè li ak ale kay doktè tèt la? Lè Maladi a Retounen 27 Kisa ki «siy pou veye bonè»? Menm si moun nan fè tout sa li kapab pou evite li, sentòm yo ka retounen epi li ka fè depresyon ankò. Moun nan ka fè depresyon an ankò pandan yon ti tan tou kout, tankou detwa jou, li ka avèti li tou piti oswa pa menm avèti l. Men, maladi a ka devlope ankò ti kras pa t kras pandan anpil tan, tankou pandan plizyè semèn. Souvan gen chanjman nan eksperyans moun nan, li santi nan limenm ak nan konpòtman li lè maladi a ap retounen. Pou kèk moun, si chanjman yo piti ou ka pa menm remake yo lè yo kòmanse. Pou lòt moun, chanjman pi vizib ak difisil. Lè moun yo reflechi apre maladi a te fin tounen, souvan yo remake nan kòmansman, menm ti bagay piti yo te siy maladi ap t ap rekòmanse. Yo rele chanjman sa yo «siy pou veye bonè.» Siy pou veye bonè sa yo se ti chanjman nan eksperyans moun nan santi nan limenm ak konpòtman li ki siyale maladi pral rekòmanse ankò. Li enpòtan anpil pou moun nan konnen ki siy ki pral di li depresyon an ap tounen. 27 Manual for Health Counselors,

131 Zouti Konseling Debaz Pou Fè Entèvansyon swit Siy moun konn genyen pou veye bonè Moun nan pa santi li alèz epi kè li ap sote Moun nan manje mwens oswa plis Moun dòmi twòp oswa li pa dòmi ase Moun nan santi li delala oswa li tris Moun nan pa anvi rete kote lòt moun Moun nan pa enterese nan aktivite li te konn renmen avan Moun nan fè kòlè fasil Moun nan santi li fatige Moun nan gen pwoblèm pou li konsantre Kisa yon moun ka fè si sentòm li yo retounen? Lè moun nan remake sentòm sa yo, li dwe konsidere bagay sa yo: Eske nivo estrès li wo? Kisa li ka fè pou bese li? Eske l ap swiv tretman li yo oswa sijesyon yo bay li yo? Eske l ap fè egzèsis pou detann li yo, li eseye pase plis tan an pè, li jwenn moun pou ede li ak pwoblèm entèpèsonèl li yo? Si yo preskri medikaman kont depresyon, èske li pran yo regilyèman? Ale nan sant sante a pou vizite sikològ la. Pale ak yon fanmi oswa zanmi pou ba ou soutyen. 115

132 Seyans 18 Aderans medikal ak siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun Metòd: Prezantasyon Fasilitatè a ak Diskisyon ak tout Gwoup la Tan: 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: s. Idantifye gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman pou maladi mantal ki bezwen yo voye li nan sant sante a touswit. t. Eksplike jan pou ede moun yo swiv yon trètman byen, tankou pran medikaman yo jan doktè a mande. Preparasyon Revize enfòmasyon sou siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman ak jan pou swiv byen tretman yo pi ba a. Mande yon doktè ki gen eksperyans pou travay ak nou nan seyans sa a. Prepare plizyè echantiyon preskripsyon ak asistans doktè a. Materyèl Echantiyon preskripsyon Lis verifikasyon Medikaman sou paj 50 nan Liv Patisipan an Lis siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun anpil moun konn genyen nan paj 52 nan Liv Patisipan an Etap 1. Eksplike kijan youn nan responsablite travayè sante kominotè yo se pou soutni moun ki nan swen k ap resevwa medikaman pou maladi mantal. Pandan seyans sa a patisipan yo pral aprann jan pou fè sa. 2. Di patisipan yo: Sonje gen plizyè diferan kalite ou divés kalite tretman ki ka ede yon moun ki gen yon maladi mantal. Medikaman 116

133 Metòd konseling Estrateji pou amelyore anviwònman sosyal moun nan. Menm jan ak medikaman pou maladi fizik, medikaman pou maladi mantal mache sèlman lè moun nan pran dòz ki korek pandan yon tan ki korek. Gen medikaman moun nan ap bezwen pran pandan plizyè semèn avan moun nan kòmanse fè pwogrè. Tretman ak medikaman kapab bon anpil pou kèk kalite maladi mantal. Pa egzanp, medikaman ka ede pou 28 : Diminye sentòm ki fè tèt li cho yo, tankou tande vwa ki fè li pè. Ede li jwenn yon alemye si li gen move jan. Fè moun nan ka fonksyone yon fason pi efikas nan fanmi ak kominote li. Fè moun nan pa tonbe malad ankò si li pran medikaman an jan li dwe pran li a pandan yon bon ti tan. Depi yon doktè fin deside ki kalite maladi mantal moun nan genyen epi li preskri medikaman ki bon an, travayè sante kominotè a ka ede swiv tretman an. 3. Eksplike kijan travayè sante kominotè a gen kèk gwo responsablite parapò ak medikaman yon pasyan li ap pran: Mande pasyan an regilyèman ki siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun li santi. Pou gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun, voye li nan sant sante a touswit. Gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun se bagay tankou: Moun nan gen lide touye tèt li Tèt bwouye: 1) Moun nan pa konn kote li ye, ki jou, ki mwa, oswa ki ane nou ye; oswa 2) Fanmi oswa zanmi li nan di li pa li menm. Depresyon, kè sere, oswa pèdi bon sans la vin pi mal Kò moun nan rèd, l ap tranble, oswa li gen pwoblèm pou respire. Moun nan santi li fatige oswa li endispoze. Moun nan santi li dwòl ou biza parapò ak jan li konn ye. Ankouraje moun nan pou li swiv byen tretman medikaman yo bay li a. Sa vle di, ankouraje moun nan pou li pran medikaman li chak jou pou tout kantite tan doktè a preskri li a. 28 An Introduction to Mental Health,

134 4. Mande patisipan yo pou yo jwenn Lis Verifikasyon Medikaman an nan paj 50 nan liv yo a. Revize liv verifikasyon an ak patisipan yo konsa: Mande yon moun pou li 1ye lis verifikasyon an byen fò. Mande patisipan yo kijan y ap ka fè pou respekte responsablite sa a epi pran repons kèk moun. Di yo si repons yo kòrèk oswa korije yo si yo pa bon. Fè sa pou chak bagay ki nan lis verifikasyon an. 5. Revize lis siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun anpil moun konn genyen ak patisipan yo pou yon ti tan. 6. Mande patisipan yo ki kesyon oswa enkyetid yo genyen sou fason pou ede moun k ap pran medikaman pou maladi mantal epi reponn kesyon yo. 7. Bay patisipan yo premye echantiyon preskripsyon ou te prepare a epi eksplike yo kijan pou yo li yo (ekri sou yon gwo fèy papye si li nesesè). 8. Mande patisipan yo pou yo mete yo an gwoup 2 pa 2. Bay yo rès echantiyon ou te prepare yo epi bay gwoup an de yo detwa minit pou li yo. Apresa mande yon gwoup pou di ou enfòmasyon ki enpòtan yo. Di patisipan yo kijan yo pral pratike jan pou anrejistre enfòmasyon sou medikaman lè yo pratike itilize Fòmilè Rankont la pita nan fòmasyon an. 118

135 Lis Verifikasyon Medikaman 29 sou paj 50 nan Liv Patisipan an Vizit Lè yon moun kòmanse pran yon medikaman, vizite li avan 3 jou pase. Apre premye vizit la, vizite moun nan chak semèn pandan detwa semèn. Apre detwa semèn, vizite moun nan chak detwa semèn. Gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun Pandan vizit ou yo, mande moun nan si li pa santi okenn nan gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun sa yo: Moun nan gen lide touye tèt li Tèt bwouye: 1) Moun nan pa konn kote li ye, ki jou, ki mwa, oswa ki ane nou ye; oswa 2) Fanmi oswa zanmi li nan di li pa li menm. Depresyon, kè sere, oswa pèdi bon sans la vin pi mal Kò moun nan rèd, l ap tranble, oswa li gen pwoblèm pou respire. Moun nan santi li fatige oswa li pèdi konesans. Moun nan santi li dwòl ou biza parapò ak jan li konn ye. Si moun nan gen nenpòt nan gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun sa yo, voye li nan sant sante a touswit. Si li bezwen ou akonpànye li, ale ak li. Efè segonde ki pa grav (moun gen souvan) Eksplike moun nan li nòmal li pou gen siy ak sentòm yon medikaman ka bay bonè nan tretman an. Doktè a ka chanje dòz medikaman an pou ede bese siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun. Mande moun nan si li pa santi okenn nan siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun ki pa twò grav. Eksplike li kèk ti siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun ap pase apre yon tan. Li enpòtan pou li gen pasyans. Moun nan pa dwe sispann pran medikaman yo toudenkou amwenske se doktè a ki ta di li sa. Pafwa siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun plis pwoblèm pase sentòm maladi sante la. Pou rasire moun nan di li doktè a ka chanje dòz medikaman an, epi anpil nan siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo ap pase apre yon ti tan. Rasire w moun nan konprann dòz li sipoze pran an ak rezon ki fè doktè a preskri tretman medikaman an epi di l li dwe pran medikaman an jan yo di l la. 29 Nou te itilize enfòmasyon nan An Introduction to Mental Health,

136 Lis Verifikasyon Medikaman swit Eksplike li kijan tretman medikaman yo pran tan pou yo kòmanse travay epi moun nan dwe kontinye pran li menm si li santi li refè pou maladi a pa tounen ankò. Moun nan pral devlope yon plan ansanm ak doktè li epi li pral kay doktè li regilyèman pou yo ka pale sou sa ka p pase. Si ou gen nenpòt enkyetid sou siy ak sentòm yo yon medikaman ka bay moun nan, ankouraje l pou li retounen kay doktè a. 120

137 Siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun Medikaman Anpil Moun Konn Genyen 30 sou paj 53 nan Liv Patisipan an Medikaman Kont Depresyon Anvi vomi Bouch sèk Konstipasyon (sere) Twoub vizyon (pa ka wè klè) Anvi dòmi (gaga) Pwoblèm pou dòmi Pran pwa (gwosi) Pa anvi fè bagay Kisa ou dwe fè? 1. Fè li sispann pran medikaman an. 2. Fè li bwe anpil dlo. Si yon moun ap pran medikaman kont depresyon (tankou Amitriptyline oubyen Fluoxetine) epi li: Ajite Pa ka kanpe dwat Swe anpil Fè mouvman jan li pa vle oubyen jan li pa konnen Kò tramble Gen gwo lafyèv Gen dyare 3. Mete konprès ki fèt ak dlo frèt sou kò li. 4. Mennen li oswa fè fanmi li mennen li lopital san pèdi tan. Medikaman Kont Kè Sere Pale ak bouje fé mouvman tou dousman Fatig ak anvi dòmi Pa ka kanpe dwat Pwoblèm memwa Medikaman Kont maladi lè moun pèdi bon sans li Moun nan pa ka rete an plas. Lap dodinen lap balanse kò li devan epi dèyè oswa ap monte desann, ou pwomennen Pa gen anpil emosyon. Ou pa ka wè okenn ekspresyon nan figi li Moun nan gen pwoblèm nan fè bagay, fanm tankou gason Li pa ka ale kote ki gen solèy Li gen gratèl nan po Kò li rèd oswa l ap tranble, sitou men li 30 An Introduction to Mental Health,

138 Seyans 19 Fòmilè Rankont Metòd: Prezantasyon fasilitatè ak Pratik Tan: 4 èdtan ak èdtan 45 minit si nou vle Objektif Patisipan yo ap kapab: u. Ranpli Fòmilè Rankont la byen pou diferan sitiyasyon. Preparasyon Si w pa ka itilize imaj dyapozitif la, desinen yon gwo vèsyon Fòmilè Rankont la sou detwa gwo fèy papye epi mete li yon kote pou tout moun ka wè li. Revize etid ka yo ki pi ba a. Fè fotokopi Fòmilè Rankont la, 4 kopi pou chak patisipan. Materyèl Imaj dyapozitif ou desinen gwo vèsyon Fòmilè Rankont la sou yon fèy papye Fotokopi zouti Fòmilè Rankont la Etid Ka Adrienne nan pi ba a ak Etid Ka Daniel la sou paj 71 nan Liv Patisipan an. Fòmilè Rankont la sou paj 54 nan Liv Patisipan an Konsèy: Nan seyans sa a nou ta renmen patisipan yo aprann jan pou yo idantifye bagay ki enpòtan lè y ap fè rapò ak pati ki nan mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi yo bezwen itilize nan travay yo, zouti y ap ka itilize nan diferan sitiyasyon, ak jan pou itilize Fòmilè Rankont la pou montre kijan y ap travay. Si patisipan yo travay sou etid ka yo ki pi ba a byen vit epi ou gen tan ki rete, kreye yon lòt etid ka 3 pati pou bay yo plis pratik. Etap 30 minit 1. Bay patisipan yo fotokopi Fòmilè Rankont epi afiche dyapozitif la oswa gwo vèsyon Fòmilè Rankont la. 2. Pase sou chak grenn detay nan Fòmilè Rankont la ak patisipan yo epi eksplike yo chak bagay pandan w ap pase sou yo. Reponn patisipan yo tou lè yo poze w yon kesyon. 122

139 30 minit 3. Eksplike kijan kounye a patisipan yo pral pratike jan pou yo itilize Fòmilè Rankont la. Itilize etid ka Adrienne nan: Li etid ka Adrienne nan byen fò. Pase sou etid ka Adrienne nan ak patisipan yo yon pati alafwa. Pou chak enfòmasyon, mande patisipan yo kisa yo t ap fè ak kijan yo t ap anrejistre enfòmasyon sa a sou Fòmilè Rankont la. Di yo lè yo bay yon bon repons epi mande patisipan yo pou yo ekri bon enfòmasyon an sou Fòmilè Rankont yo lè repons yo pa bon. Ekri egzanp yo sou yon gwo fèy papye si ou bezwen. 4. Lè ou fini ak etid ka Adrienne nan, mache nan sal la epi tcheke travay patisipan yo. Si nenpòt moun gen difikilte ak yon bagay an patikilye, revize bagay sa yo ak gwoup la. 1 èdtan 5. Divize patisipan yo an 4 ti gwoup (pa menm gwoup ki gen menm moun nan seyans avan yo). Mande tout moun pou yo jwenn etid ka Daniel la sou pal 71 nan liv yo a. Eksplike travay ti gwoup la gen pou fè: Ak ti gwoup ou a, li pati 1 nan etid ka a byen fò. Chwazi 1 manm nan gwoup la pou jwe travayè sante kominotè a ak yon manm pou jwe Daniel. Fè yon ti pyès teyat ki montre sitiyasyon nan etid ka a. Moun k ap jwe pyès la dwe sonje jan pou yo itilize zouti debaz (se travayè sante kominotè dwe fè) pou fè evalyasyon ak zouti pou fè egzamen an byen. Lòt manm yo dwe swiv epi di sa yo panse. Apre pyès teyat la, diskite kesyon pati 1 yo epi anrejistre repons ou yo. Apre sa ranpli yon kopi Fòmilè Rankont la daprè enfòmasyon ki nan pati 1. Mete nou pre pou pataje repons nou yo ansanm ak Fòmilè Rankont la ak tout gwoup la. N ap genyen 30 minit pou travay. 6. Bay ti gwoup yo 30 minit pou travay. Pandan gwoup yo ap travay, pase nan sal la, swiv, epi ede si yo bezwen. Avèti gwoup yo lè yo rete 15-, 5-, ak lè yo rete 1- minit. 123

140 30 minit 7. Mande gwoup yo pou sispann travay. Envite chak gwoup pou reflechi sou eksperyans yo nan pyès teyat la, sitou sa ki te mache pi byen ak sa ki te pi difisil. 8. Mande chak manm gwoup pou pataje kijan yo te ranpli Fòmilè Rankont nan. Itilize gwo vèsyon Fòmilè Rankont la lè ou bezwen pou bay bon repons yo. 9. Mache nan sal la epi tcheke travay patisipan yo pou rasire w tout moun te ranpli Fòmilè Rankont la byen pou pati 1 nan etid ka a. 2 èdtan 10. Fè sa ankò pou pati 2 ak 3 nan etid ka a. 11. Pandan w ap travay nan etid ka a, note nenpòt difikilte patisipan yo te genyen yon kote an patikilye. Revize kote sa yo ak gwoup la epi bay plis egzanp ak èd lè yo bezwen. 12. Mande yon moun pou dirije gwoup la pou motive moun yo detanzantan ak pran ti poz lè yo bezwen. ETID KA SI NOU VLE 45 minit 13. Raple patisipan yo, paske yo se travayè sante kominotè, yo fè pati ekip sante mantal la. Eksplike yo kijan kounye a la yo pral egzaminen yon etid ka pou diskite wòl yo. 14. Divize patisipan yo an ti gwoup. Mande gwoup yo pou yo jwenn etid ka Wòl Ekip Yo nan paj 76 nan liv yo a. Bay gwoup yo 20 minit pou yo ka li etid ka a epi reponn kesyon yo. 15. Lè gwoup yo fin travay, mande chak gwoup pou bay repons pa yo pou youn nan kesyon etid ka yo (yon gwoup ou chak kesyon). Apre chak gwoup bay yon repons, mande lòt patisipan yo pou yo fè kòmante ak bay ide pa yo pou kesyon sa a. 16. Pou revize di konsa: Pa bliye nou se yon manm ekip sante mantal la. Pou pasyan an resevwa bonjan swen sante mantal, ekip la dwe kowòdone, kolabore, ak kominike byen. Epi tou, chak manm ekip la dwe fè travay li byen epi yon fason responsab. 17. Mande patisipan yo ki kesyon oswa kòmante yo te gen sou wòl manm ekip yo epi reponn yo. 124

141 Zanmi Lasante Depression Symptom Inventory (ZLDSI) Date dd/mm/yy Pandan 15 jou ki sòt pase la yo, konbyen fwa yon nan pwoblèm sa yo te fatige ou? Di tou Konbyen fwa yon nan pwoblèm sa yo te fatige ou? Pandan kèk jou (1 5 jou) Plis pase yon semèn (6 9 jou) Preske chak jou (10 15 jou) 1 Santi ou de la la Santi kè sere Kalkile twòp Kriye oubyen anvi kriye Santi anyen preske pa enterese ou Santi ou kagou, dekouraje ak lavi, oubyen pèdi espwa nèt ale Gen difikilte pou dòmi pran ou Santi ou fatige oubyen ou manke fòs Ou pa gen apeti Ou santi lavi-w pase mal oubyen ou santi-w pa alèz ak tèt-w Fè mouvman oubyen pale tèlman dousman, menm lòt moun wè sa Ou di nan tèt ou: Pito-w te mouri, oubyen ou gen lide pou fè tèt-w mal Gen difikilte pou rete dòmi jouk li jou Totals (+) (+) (=) ZLDSI Score 125

142 Travayè Sante Kominotè Fòm Rankont Pasyan Dat jj/mm/aa Non Laj Gason/Fanm (antoure youn) Vil Travayè Sante Kominotè Telefòn #1 Distri ID Pasyan Telefòn #2 Seyans # REVIZE SENTÒM KLE YO (antoure wi ou non) Anvi touye tèt li Yon danje pou lòt moun WI NON WI NON E AKSYON Kòmanse de-eskalad Echèl Depresyon ZLDSI (gade do a) Pwen SWIVI Apre Randevou ak Psikològ/Travayè Sosyal/Doktè Preskri medikaman psikyatrik? Wi Non Revize sentòm kle yo Te rate dòz li nan dènye 2 semèn yo? Wi Non Revize sentòm kle yo Pasyan dakò pou kontinye medikaman? Wi Non E AKSYON Evalyasyon Menm Jou a jj/mm/aa Dat Psikològ / Travayè Sosyal Non Rekòmandasyon bay yon psikològ/ travayè sosyal Kriz Sante Mantal WI NON 0 12 Pa bezwen fè anyen E AKSYON Randevou swivi ak Travayè Sante Kominotè Dat jj/mm/aa E AKSYON Psiko-edikasyon Swiv Sentòm yo Angajman Detann E AKSYON Echèl Depresyon ZLDSI a (gade do a) Pwen Pwen Evalyasyon an non wi E MANDE Èske ou ta renmen nou ba ou tretman? 18+ E MANDE Èske ou ta renmen nou ba ou tretman? E AKSYON Seyans terapi menm jou a Bay pwen prensipal yo: Detekte maladi a Psiko-edikasyon Bay lespwa Bay wòl pasyan an Chèche konsiltasyon nan men Sipèvizè Travayè Sante Kominotè a Non Wi non E AKSYON Kòmanse Psiko-edikasyon Swiv Sentòm yo Angajman Detann Konsilte Sipèvizè Travayè Sante Kominotè a E AKSYON Randevou Evalyasyon Dat Psikològ / Travayè Sosyal voye enfòmasyon pasyan an jj/mm/aa Mwayen pou kontakte (antoure youn) Tèks/Telefòn/An Pèsòn Dat Randevou (avan 3 jou) jj/mm/aa Non Psikològ / Travayè Sosyal Èske ou ta renmen nou ba ou tretman? E MANDE Wi 126

143 Etid Ka Adrienne Yon zanmi oswa vwazen Adrienne di ou mari Adrienne te abandone li depi kèk mwa. Vwazen an di Adrienne kriye chak swa, epi li te remake Adrienne ki te renmen ale legliz chak jou pa ale regilyèman ankò. Li pè pou Adrienne epi li mande w pou rann li oubyen Adrienne yon ti vizit. Lè ou al vizite li, ou wè Adrienne parèt tris anpil. Kay li tèt anba, epi Adrienne pa pwòp. Lè ou fini ak zouti pou fè egzamen an, rezilta Adrienne se 14. Kesyon Kisa ou bezwen konnen ankò epi kijan ou pral fè pou jwenn enfòmasyon sa a? Daprè sa ou konnen, kisa ou pral fè apre? Ki entèvansyon ou te aprann k ap itil kounye a? Kijan ou pral ranpli Fòmilè Rankont la pou dekri rankont sa a? Etid ka nan paj 72 nan Liv Patisipan an Etid Ka Pati 1: Ou al vizite yon mesye ki gen 32 an lane ki rele Daniel. Se madanm li ki te mande ou pou vizite li paske li di Daniel ap aji yon fason diferan sèjousi. Li rete plis poukont li, epi li pa fè bagay li konn renmen fè yo. Li di li tande vwa papa li, ki te mouri depi plizyè mwa. Jeneralman Daniel toujou fè travay li nan yon magazen ki tou pre a, men souvan li pre-(okipe epi pafwa li pa vle al travay. Sanble li manje mwens, men li parèt pwòp epi li pran swen tèt li. Ou itilize zouti pou fè egzamen an ak Daniel epi rezilta li se 12. Kesyon Kisa ou bezwen konnen ankò epi kijan ou pral fè pou jwenn enfòmasyon sa a? Daprè sa ou konnen, kisa ou pral fè apre? Ki entèvansyon ou te aprann k ap itil ou kounye a? Kijan ou pral ranpli Fòmilè Rankont la pou dekri rankont sa a? 127

144 Etid ka swit Etid Ka Pati 2: Ou vizite Daniel ankò yon semèn aprè. Ou fè egzamen an ankò epi rezilta li se 13. Li pa di li tande vwa papa li ankò. Li di ou dènye vizit la te ede li, sitou lè ou te mansyone petèt te gen fason li pa te eksprime chagren li oswa fè dèy pou lanmò papa li, epi si li eksprime li sa ka ede l lè li santi li tris. Men Daniel toujou tris, pa patisipe nan anyen, epi li pa enterese nan bagay li te konn renmen fè avan yo. Li kontan ou vizite li epi li di vizit yo ede li. Ou ede li Chwazi 2 ak aktivite li ka eseye fè ankò pou li santi li miyò. Kesyon Kisa ou bezwen konnen ankò epi kijan ou pral fè pou jwenn enfòmasyon sa a? Daprè sa ou konnen, kisa ou pral fè apre? Ki entèvansyon ou te aprann k ap itil kounye a? Kijan ou t ap ranpli Fòmilè Rankont la pou dekri rankont sa a? Kijan zouti pou fè egzamen an ede ou deside kisa pou fè apre? E si Daniel te kontinye tande defen papa li, epi li te tande li pi souvan? Kisa ki t ap fè ou enkyete epi ki etap ou t ap pran? E si Daniel te gen yon fyèv tou? Ki etap ou t ap pran lè sa a? Kijan ou pral ranpli Fòmilè Rankont la pou dekri rankont sa a? 128

145 Etid ka swit Etid Ka Pati 3: Ou wè Daniel ankò yon semèn aprè. Ou fè egzamen an ankò, epi rezilta li se 16/17. Malgre li kontinye pran swen tèt li epi li vle refè, li pa fè pwogrè. Kesyon Kisa ou bezwen konnen ankò epi kijan ou pral fè pou jwenn enfòmasyon sa a? Daprè sa ou konnen, kisa ou pral fè apre? Ki entèvansyon ou te aprann k ap itil kounye a? Kijan ou pral ranpli Fòmilè Rankont la pou dekri rankont sa a? Kisa ou te aprann pandan 2zyèm vizit la (etid ka pati 2) ki te kapab ankouraje w pou rekòmande Daniel pou li jwenn èd lè sa a? Etid ka: Wòl Ekip yo Ou tande Rozalie, k ap viv nan yon vilaj tou pre a, te santi li tris depi li te fin akouche mwa pase. Vwazen yo di Rozalie pa menm kite kay la. Yo di li pran swen bebe a men li pa fè manje pou fanmi epi li pa patisipe nan aktivite li konn fè yo. Ou al rann Rozalie yon ti vizit paske ou sispèk li ka fè yon gwo depresyon. Li pa anvi touye tèt li, li pa yon danje pou lòt moun, epi li pa gen yon kriz sante mantal. Ou itilize ZLDSI a pou evalye li pou depresyon. Rozalie make 20 pwen. Nan ka sa a ki sa ou menm (travayè sante mantal la) dwe fè? Kisa enfimyè a pral fè? Kisa sikològ oswa travayè sosyal la pral fè? Kisa doktè a pral fè? 129

146 Seyans 20 Jan Pou Ede Fanmi Jere Maladi Mantal 31 Metòd: Diskisyon ak tout gwoup la ak Etid Ka Tan: 1 èdtan Objektif Patisipan yo ap kapab: w. Eksplike jan pou ede fanmi ki gen moun ki soufri maladi mantal jere estrès yo gen nan lavi a ak jan pou soutni fanmi ki gen maladi mantal. Preparasyon Revize kesyon diskisyon ak etid ka ki pi ba a. Materyèl Etid Ka Fanmi sou paj 77 nan Liv Patisipan an. Enfòmasyon sou jan pou ede fanmi yo sou paj 55 nan Liv Patisipan an. Etap 15 minit 1. Di patisipan yo: Souvan se fanmi ki bay pifò nan sipò ak swen pou yon moun ki gen yon maladi mantal k ap viv nan kominote a. Pou viv ak yon moun ki gen yon maladi mantal epi pran swen li sa ka bay fanmi yo anpil pwoblèm. Li enpòtan pou fanmi yo resevwa èd ak sipò. Souvan, fanmi yo pa konprann sentòm maladi mantal yo. Yo bezwen enfòmasyon ak edikasyon sou pwoblèm fanmi yo a genyen. Si yo pa jwenn èd pou jere pwòp strès pa yo, fanmi yo ka aji yon fason ki kreye plis strès pou moun ki gen maladi mantal la san yo pa rann yo kont epi sa pral gen yon move enpak sou malad la. 31 Nou te itilize enfòmasyon pou seyans sa a nan An Introduction to Mental Health,

147 2. Poze patisipan yo kesyon sa yo epi ankouraje pou yo diskite repons la ansanm: Kisa ki kapab bay yon fanmi ki gen yon moun ak yon maladi mantal estrès? Poukisa li enpòtan pou fanmi an konprann maladi mantal fanmi an soufri a? Ki kalite pwoblèm fanmi yo ka genyen si yo pa jwenn èd pou jere pwòp estrès pa yo? Ki egzanp yon bagay yon fanmi ka fè ak bon entansyon men li ka bay moun ki soufri maladi mantal la plis estrès? 3. Ajoute enfòmasyon sa a si patisipan yo pa te deja mansyone li: pale sou sa: Kèk konpòtman fanmi ki kapab ogmante estrès pou moun ki soufri maladi mantal (menm si yo gen bon entansyon): Kritike moun nan. Di li bagay tankou li parese oswa li se yon wont pou fanmi a Rele sou li lè ou ap pale ak li, ki sanble tankou ou fache oswa ap kritike li Pwoteje moun nan twòp, pa egzanp, ou trete li tankou yon timoun pitit epi fè tout bagay pou li Pa bay moun nan espas li lè li estrès Anpil fwa fanmi yo aji konsa ak moun ki gen maladi mantal paske yo renmen moun nan epi yo vle fè tout sa yo kapab pou ede li, men yo santi yo fristre, epi souvan yo pa konnen kijan pou yo ede. 4. Poze patisipan yo kesyon sa a epi ankouraje moun yo bay diferan repons. Ki kalite konpòtman ki ka ede diminye kantite estrès pou yon moun ki gen yon maladi mantal ak pou fanmi an? 5. Mete enfòmasyon sa a si patisipan yo pa te deja mansyone li: Konpòtman fanmi ki ka ede bese kantite estrès pou yon moun ki gen yon maladi mantal (ak pou fanmi an): Pale ak li yon fason ki klè, dirèk men pa kritike li oswa fè kòlè. Kite moun nan pran kèk responsablite nan zafè pa li. Bay moun nan espas lè li santi li estrès epi li vle rete poukont li. Rete kalm. Pale ak moun nan sou pwoblèm li ak solisyon ki ka genyen si li anvi fè sa. 131

148 20 minit 6. Divize patisipan yo an ti gwoup 4 a 6 patisipan chak. Mande tout moun pou yo jwenn Etid Ka Fanmi sou paj 77 nan liv yo a. Eksplike travay ti gwoup la: Chwazi yon moun pou li etid ka a byen fò pou gwoup la. Chwazi yon lòt manm ki ka ekri repons gwoup la pou kesyon etid ka yo. Diskite kesyon etid ka yo epi fè tout moun patisipe nan diskisyon an. Chwazi yon manm ki pral bay repons pou tout gwoup la. N ap genyen 15 minit pou travay. 7. Bay ti gwoup yo 15 minit pou travay. Pandan gwoup yo ap travay, fè yon pase nan sal la pou ede moun ki bezwen. Avèti gwoup yo lè yo rete 5-, ak lè yo rete 1- minit. 25 minit 8. Mande gwoup yo pou sispann travay. Mande yon ti gwoup pou pataje repons yo pou premye kesyon an. Apresa mande si lòt gwoup yo gen nenpòt bagay yo ta renmen ajoute. Fè sa pou tout rès kesyon yo. 9. Pou repase sou sa yo sot aprann yo, di patisipan yo pi gwo responsablite travayè sante kominotè anvè fanmi moun ki gen maladi mantal: Ede fanmi an jwenn fason pou bese pwòp estrès pa yo. Ede fanmi an jwenn fason pou soutni fanmi ki gen maladi mantal la. Di fanmi an l ap pran tan pou moun nan refè. Bay enfòmasyon sou lòt gwoup ki gen menm pwoblèm la ki ede youn ak lòt si genyen sa. Ankouraje fanmi an pou yo gen pwòp vi yo tou epi pou yo pa bay tout vi yo pou moun ki gen maladi mantal la sèlman. Poze fanmi a kesyon sou sante yo ak jan yo santi yo regilyèman, epi jwe wòl yon resous pou yo. 10. Mande patisipan yo pou yo jwenn enfòmasyon sou jan pou ede fanmi nan paj 55 nan liv yo a. Raple patisipan yo kijan yo ka etidye enfòmasyon sa a lakay yo. 132

149 Etid Ka Fanmi 32 nan paj 77 nan Liv Patisipan an Sis mwa pase, yon doktè te detekte Jean Paul eskizofrenik epi li te fè misye kòmanse pran medikaman kont maladi lè moun pèdi bon sans li. Li te sipoze pran medikaman sa a de fwa pa jou. Kounye a li sispann pale ak tèt li, li pè mwens, epi li fè yon ti poze. Malgre sa, li di li toujou fatige, li dòmi anpil pandan lajounen, epi li pa benyen ak mete rad pwòp sou li. Anpil fwa lè papa Jean Paul vin sot travay a 4è apremidi li jwenn li nan kabann toujou. Papa a fache anpil paske madanm li pa leve Jean Paul pou fè li travay nan kay la. Manman Jean Paul di li pa vle deranje Jean Paul. Li di, «Li malad epi li bezwen dòmi.» Papa Jean Paul di li bezwen chanje konpòtman li, ak pran plis responsablite ak ede plis lakay la. Lè papa li fache epi li di sa, li fè Jean Paul fache, epi li bay fanmi an plis pwoblèm. Kisa papa Jean Paul te fè pou rann sitiyasyon an pi difisil pou fanmi an? Kisa manman Jean Paul te fè pou rann sitiyasyon an pi difisil pou fanmi an? Kisa ou te ka di ak fè pou soutni fanmi sa a epi ede yo jere sitiyasyon an pi byen? 32 Nou te itilize enfòmasyon nan An Introduction to Mental Health,

150 Seyans 21 Edikasyon Sou Sante Mantal Metòd: Diskisyon ak tout gwoup la ak Aktivite an de Tan: 30 minit Objektif Patisipan yo ap kapab: x. Montre jan pou aprann moun nan kominote a sou maladi mantal pou bese kantite fwa yo estigmatize ak imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal ka maladi mantal. Preparasyon Revize lis verifikasyon Edikasyon Sou Sante Mantal ki pi ba a. Ekri kesyon sa a sou yon gwo moso fèy papye: Kisa ou ka di ak fè pou bese estigma ak imilyasyon kont moun ki gen pwoblèm sante mantal nan kominote nou yo? Materyèl Diskisyon kesyon ki ekri sou gwo fèy papye a Lis verifikasyon Edikasyon Sou Sante Mantal sou paj 58 nan Liv Patisipan an. Gwo fèy papye Makè Tep Atansyon: Si ou gen yon gwoup ki gen anpil moun, ou ka divize yo an ti gwoup ki gen plis pase de moun. Etap 15 minit 1. Fè patisipan yo sonje diskisyon nou te gen avan nan fòmasyon sou dwa moun, estigma, ak imilyasyon an: Avan nan fòmasyon an, nou te diskite souvan yo estigmatize moun ki gen pwoblém mantal or maladi mantal.pwoblèm sante ak maladi mantal, epi estigma sa yo ka fè yo imilye moun ki gen maladi mantal ak pwoblèm mantal. 134

151 Epi tou nou te diskite kijan, menm jan ak lòt pwoblèm sante tankou tibèkiloz ak malnitrisyon, yo ka trete pwoblèm sante mantal. Moun ki gen pwoblèm mantal merite bon jan swen medikal, manje, kay, ak tretman ki jis epi ak konpasyon, menm jan ak tout moun. Sa yo se dwa fondamantal. 2. Mande patisipan yo: Kijan estigma ak imilyasyon afekte moun ki gen pwoblèm sante mantal? (Yo pa frekante moun yo, yo poukont yo, yo maltrete yo, moun yo pa resevwa tretman yo bezwen, yo pèdi travay yo, yo bay yo kou oswa abandone yo, eksetera) Kijan estigma ak imilyasyon afekte fanmi moun sa yo? (Yo pa frekante fanmi yo, yo pèdi lajan yo te konn resevwa, yo bay yo kou, vwazen yo meprize yo, eksetera) Kijan estigma ak imilyasyon afekte tout kominote a? (Kominote a ka vin divize oswa pè, kominote a ka vin soufri si yon moun oswa fanmi pa ka pote kontribisyon pa yo nan kominote a, eksetera). 3. Di patisipan yo: Jan nou te diskite avan an, estigma ak imilyasyon fè moun ki soufri pwoblèm sante mantal, fanmi yo, ak tout kominote a mal. Paske ou se yon travayè sante kominotè, ou dwe travay pou bese kantite fwa yo estigmatize ak imilye moun ki gen pwoblematik sante mantal, ak maladi mantal. Si nou bese kantite estigma ak imilyasyon yo fè, yo pral trete moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal pi byen epi y ap ka resevwa èd medikal yo bezwen. 4. Divize patisipan yo an gwoup de moun chak gwoup. 5. Afiche kesyon ou te prepare a epi mande yon moun pou li l byen fò: Kisa ou ka di ak fè pou bese estigma ak imilyasyon kont moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal nan kominote nou yo? 6. Mande gwoup de yo pou diskite kesyon sa a ak patnè yo pandan 10 minit. Gwoup de yo ka ekri repons yo oswa annik sonje yo. Yo dwe jwenn omwen 5 bagay yo ka di ak fè pou bese estigma oswa imilyasyon. 15 minit 7. Mande youn nan gwoup 2 yo pou kanpe, pase devan sal la, epi bay yon bagay yo ka fè pou bese estigma ak imilyasyon. Ekri lide a sou fèy papye a. Si gwoup de a bay yon lide ki pa bon, eksplike poukisa li pa bon epi pa ekri li nan lis la. Mande gwoup de a pou bay yon lòt ide pito. 135

152 8. Apre gwoup de a fin bay ide lide yo epi ou ekri li sou fèy papye a, mande yo pou rete kanpe. 9. Mande yon lòt gwoup pou pase devan pou bay yon lòt lide. Ekri lide sa a sou fèy papye a. Mande gwoup 2 sa a pou rete kanpe tou. 10. Kontinye fè menm bagay la jiskaske gwoup 2 yo fin bay tout ide pou bese estigma ak imilyasyon kont moun ki gen pwoblèm sante mantal nan kominote yo. Si gen nenpòt gwoup 2 ki chita toujou epi yo pa gen lòt ide, mande gwoup 2 ki chita yo byen vit pou di w yon ide sou papye a yo te diskite ak patnè yo. Apresa mande gwoup de sa yo pou yo pase devan epi kanpe ak rès moun yo. 11. Kounye a tout moun ta dwe kanpe. Mande yon moun pou li lis sou papye a byen fò oswa li l ou menm. Lis ou a ka pi long pase sa ki pi ba a, ki se yon bon bagay; sa vle di patisipan yo gen plizyè ide sou jan pou bese estigma ak imilyasyon nan kominote yo. Si gen nenpòt ide enpòtan ki manke, ajoute yo sou lis la. 12. Mande patisipan yo pou gade nan sal la. Di patisipan yo: Gade konbyen moun ki kanpe. Si chak moun fè yon sèl nan bagay nou sot nonmen la a pou bese estigma ak imilyasyon, ou pral kòmanse bese estigma ak imilyasyon kont moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal nan kominote nou yo. Si chak moun fè plis nan bagay sa yo, kominote nou yo pral aprann plis bagay sou sante mantal, ak estigma ak imilyasyon kont moun ki gen pwoblèm sante mantal kapab yon bagay nou pa janm ni tande ni wè ankò. 13. Pou fè yon rezime sou sa nou sot pale yo, di patisipan yo: Pou aprann moun nan yon kominote sou sante mantal ak maladi mantal se yon bagay ki pran anpil tan. Pafwa li difisil pou chanje atitid ak konpòtman moun paske yo te montre yo bagay sa yo depi yo te tou piti. Men chak fwa nou aprann yon moun oswa ede yon moun ki gen yon pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal, nou ede bese estigma ak imilyasyon yo fè moun sa yo. Edikasyon ansanm avèk aksyon se pi bon fason pou fè chanjman. 14. Si patisipan yo te bay anpil ide ki pa nan lis ki pi ba a, envite yo pou ajoute ide sa yo anba lis verifikasyon an ki nan paj 58 liv yo a. 136

153 Lis Verifikasyon Edikasyon Sou Sante Mantal sou paj 58 nan Liv Patisipan an Sa Pou w Fè Fè atansyon ak pwòp prejije pa ou kont moun ki gen pwoblèm sante mantal epi fè efò pou w chanje yo. Ou dwe yon modèl nan kominote ou a. Trete moun ki gen pwoblèm sante mantal yon fason jis, avèk respè, epi ak konpasyon. Trete fanmi ki gen moun ak pwoblèm sante mantal byen, ak konpasyon, epi ak respè. Aprann fanmi ou travay ak yo a sou sante mantal ak maladi mantal. Rekonèt sentòm maladi mantal yo. Aji yon fason ki pi bon epi ak konpasyon avèk moun ki gen pwoblèm sante mantal ak maladi mantal. Refere moun ki gen maladi mantal la nan yon sant sante lè sa nesesè. Sa pou w di Yon pati bon sante se bon sante mantal. Menm jan ak pwoblèm sante tankou tibèkiloz oswa malnitrisyon, gen tretman pou pwoblèm sante mantal. Tout moun fèt lib ak egal ego nan diyite ak dwa. Yo pa dwe maltrete oswa meprize okenn moun. Tout moun gen dwa pou jwenn manje, rad, kay ak swen medikal. Moun ki gen pwoblèm sante mantal fè pati moun sa yo tou. Souvan yo estigmatize ak imilye moun ki gen pwoblèm sante mantal oswa maladi mantal, epi pafwa yo maltrete yo. Nou dwe trete moun ki soufri pwoblèm sante mantal ak maladi mantal ak jantiyès, ak konpasyon, epi trete yo menm jan ak tout moun. Moun ki gen pwoblèm sante mantal ka jwenn èd ak tretman nan men doktè, enfimyè, travayè sosyal, ak travayè sante kominotè. 137

154 Seyans 22 Evalyasyon aprè fòmasyon an 2 (Pòs-tès 2) Metòd: Evalyasyon Tan: 30 minit Objektif Patisipan ap kapab: Evalye sa yo te aprann pandan fòmasyon an. Preparasyon Korije evalyasyon avan fòmasyon an nan kòmansman fòmasyon sa a. Prepare evalyasyon avan fòmasyon an yo pou ou remèt yo bay patisipan yo. Materyèl Kreyon oubyen plim pou tout patisipan Fotokopi evalyasyon aprè fòmasyon an Etap 30 minit 1. Esplike patisipan yo yo pral pase yon pòs-tès kounye a. Objektif pòs-tès lase pa jije patisipan yo, se pou asire fòmasyon sa a te satisfè bezwen yo jiskaprezan. Pòs-tès la ap ede evalye efikasite fòmasyon an pou amelyore pwochèn fòmasyon yo. 2. Bay chak patisipan yon kopi pòs-tès la. 3. Anvan evalyasyon aprè fòmasyon an, mande patisipan yo pou yo ekri enfòmasyon nan tèt chak paj tès la epi pou yo ba ou li. Si yon patisipan pa konnen dat li te vin yon ajan sante kominotè, di li pou li ekri ane li te vin yon ajan sante kominotè epi pou li ekri 30 pou jou a epi 6 pou mwa a. Enfòmasyon sa a ta dwe menm ak sa yo ekri sou evalyasyon avan fòmasyon an. 4. Esplike ou pral li kèk kesyon sou tèm fòmasyon an byen fò. Patisipan yo ap antoure pi bon repons lan pou chak kesyon nan pòs-tès yo a. 5. Di patisipan yo si yo pa konn repons yon kesyon, yo mèt kite l san repons. 138

155 6. Esplike ou pral li kèk kesyon sou tèm fòmasyon an byen fò. Patisipan yo ap antoure pi bon repons lan pou chak kesyon nan pòs-tès yo a. 7. Li premye kesyon an ak repons ki posib la byen fò. Mande yon volontè reponn, oubyen reponn ou menm. Esplike pou patisipan yo reponn kesyon sa a, yo dwe antoure repons lan nan fèy yo a. 8. Pran san w pou w li rès kesyon pòs-tès la epi pou w li repons ki posib yo, youn aprè lòt. Reprann kesyon yo ak repons ki posib yo si sa nesesè. Aprè w fin li chak kesyon, bay patisipan yo lè pou yo antoure repons lan. 9. Di patisipan yo yo pral konpare pòs-tès la ak pre-tès yo te pase lè fòmasyon an te fèk kòmanse a. Bay chak patisipan pre-tès ki te korije a. 10. Mande patisipan yo revize pre-tès ki te korije a epi revize pòs-tès yo fèk fin fè a pou wè kote yo fè pwogrè ak sa yo aprann. Di patisipan yo yo pa dwe fè chanjman nan pòs-tès yo a. Sa vrèman enpòtan. 11. Mande patisipan yo si yo gen nenpòt kesyon sou tès la epi bay plis esplikasyon si sa nesesè. 12. Ranmase pre-tès la ak pòs-tès la. Konsèy: Aprè premye pati fòmasyon sa a, gade rezilta pre-tès la ak pòs-tès yo pou wè nan ki domèn patisipan yo fè pi piti pwen. Enfòmasyon sa a ap ede w konnen ki domèn pou w revize pandan fòmasyon an epi pou w fè pwochèn fòmasyon yo ak plis efikasite. Yon egzanp, si anpil patisipan mal reponn yon kesyon nan pòs-tès la, ou ka bezwen esplike sijè sa a plis an detay anvan fòmasyon an fini. 139

156 Evalyasyon aprè fòmasyon an 2 (Pòs-tès 2) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon an pou chak kesyon. 1. Ki siy yon kriz sante mantal? a. Moun nan panse touye tèt li. b. Moun nan aji ak vyolans epi li di lòt moun l ap bat yo. c. Moun nan gen yon sèl depresyon oswa kè sere li pa ka leve nan kabann li, pale, oswa kite kay la. d. Tout bagay sa yo. 2. Si yon moun di ou li panse touye tèt li, kisa ou dwe fè? a. Pa kite moun nan pou kont li epi mennen li nan sant sante a touswit. b. Bay moun nan medikaman touswit pou ede li kalme li. c. Kite moun nan poukont li jiskaske li kalme l. d. Rele yon moun pou vin priye pou li. 3. Si ou wè yon moun ap fè yon kriz epilepsi, kisa ou dwe fè? a. Vire moun nan sou kote tou dousman epi veye li. b. Mete yon bagay nan bouch moun nan pou li pa mode lang li. c. Kenbe bra ak janm moun nan jiskaske kriz la pase. d. Bay moun nan aspirin oswa lòt medikaman. 4. Le ou ap fè yon seyans konseling ak yon moun ki gen yon pwoblèm sante mantal, kisa ou dwe fè? a. Bay moun nan konsèy ak respè epi di moun nan kisa pou li fè. b. Pran desizyon pou moun nan paske li kapab pa ka pran bon desizyon poukont li. c. Montre moun nan respè, anpati, epi poze kesyon pou aprann istwa moun nan. d. Di moun nan pwòp kwayans pèsonèl ou ak relijyon pou ou ka ede moun nan ak pwoblèm li. 140

157 5. Pou ou ka koute moun nan byen lè w ap fè yon seyans konseling ak li, kisa ou dwe fè? a. Pa poze kesyon oswa gade moun nan paske sa ka deranje li. b. Montre li w ap koute li ak ekspresyon nan vizaj ou epi poze kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non pou ou aprann plis bagay sou li. c. Pran anpil nòt pandan moun nan ap pale pou ou ak gen yon dosye ki anrejistre tout bagay. d. Chèche jwenn tout detay ou kapab sou vi moun nan. 6. Ki sa ki yon egzanp kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non? a. Èske gen yon pwòch ou ki te mouri? b. Èske ou te ale nan fineray la? c. Èske ou santi ou tris? d. Kijan ou santi ou? 7. Pou itilize teknik evalyasyon entèpèsonèl ak yon moun ki fè maladi depresyon, kisa ou dwe fè? a. Bay moun sa a konsèy sou pwoblèm pèsonèl li yo. b. Itilize zouti pou fè egzamen an pou wè si moun nan fè depresyon. c. Poze kesyon pou wè kisa ki kapab fè moun nan delala a. d. Di moun nan pou li al vizite yon travayè sosyal, ki pral evalye li. 8. Pou itilize teknik pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an pou ede yon moun ki soufri depresyon, kisa ou dwe fè? a. Di moun nan kijan pou li aji pou l pa fè depresyon ankò. b. Swiv konpòtman moun nan epi fè rekòmandasyon sou jan pou li chanje li. c. Di moun nan pou li pa lage kò li ak pou li fè espò pou li santi li miyò. d. Ede moun nan idantifye aktivite li ka fè pou mete lespri li an pè ak pou fè li santi l miyò. 9. Lè yon moun k ap resevwa swen ap pran medikaman pou yon pwoblèm sante mantal, ki sa ki pi gwo responsablite travayè sante kominotè a? a. Al pran preskripsyon an nan sant sante a pou moun nan epi mennen li lakay li? b. Poze kesyon sou gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo epi ankouraje moun nan pou li pran medikaman an jan yo preskri li a. c. Pote medikaman moun nan lakay li epi pale li sou siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo. d. Deside kilè ak pou konbyen tan moun nan dwe pran medikaman an. 141

158 10. Ki gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman ki bezwen yo voye pasyan an nan sant sante a touswit? a. Panse touye tèt li, tèt bwouye, kò rèd, pèdi konesans. b. Anvi vomi, bouch sèk, konstipasyon, anvi dòmi. c. Tranble, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, kò rèd. d. anvi vomi, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, ajite. 11. Kisa fanmi yon moun ki gen yon maladi mantal fè pou jere estrès yo epi trete moun nan byen? a. Toujou ap pwoteje moun nan epi pa kite moun nan patisipe nan okenn aktivite nòmal li. b. Di moun nan pou li leve sot nan kabann nan epi aji yon fason nòmal pou li santi li miyò. c. Kite moun nan pran kèk responsablite nan bagay li gen pou fè chak jou. d. Pa kite moun nan soti oswa pale ak moun ki pa fanmi li. 142

159 Seyans 23 Evalyasyon ak bwat kesyon sekrè Metòd: Brase lide nan gwo gwoup oubyen evalyasyon ekri Dire:30 minit Objektif Patisipan ap kapab: Bay enpresyon sou fòmasyon an. Preparasyon Si ou gen lide fè yon evalyasyon oral, ekri kesyon evalyasyon nan etap 3 a sou yon papye kadriye oubyen kaye. Kite espas apre chak kesyon pou ou ka make repons patisipan yo. Mete yon bwat kesyon sekrè sou men. Materyèl Kesyon pou evalyasyon an ou ekri sou tablo a oubyen nan kaye (si ou gen lide fè yon evalyasyon oral) Fòmilè pou evalyasyon nan paj 80 liv patisipan an (si ou gen lide fè patisipan yo fè yon evalyasyon ekri) Papye kadriye oubyen fèy kaye Makè Konsèy: Ou ka fè evalyasyon oral (etap 1 3) oubyen mande patisipan pou yo retire fòmilè evalyasyon ki nan liv yo a epi pou yo ranpli li. Men avantaj evalyasyon oral la: menm si patisipan yo pa rive lwen lekòl, yo ka patisipe san pwoblèm; lè nou poze kesyon nan bouch sa ka mennen brase lide ki itil; evalyasyon oral ka pran mwens tan pase evalyasyon ekri. Men avantaj ki genyen nan mande patisipan yo pou yo fè yon evalyasyon ekri: patisipan ki timid ap plis ka bay enpresyon yo nan ekri pase nan pale; patisipan yo ka bay enpresyon ki pi vre si y ap reponn an prive pase si y ap reponn devan tout gwoup la 143

160 Etap 30 minit 1. Di patisipan yo mèsi poutèt yo aktif nan fòmasyon jodi a 2. Di patisipan yo ou ta renmen konnen sa yo panse de fòmasyon sa a. W ap sèvi ak kòmantè yo ak enpresyon yo pou ou ka evalye revizyon epi amelyore pwochenn fòmasyon si sa nesesè. 3. Si ou chwazi pou ou fè evalyasyon an nan bouch, mande patisipan yo kesyon pi ba yo epi make repons yo sou papye kadriye (oubyen sou fèy kaye): Ki aktivite fòmasyon ou te pi renmen? Pou ki sa? Ki aktivite fòmasyon ou te mwens renmen? Pou ki sa? Ki sa ou te aprann ki te gen enpòtans pou ou w ava itilize nan travay ou? Èske gen bagay ou pa te konprann? Bay egzanp. Ki sa ou ta konseye pou nou amelyore nan fòmasyon sa a? Ki sa w t ap chanje? (Tankou, ki aktivite, ilistrasyon, eks. ou t ap chanje?) Ki lòt kòmantè ou vle fè? 4. Si ou chwazi pou ou fè patisipan yo fè yon evalyasyon sou papye, mande patisipan yo pou yo chèche fòmilè evalyasyon nan paj 80 nan liv yo a epi pou yo chire fèy la. Li kesyon pou tout moun tande. Mande patisipan yo pou yo ranpli evalyasyon an. Pandan patisipan yo ap ranpli fòmilè a, sikile nan sal la epi ede yo si yo bezwen èd. 5. Make repons evalyasyon oral yo epi konsève yo, oubyen ranmase fòmilè evalyasyon ekri yo epi konsève yo. 5 minit 6. Fè patisipan yo konpliman poutèt yo konplete seyans fòmasyon sa a. 7. Mande patisipan yo ki lòt kesyon yo genyen sou responsablite yo epi reponn kesyon sa yo, oubyen mande patisipan ki gen eksperyans reponn. 5 minit 8. Pran kesyon nan bwat kesyon sekrè a epi reponn yo (swa avèk tout gwoup la oubyen avèk moun apa apre fòmasyon an). 9. Remèsye patisipan yo poutèt yo te patisipe nan fòmasyon an. Remèsye yo pou travay enpòtan y ap fè chak jou. 144

161 Fòmilè evalyasyon Ki aktivite fòmasyon ou te pi renmen? Pou ki sa? Ki aktivite fòmasyon ou te mwens renmen? Pou ki sa? Ki sa ou te aprann ki te itil, ou ka itilize nan travay ou? Èske gen bagay ou pa t konprann? Bay kèk egzanp klè. Ki rekòmandasyon ou ta bay pou nou amelyore fòmasyon sa a? Ki sa ou t ap chanje? (Pa egzanp, ki aktivite, ilistrasyon, eks. ou t ap chanje?) 145

162 Ki lòt kòmantè ou genyen? Mèsi poutèt ou reponn kesyon evalyasyon sa a. 146

163 KIJAN POU FÈ pou Seyans revizyon an Metòd: Jwèt Dire:30 minit Objektif Patisipan ap kapab: Egzamine tout objektif modil a. Preparasyon Li kesyon pou jwèt la ann avans. Si w ap chwazi chwa 2 pou pyès teyat la, fè yon boul ak yon fèy kadriye. Ekri chak kesyon pou revizyon sou yon ti kat oubyen yon ti moso paye. Tepe kat yo oubyen fèy papye yo sou boul la. Materyèl Kesyon pou revizyon Papye kadriye Makè Tep Konsèy: Pou gen varyete ou ka sèvi ak lòt fòm pyès teyat pou revizyon angiz sa ki pi ba yo. Tankou: mande patisipan yo pou yo fè konpetisyon an pa pè nan plas ekip yo; olye pou nou mande ekip yo kesyon yo youn pa youn, bay ekip yo lis kesyon epi gade ki valè yo ka reponn byen. Yo remèt repons yo bay yon moun nou chwazi pou sa nan yon tan nou va chwazi. Ekri kesyon yo sou kat, mete yo nan yon sak oubyen nan yon bwat epi mande patisipan yo pou yo chwazi kesyon yo epi reponn kesyon yo, eks. Etap 30 minit Chwa 1 pou jwèt la 1. Divize patisipan yo an 4 ekip; fè yo konte sou kat pou yo chwazi nimewo yo (1, 2, 3, 4, elatriye). 2. Mande patisipan pou yo deplase dekwa pou tout nimewo 1 yo ka chita ansanm, tout nimewo 2 yo ansanm, eks. 147

164 3. Esplike règ jwèt la: M ap soti nan yon ekip ale nan yon lòt, m ap poze chak ekip 1 kesyon alafwa. Ekip yo ap gen 30 segonn pou yo antann yo sou repons yo. Si yon ekip reponn byen, li resevwa 1 pwen. Si repons premye ekip la pa kòrèk, pwochen ekip la gen yon chans pou li reponn kesyon an. Si pwochenn ekip la reponn kòrèkteman, y ap resevwa 1 pwen. Si tout ekip yo pa reponn byen, okenn ekip pa fè pwen epi fasilitatè a bay repons la. Pwochen kesyon an se pou pwochenn ekip la. Lè jwèt la fini, ekip ki fè plis pwen an genyen. 4. Kòmanse jwèt la epi jwe jiskaske yo reponn tout kesyon (oubyen jiskaske yo jwe pandan 30 minit kon sa). 5. Make pwen yo sou yon fèy papye kadriye. Lè jwè la fini anonse moun ki genyen an. 6. Nan ènye jou fòmasyon an, konte pwen chak ekip epi anons ekip ki genyen an. Chwa 2 pou jwèt la 1. Mande patisipan yo pou yo kanpe epi pou yo fòme yon sèk. 2. Montre bou ou te prepare a epi esplike yo règ pyès teyat la: N ap voye boul la bay tout moun jiskaske yon moun lage l atè. Moun ki lage boul la atè ap retire youn nan kesyon yo epi l ap reponn li. Si moun nan pa ka reponn, li ka fè lòt moun ede li. Nou va kontinye voye boul la jiskaske nou fin poze tout kesyon yo epi yo fin reponn yo kòrèkteman. 3. Kòmanse jwèt la epi jwe jiskaske yo reponn tout kesyon (oubyen jiskaske yo jwe pandan 30 minit kon sa). 148 JWÈT CHWA NIMEWO 3 1. Chwazi yon moun pou pase devan nan sal la. (Chwazi davans.) Mande patisipan an pou li aji tankou fasilitatè a epi prezante siy, sentòm, kòz, ak tretman prensipal pou depresyon. 2. Lòt patisipan yo dwe poze fasilitatè a kesyon. 3. Kontinye fè sa pou lòt gwo maladi nou te prezante avan yo nan fòmasyon sa a. Chwazi yon nouvo volontè pou chak maladi.

165 Kesyon Pou Revizyon Atansyon: Ou ka poze kesyon ki gen plizyè repons yo plizyè fwa (poze pou yon repons chak fwa). An plis, fasilitatè yo ka modifye kesyon pou revizyon ki genyen deja yo oswa kreye pwòp kesyon yo pandan fòmasyon an. Kesyon Pou Revizyon 1. Kisa sa vle di yon moun gen bon jan sante mantal? 2. Bay yon egzanp dwa moun. 3. Ki dwa moun ki gen pwoblèm sante mantal genyen? 4. Bay yon egzanp kijan yo ka estigmatize oswa imilye yon moun ki gen pwoblèm sante mantal nan kominote nou yo. 5. Bay youn nan 3 gwo bagay ki ka fè yon moun gen plis chans pou devlope yon maladi mantal epi bay yon egzanp li. 6. Kisa swen sante mantal etap pa etap kote plizyè moun mete men ansanm ye? 7. Kisa premye wòl travayè sante kominotè a nan tout mwayen yo mete ansanm pou trete yon maladi mantal ye? 8. Bay youn nan 5 kalite sentòm prensipal moun ki gen pwoblèm sante mantal yo kapab genyen. 9. Ki 2 pwoblèm mantal ou wè anpil fwa oubyen anpil moun genyen? 10. Ki egzanp yon pwoblèm mantal grav? 11. Kisa depresyon ye? 12. Bay youn nan gwo siy depresyon yo. 13. Kisa yon maladi kè sere ye? 14. Kisa ki yon gwo siy maladi kè sere? 15. Kisa sa vle di yon moun pèdi bon sans li? 16. Kisa ki yon gwo siy maladi pèdi bon sans? 17. Lè ou fin fè egzamen pou maladi depresyon an ak yon moun, kisa ou dwe fè (an jeneral)? 149

166 18. Si rezilta yon moun pou maladi depresyon ant X ak X, kisa ou dwe fè? (Poze kesyon sa a pou plizyè ran rezilta.) 19. Pou ki ran rezilta maladi depresyon ou dwe refere yon moun pou ale nan yon sant sante pou swen sante mantal? 20. Bay egzanp yon kriz sante mantal. 21. Si yon moun menase li pral touye tèt li, kisa ou dwe fè? 22. Si yon moun se yon danje pou lòt moun, kisa ou dwe fè? 23. Si yon moun pèdi tout bon sans li, kisa ou dwe fè? 24. Si ou wè yon moun ap fè yon kriz, kisa ou dwe fè? 25. Bay youn nan zouti konseling debaz ou dwe toujou itilize lè w ap pale ak moun ki gen pwoblèm sante mantal. 26. Kisa anpati ye? 27. Kisa ki youn nan bagay ou dwe fè pou koute yon moun byen? 28. Bay yon egzanp kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non? 29. Bay yon bagay ou pa dwe fè lè w ap fè metòd konseling pou yon moun. 30. Lè ou ap fè aprann yon moun ki kapab fè maladi depresyon sou maladi a, kisa ou dwe fè? Bay yon bagay. 31. Bay youn nan 4 zòn kote pwoblèm nan chita yo ki ka lakòz maladi depresyon. 32. Bay yon egzanp yon kesyon ou kapab poze yon moun pou konnen plis bagay sou yon pwòch moun nan ki te mouri. 33. Bay yon egzanp yon kesyon ou kapab poze yon moun pou konnen plis bagay sou yon dezagreman oswa kont. 34. Bay yon egzanp yon kesyon ou kapab poze yon moun pou konnen plis bagay sou yon chanjman nan lavi oswa yon tranzisyon nan wòl. 35. Bay yon egzanp yon kesyon ou kapab poze yon moun pou konnen plis bagay sou yon moun ki sèl. 36. Kisa ki ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan? 150

167 37. Bay yon egzanp kijan ou ka ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan si l ap soufri yon maladi depresyon. 38. Montre kijan ou ka fè yon moun fè yon egzèsis pou detann li. 39. Pou ede yon moun ki santi li pi byen re-evalye sitiyasyon li, kisa ou dwe fè? Bay yon bagay. 40. Ki premye responsablite travayè sante kominotè lè y ap ede yon moun k ap pran medikaman pou yon maladi mantal? Bay yon responsablite. 41. Idantifye gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman pou maladi mantal ki bezwen yo voye pasyan an nan sant sante a touswit. 42. Pou ede fanmi yon moun ki gen yon maladi mantal, kisa travayè sante kominotè a dwe rekòmande? Bay yon bagay. 43. Bay yon bagay ou ka di oswa fè pou aprann yon moun nan kominote a sou sante mantal epi bese estigma ak imilyasyon yo fè kont moun ki gen pwoblèm sante mantal. 151

168 Evalyasyon avan fòmasyon an 1 (Pre-tès 1) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon pou chak kesyon. 1. Si yon moun an sante, moun nan: a. Pa gen okenn maladi ditou. b. Gen kouray epi li ka travay byen. c. Anfòm fizikman, sosyalman, ak mantalman. d. Pa bezwen okenn medikaman. 2. Si yon moun gen bon jan sante mantal, moun nan: a. Entelijan epi li te etidye anpil. b. Pa aji yon fason dwòl. c. Pa bezwen okenn medikaman. d. Kapab jere pwoblèm, travay byen, epi fè kontribisyon pa li nan aktivite nan kominote li. 3. Yon moun ki soufri pwoblèm mantal: a. Pa yon moun ki nòmal epi li pa kapab gen menm dwa ak tout moun. b. Gen menm dwa ak tout moun. c. Gen kèk dwa men se pa yo tout. d. Dwe refè ak pwoblèm mantal la avan li ka gen menm dwa ak tout moun. 4. Yon egzanp lè yo estigmatize ak imilye yon moun ki soufri maladi mantal se: a. Moun pè moun nan epi yo pa kite li patisipe nan aktivite nan kominote a. b. Moun yo panse li bezwen al kay yon pastè oswa Hougan pou ede li. c. Moun yo trete li menm jan ak tout moun. d. Moun yo trete li ak konpasyon epi ak jantiyès. 152

169 5. Ki de bagay ki ka fè yon moun vin gen pwoblèm mantal? a. Pinisyon Bondye ak mank volonte. b. Mank volonte ak bagay sosyal tankou pòvrete. c. Yon gwo maladi ak bagay sosyal tankou pòvrete. d. Pinisyon Bondye ak bagay sosyal tankou pòvrete. 6. Ekip moun nan domèn swen sante ki ka trete moun ki gen pwoblèm sante mantal genyen: a. Psikològ ak travayè sosyal. b. Doktè ak famasyen. c. Enfimyè ak travayè sante kominotè. d. Tout moun sa yo. 7. Kisa ki wòl travayè sante kominotè a nan swen ak tretman moun ki gen pwoblèm sante mantal? a. Evalye moun yo pou wè si yo soufri maladi depresyon ou pa. b. Refere moun ki gen pwoblèm sante mantal nan sant sante a c. Verifye si moun k ap pran medikaman pou maladi mantal yo gen okenn gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun. d. Tout bagay sa yo. 8. Kisa ki 2 maladi mantal anpil moun genyen? a. Depresyon ak kòlè. b. Depresyon ak kè sere. c. Kè sere ak pèdi bon sans. d. Pèdi bon sans ak jalouzi. 9. Kisa ki kèk pi gwo sentòm maladi depresyon? a. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li pa gen espwa pou demen, li gen pwoblèm pou dòmi. b. Moun nan fatige, li tande vwa lòt moun pa tande, li gen pwoblèm pou dòmi, li vyolan. c. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li santi li pè anpil, l ap tranble. d. Moun nan fatige, li vyolan, l ap tranble, li gen pwoblèm pou dòmi. 10. Kisa ki kèk pi gwo sentòm yon moun gen maladi kè sere? a. Moun nan ap tranble, li santi li tris ak mizerab, li tande vwa lòt moun pa tande, li vyolan. b. Moun nan ap tranble, li santi pè anpil, li enkyete twòp, li gen pwoblèm pou dòmi. c. Moun nan ap tranble, li vyolan, li panse touye tèt li, li gen pwoblèm pou dòmi. d. Moun nan ap tranble, li santi li pè anpil, li wè bagay lòt moun pa wè, li tande vwa lòt moun pa tande. 153

170 11. Kisa ou dwe fè apre ou fin itilize zouti pou fè ekzamen pou depresyon an ak yon moun? a. Refere moun sa a nan sant sante a. b. Bay moun sa a konsèy sou depresyon li an. c. Itilize zouti pou fè ekzamen an pou w konnen kisa pou w fè aprè. d. Fè yon seyans konseling ak moun nan. 12. Konbyen pou rezilta zouti ekzamen an dwe ye pou ou w voye moun nan pou resevwa tretman nan sant sante an? a. Yon rezilta ant 1 ak 4. b. Yon rezilta ant 5 ak 9. c. Yon rezilta ki plis pase 9. d. Yon rezilta ki plis pase Ki moun ki dwe kenbe sekre sou enfòmasyon yon pasyan? a. Dokté ak Enfimye. b. Sikològ ak Travayé sosyal. c. Travayé Kòminote, Ajan Sante ak Achivis. d. Tout moun sa yo. 14. Nan ki sitiyasyon li PA bon pou kenbe sekre? a. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li diw yon moun te met men sou li. b. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li diw lap vann medikaman lap pran yo. c. Si moun nan di ou li pral touye tèt li oubyen yon lot moun. d. Tout repons yo bon. 15. Kiyès nan sitiyasyon sa yo ki ka lakòz depresyon? a. Yon moun ki pa enpòtan nan vi li oubyen enmi li mouri. b. Si li pédi travay li. c. Si li te gen gwo dyare epi li pedi anpil dlo nan kò li. d. Si li pa alèz ak moun nan zòn kote lap viv. 154

171 Evalyasyon aprè fòmasyon an 1 (Pòs-tès 1) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon pou chak kesyon. 1. Si yon moun an sante, moun nan: a. Pa gen okenn maladi ditou. b. Gen kouray epi li ka travay byen. c. Anfòm fizikman, sosyalman, ak mantalman. d. Li pa bezwen okenn medikaman. 2. Si yon moun gen bon jan sante mantal, moun nan: a. Entelijan epi li te etidye anpil. b. Pa aji yon fason dwòl. c. Li pa bezwen okenn medikaman. d. Kapab jere pwoblèm, travay byen, epi fè kontribisyon pa li nan aktivite nan kominote li. 3. Yon moun ki soufri pwoblèm mantal: a. Pa yon moun ki nòmal epi li pa kapab gen menm dwa ak tout moun. b. Gen menm dwa ak tout moun. c. Gen kèk dwa men se pa yo tout. d. Dwe refè ak pwoblèm mantal la avan li ka gen menm dwa ak tout moun. 4. Yon egzanp lè yo estigmatize ak imilye yon moun ki soufri maladi mantal se: a. Moun pè moun nan epi yo pa kite li patisipe nan aktivite nan kominote a. b. Moun yo panse li bezwen al kay yon pastè oswa Hougan pou ede li. c. Moun yo trete li menm jan ak tout moun. d. Moun yo trete li ak konpasyon epi ak jantiyès. 155

172 5. Ki de bagay ki ka fè yon moun vin gen pwoblèm mantal? a. Pinisyon Bondye ak mank volonte. b. Mank volonte ak bagay sosyal tankou pòvrete. c. Yon gwo maladi ak bagay sosyal tankou pòvrete. d. Pinisyon Bondye ak bagay sosyal tankou pòvrete. 6. Ekip moun nan domèn swen sante ki ka trete moun ki gen pwoblèm sante mantal genyen: a. Sikològ ak travayè sosyal. b. Doktè ak famasyen. c. Enfimyè ak travayè sante kominotè. d. Tout moun sa yo. 7. Kisa ki wòl travayè sante kominotè a nan swen ak tretman moun ki gen pwoblèm sante mantal? a. Evalye moun yo pou wè si yo soufri maladi depresyon ou pa. b. Refere moun ki gen pwoblèm sante mantal nan sant sante a c. Verifye si moun k ap pran medikaman pou maladi mantal yo gen okenn gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun. d. Tout bagay sa yo. 8. Kisa ki 2 maladi mantal anpil moun genyen? a. Depresyon ak kòlè. b. Depresyon ak kè sere. c. Kè sere ak pèdi bon sans. d. Pèdi bon sans ak jalouzi. 9. Kisa ki kèk pi gwo sentòm maladi depresyon? a. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li pa gen espwa pou demen, li gen pwoblèm pou dòmi. b. Moun nan fatige, li tande vwa lòt moun pa tande, li gen pwoblèm pou dòmi, li vyolan. c. Moun nan fatige, li santi li tris ak mizerab, li santi li pè anpil, l ap tranble. d. Moun nan fatige, li vyolan, l ap tranble, li gen pwoblèm pou dòmi. 10. Kisa ki kèk pi gwo sentòm yon moun ki gen maladi kè sere? a. Moun nan ap tranble, li santi li tris ak mizerab, li tande vwa lòt moun pa tande, li vyolan. b. Moun nan ap tranble, li santi pè anpil, li enkyete twòp, li gen pwoblèm pou dòmi. c. Moun nan ap tranble, li vyolan, li panse touye tèt li, li gen pwoblèm pou dòmi. d. Moun nan ap tranble, li santi li pè anpil, li wè bagay lòt moun pa wè, li tande vwa lòt moun pa tande. 156

173 11. Kisa ou dwe fè apre ou fin itilize zouti pou fè ekzamen pou depresyon an ak yon moun? a. Refere moun sa a nan sant sante a. b. Bay moun sa a konsèy sou maladi depresyon li an. c. Itilize zouti pou fè ekzamen an pou w konnen kisa pou w fè aprè. d. Fè yon seyans konseling ak moun nan. 12. Konbyen pou rezilta zouti ekzamen an dwe ye pou ou w voye moun nan pou resevwa tretman nan sant sante an? a. Yon rezilta ant 1 ak 4. b. Yon rezilta ant 5 ak 9. c. Yon rezilta ki plis pase 9. d. Yon rezilta ki plis pase Ki moun ki dwe kenbe sekre sou enfòmasyon yon pasyan? a. Dokté ak Enfimye. b. Sikològ ak Travayé sosyal. c. Travayé Kòminote, Ajan Sante ak Achivis. d. Tout moun sa yo. 14. Nan ki sitiyasyon li PA bon pou kenbe sekre? a. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li diw yon moun te met men sou li. b. Si moun nan gen pwoblèm mantal epi li diw lap vann medikaman lap pran yo. c. Si moun nan di ou li pral touye tèt li oubyen yon lot moun. d. Tout repons yo bon. 15. Kiyès nan sitiyasyon sa yo ki ka lakòz depresyon? a. Yon moun ki pa enpòtan nan vi li oubyen enmi li mouri. b. Si li pédi travay li. c. Si li te gen gwo dyare epi li pedi anpil dlo nan kò li. d. Si li pa alèz ak moun nan zòn kote lap viv. 157

174 Evalyasyon avan fòmasyon an 2 (Pre-tès 2) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon pou chak kesyon. 1. Kisa ki siy yon kriz sante mantal? a. Moun nan panse touye tèt li. b. Moun nan aji ak vyolans epi li menase moun l ap bat yo. c. Moun nan gen yon sèl depresyon oswa kè sere li pa ka leve nan kabann li, pale, oswa kite kay la. d. Tout bagay sa yo. 2. Si yon moun di ou li panse touye tèt li, kisa ou dwe fè? a. Mande fanmi moun sa a pou swiv li ak anpil atansyon pou li pa touye tèt li. b. Pa kite moun nan poukont li epi mennen li nan sant sante a touswit. c. Bay moun nan medikaman touswit pou ede li kalme l. d. Kite moun nan poukont li jiskaske li kalme l. 3. Si ou wè yon moun ap fè yon kriz epilèpsi, kisa ou dwe fè? a. Vire moun nan akote tou dousman epi veye li. b. Mete yon bagay nan bouch moun nan pou li pa mode lang li. c. Kenbe bra ak janm moun nan jiskaske kriz la pase. d. Bay moun nan aspirin oswa lòt medikaman. 4. Le ou ap fè konseling ak yon moun ki gen yon pwoblèm sante mantal, kisa ou dwe fè? a. Bay moun nan konsèy ak respè epi di moun nan kisa pou li fè. b. Pran desizyon pou moun nan paske li kapab pa ka pran bon desizyon poukont li. c. Montre moun nan respè, anpati, epi poze kesyon pou aprann istwa moun nan. d. Di moun nan pwòp kwayans pèsonèl ou ak relijyon ou pou ou ka ede moun nan ak pwoblèm li yo. 158

175 5. Pou ou ka koute moun nan byen lè w ap fè konseling ak li, kisa ou dwe fè? a. Pa poze kesyon oswa gade moun nan paske sa ka deranje li. b. Montre li w ap koute li ak ekspresyon nan vizaj ou epi poze kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non pou ou aprann plis bagay sou li. c. Pran anpil nòt pandan moun nan ap pale pou ou ak gen yon dosye ki anrejistre tout bagay. d. Chèche jwenn tout detay ou kapab sou vi moun nan. 6. Ki sa ki yon egzanp kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non? a. Èske gen yon pwòch ou ki te mouri? b. Èske ou te ale nan fineray la? c. Èske ou santi ou tris? d. Kijan ou santi ou? 7. Pou itilize teknik evalyasyon entèpèsonèl ak yon moun ki fè maladi depresyon, kisa ou dwe fè? a. Bay moun sa a konsèy sou pwoblèm pèsonèl li yo. b. Itilize zouti pou fè egzamen an pou wè si moun nan ka fè depresyon. c. Poze kesyon pou wè kisa ki kapab fè moun nan delala a. d. Di moun nan pou li al vizite yon travayè sosyal, ki pral evalye li. 8. Pou itilize teknik pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an pou ede yon moun ki soufri depresyon, kisa ou dwe fè? a. Di moun nan kijan pou li aji pou l pa fè depresyon ankò. b. Swiv konpòtman moun nan epi fè rekòmandasyon sou jan pou li chanje li. c. Di moun nan pou li pa lage kò li ak pou li fè espò pou l santi li miyò. d. Ede moun nan chwazi aktivite li ka fè pou mete lespri li an pè ak pou fè li santi l miyò. 9. Lè yon moun k ap resevwa swen ap pran medikaman pou yon pwoblèm sante mantal, ki sa ki responsablite prensipal travayè sante kominotè a? a. Al pran preskripsyon an nan sant sante a pou moun nan epi mennen li lakay li. b. Poze kesyon sou gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo epi ankouraje moun nan pou li pran medikaman an jan yo preskri li a? c. Pote medikaman moun nan lakay li epi pale li sou siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo. d. Deside kilè ak pou konbyen tan moun nan dwe pran medikaman an. 159

176 10. Kisa ki gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman ki bezwen yo voye pasyan an nan sant sante a touswit? a. Panse touye tèt li, tèt bwouye, kò rèd, pèdi konesans. b. Anvi vomi, bouch sèk, konstipasyon, anvi dòmi. c. Tranble, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, kò rèd. d. Anvi vomi, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, ajite. 11. Kisa fanmi yon moun ki gen yon maladi mantal dwe fè pou jere estrès yo epi trete moun nan byen. a. Toujou ap pwoteje moun nan epi pa kite moun nan patisipe nan okenn aktivite nòmal li. b. Di moun nan pou li leve sot nan kabann nan epi aji tankou yon moun nòmal pou l santi li miyò. c. Kite moun nan pran kèk responsablite nan bagay li gen pou fè chak jou. d. Pa kite moun nan soti oswa pale ak moun ki pa fanmi li. 160

177 Evalyasyon aprè fòmasyon an 2 (Pòs-tès 2) Non ou: Dat: Sant Sante: No. ID Travayè Sante Kominotè: Kilè ou te kòmanse travay tankou yon Travayè Sante Kominotè oswa Akonpayatè? / Mwa Ane Antoure repons ki pi bon an pou chak kesyon. 1. Ki siy yon kriz sante mantal? a. Moun nan panse touye tèt li. b. Moun nan aji ak vyolans epi li di lòt moun l ap bat yo. c. Moun nan gen yon sèl depresyon oswa kè sere li pa ka leve nan kabann li, pale, oswa kite kay la. d. Tout bagay sa yo. 2. Si yon moun di ou li panse touye tèt li, kisa ou dwe fè? a. Pa kite moun nan pou kont li epi mennen li nan sant sante a touswit. b. Bay moun nan medikaman touswit pou ede li kalme li. c. Kite moun nan poukont li jiskaske li kalme l. d. Rele yon moun pou vin priye pou li. 3. Si ou wè yon moun ap fè yon kriz epilepsi, kisa ou dwe fè? a. Vire moun nan sou kote tou dousman epi veye li. b. Mete yon bagay nan bouch moun nan pou li pa mode lang li. c. Kenbe bra ak janm moun nan jiskaske kriz la pase. d. Bay moun nan aspirin oswa lòt medikaman. 4. Le ou ap fè yon seyans konseling ak yon moun ki gen yon pwoblèm sante mantal, kisa ou dwe fè? a. Bay moun nan konsèy ak respè epi di moun nan kisa pou li fè. b. Pran desizyon pou moun nan paske li kapab pa ka pran bon desizyon poukont li. c. Montre moun nan respè, anpati, epi poze kesyon pou aprann istwa moun nan. d. Di moun nan pwòp kwayans pèsonèl ou ak relijyon pou ou ka ede moun nan ak pwoblèm li. 161

178 5. Pou ou ka koute moun nan byen lè w ap fè yon seyans konseling ak li, kisa ou dwe fè? a. Pa poze kesyon oswa gade moun nan paske sa ka deranje li. b. Montre li w ap koute li ak ekspresyon nan vizaj ou epi poze kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non pou ou aprann plis bagay sou li. c. Pran anpil nòt pandan moun nan ap pale pou ou ak gen yon dosye ki anrejistre tout bagay. d. Chèche jwenn tout detay ou kapab sou vi moun nan. 6. Ki sa ki yon egzanp kesyon ki bay moun plis espas pou reponn san se pa wi oubyen non? a. Èske gen yon pwòch ou ki te mouri? b. Èske ou te ale nan fineray la? c. Èske ou santi ou tris? d. Kijan ou santi ou? 7. Pou itilize teknik evalyasyon entèpèsonèl ak yon moun ki fè maladi depresyon, kisa ou dwe fè? a. Bay moun sa a konsèy sou pwoblèm pèsonèl li yo. b. Itilize zouti pou fè egzamen an pou wè si moun nan fè depresyon. c. Poze kesyon pou wè kisa ki kapab fè moun nan delala a. d. Di moun nan pou li al vizite yon travayè sosyal, ki pral evalye li. 8. Pou itilize teknik pou ede moun rekòmanse fonksyone tankou anvan an pou ede yon moun ki soufri depresyon, kisa ou dwe fè? a. Di moun nan kijan pou li aji pou l pa fè depresyon ankò. b. Swiv konpòtman moun nan epi fè rekòmandasyon sou jan pou li chanje li. c. Di moun nan pou li pa lage kò li ak pou li fè espò pou li santi li miyò. d. Ede moun nan idantifye aktivite li ka fè pou mete lespri li an pè ak pou fè li santi l miyò. 9. Lè yon moun k ap resevwa swen ap pran medikaman pou yon pwoblèm sante mantal, ki sa ki pi gwo responsablite travayè sante kominotè a? a. Al pran preskripsyon an nan sant sante a pou moun nan epi mennen li lakay li? b. Poze kesyon sou gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo epi ankouraje moun nan pou li pran medikaman an jan yo preskri li a. c. Pote medikaman moun nan lakay li epi pale li sou siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun yo. d. Deside kilè ak pou konbyen tan moun nan dwe pran medikaman an. 162

179 10. Ki gwo siy ak sentòm yon medikaman ka bay yon moun medikaman ki bezwen yo voye pasyan an nan sant sante a touswit? a. Panse touye tèt li, tèt bwouye, kò rèd, pèdi konesans. b. Anvi vomi, bouch sèk, konstipasyon, anvi dòmi. c. Tranble, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, kò rèd. d. anvi vomi, pwoblèm ak memwa, gratèl sou po, ajite. 11. Kisa fanmi yon moun ki gen yon maladi mantal fè pou jere estrès yo epi trete moun nan byen? a. Toujou ap pwoteje moun nan epi pa kite moun nan patisipe nan okenn aktivite nòmal li. b. Di moun nan pou li leve sot nan kabann nan epi aji yon fason nòmal pou li santi li miyò. c. Kite moun nan pran kèk responsablite nan bagay li gen pou fè chak jou. d. Pa kite moun nan soti oswa pale ak moun ki pa fanmi li. 163

180 Anèks Nan 10 desanm 1948, Asanble Jeneral Nasyonzini te adopte ak pwoklame Deklarasyon Inivèsèl Dwa Moun. Apre zak istorik sa a, Asanble a te mande tout peyi manm yo pou pibliye tèks Deklarasyon an epitou pou fè li simaye, afiche, li, ak ekspoze sitou nan lekòl yo ak nan lòt enstitisyon edikasyonèl yo, san distenksyon ki baze sou sitiyasyon politik peyi yo oswa teritwa yo. Deklarasyon Inivèsèl Dwa Moun PREYANBIL Lè nou konsidere ke rekonèt diyite ki nan tout moun sou tè a ak dwa yo genyen ki egalego, pèsòn moun pa dwe pran nan men yo, se fondasyon libète, lajistis ak lapè sou tout tè a san manke tikras, Lè nou konsidere ke meprize ak pase dwa moun anba pye te lakòz anpil move zak ki revòlte konsyans tout moun tout kote sou latè, epi tou ke nou rive wè yon tan kote tout moun pral jwi pale libelibè, kwè sa yo vle, epi sòti anba laperèz ak lamizè se pi gwo lespwa tout moun sou tè a, Lè nou konsidere ke li enpòtan pou gen yon Leta ki chita sou lalwa, kote lalwa pwoteje dwa moun pou evite sitwayen yo sèvi ak revòlt pou yo konbat kraze-zo ak represyon lè yo pa gen lòt chawa ankò, Lè nou konsidere ke li enpòtan pou ankouraje tout nasyon yo devlope relasyon zanmitay youn ak lòt, Lè nou konsidere ke nan prensip fondalnatal Nasyonzini, kote yon lòt fwa ankò pèp Nasyonzini yo montre jan yo kwè nan dwa fondalnatal tout moun, nan diyite ak valè chak moun, nan dwa egalego gason ak fanm. Pèp sa yo deklare yo deside travay pou sosyete a fè pwogrè, epi pou yo mete bon kondisyon sou pye pou lavi miyò tabli, pou gen plis libète, Lè nou konsidere ke peyi ki manm Nasyonzini yo te pran angajman pou yo travay men-nan-men avèk Òganizasyon Nasyonzini pou fè respekte dwa moun ak libète fondamantal yo toutbon vre, tout kote sou latè, Lè nou konsidere li enpòtan anpil pou tout peyi sou latè konprann dwa sa yo ak libète sa yo menm jan, pou yo ka respekte angajman sa a byen Kounye, Kidonk, ASANBLE JENERAL LA pwoklame DEKLARASYON INIVÈSÈL DWA MOUN SA A kòm pi gwo rèv tout pèp ak tout nasyon sou latè dwe chèche reyalize. Pou tout moun ak tout enstitisyon ki anndan sosyete a kenbe Deklarasyon sa a nan lespri yo toutan, pou yo travay nan ansèyman ansanm ak edikasyon pou fè respekte dwa ak libète moun sa yo nan pran bon jan dispozisyon nasyonal ak entènasyonal ofi-amezi, pou yo rekonèt dispozisyon sa yo tout kote sou latè, epi pou yo sèvi ak yo, nan mitan popilasyon peyi ki manm Nasyonzini yo, ak nan teritwa ki anba jiridiksyon yo. 164

181 Atik 1 Tout moun fèt lib, epi yo egalego nan diyite ak nan dwa. Yo gen kapasite pou yo reflechi, pou yo pran konsyans, epitou yo dwe viv youn ak lòt tankou frè ak sè. Atik 2 Chak moun sou tè a kapab jwi dwa ak libète ki pwoklame nan Deklarasyon sa-a, san yo pa fè okenn diferans ant you moun ak you lot, tèlke diferans ras, koulè po, diferans fanm ak gason, diferans lang, relijyon, opinyon politik oswa tout lòt opinyon, tankou peyi kote li sòti oswa klas sosyal li, richès li, kondisyon paran li te fè li oswa tout lòt sitiyasyon ki sanble ak sa. Answit, yo pa dwe mete diferans ki chita sou sitiyasyon politik peyi li, oswa sou sitiyasyon peyi a nan domèn lalwa, oswa ankò sou sitiyasyon entènasyonal peyi li, oswa sou teritwa kote li sòti, menm lè peyi sa a oswa teritwa sa a li endepandan, oswa li sou kont yon lòt peyi, lè li pa kapab pran desizyon pou tèt pa li, oswa anba kèk règleman ki limite pouvwa nasyon an genyen pou li deside sa li vle. Atik 3 Tout moun gen dwa pou yo viv, pou yo gen libète, pou yo jwenn sekirite. Atik 4 Yo pa gen dwa mete pèsòn moun nan esklavaj, oswa fòse moun nan fè yon travay avèk vyolans; lalwa entèdi esklavaj ak zafè vann moun nan, nenpòt jan sa ta fèt. Atik 5 Yo pa gen dwa maspinen pèsòn moun, ni ba li pinisyon ak move tretman san pitye, ki mete li nan kondisyon bèt, oswa ki avili li. Atik 6 Chak moun gen dwa pou yo rekonèt li tankou moun devan lalwa tout kote sou latè. Atik 7 Tout moun egalego devan lalwa, epitou lalwa dwe pwoteje yo tout san paspouki. Tout moun fèt pou yo jwenn menm kalite pwoteksyon kont diskriminasyon ki pa respekte sa ki nan Deklarasyon sa a, ak tout lòt konpòtman ki ka lakòz gen diskriminasyon. Atik 8 Tout moun gen dwa pou jwenn bon jan konkou devan tribinal konpetan kote l ap viv la kont zak ki vyole dwa fondamantal li, dwa konstitisyon an, oswa dwa lalwa rekonèt ke l genyen. Atik 9 Yo pa gen dwa pou yo arete yon moun, oswa pou yo mete li nan prizon, oswa pou yo egzile li yon fason gwo ponyèt. Atik 10 Tout moun gen dwa egalego pou yon tribinal ki pa depann de pèson tande kòz li an piblik yon fason ki klè, san paspouki, nan chèche konnen dwa moun nan ak devwa li genyen, oswa nan chèche konnen si akizasyon yo fè kont moun nan pou yon move zak se yon akizasyon ki jis. 165

182 Atik 11 (1) Tout moun yo akize pou yon move zak, sipoze inosan jiskaske lajistis tande li nan yon pwosè piblik epi yo rekonèt li koupab toutbon, kote lalwa te ba li tout garanti ki nesesè pou li defann tèt li. (2) Yo pa kapab kondane yon moun pou yon zak oswa pou yon obligasyon li pa respekte, si lè li te fè zak la pa t gen lwa nasyonal oswa lwa entènasyonal ki te di moun sa a aji byen oswa mal. Menm jan an tou, yo pa kapab ba li okenn pinisyon ki pi di pase pinisyon lalwa te egzije pou yo ba li nan moman li te fè zak la. Atik 12 Pèsòn moun pa gen dwa fouye nan lavi prive okenn lòt moun jan yo vle, nan zafè fanmi li, ni nan sa k ap pase anndan lakay li oswa mesaj ke l voye oswa ke l resevwa, ni fè bagay ki ka fè li pèdi onè li ak repitasyon li. Tout moun gen dwa gen pwoteksyon la lwa kont zak sa yo. Atik 13 (1) Tout moun gen dwa sikile libelibè, epi li ka chwazi nenpòt kote nan yon peyi pou li abite. (2) Tout moun gen dwa kite nenpòt ki peyi, menm si se pwòp peyi pa li, epitou li ka retounen nan peyi l lè li vle. Atik 14 (1) Lè yon moun anba pèsekisyon, li gen dwa al chèche lazil, epi li dwe jwenn lazil nan lòt peyi. (2) Yon moun pa ka sèvi ak dwa sa a lè lapolis ap chèche li pou yon krim lalwa kondane, oswa pou kèk move zak ki diferan ak prensip Nasyonzini ansanm ak kote li vle rive. Atik 15 (1) Tout moun gen dwa pou gen yon nasyonalite. (2) Yo pa gen dwe retire nasyonalite pèsòn moun yon fason gwo ponyèt, ni tou yo pa gen dwa retire dwa li genyen pou li chanje nasyonalite li. Atik 16 (1) Lè yon fanm oswa yon gason majè, yo gen dwa pou yo marye, pou yo fòme fanmi yo, san okenn kondisyon ki chita sou koulè po, sou nasyonalite, oswa sou relijyon. Yo gen dwa egalego nan kesyon maryaj, pandan maryaj la epi lè maryaj la kraze. (2) De moun ka marye sèlman lè yo toulède bay konsantman yo pou sa fèt. (3) Fanmi se eleman natirèl ki fòme baz sosyete a, li gen dwa jwenn pwoteksyon sosyete a ak pwoteksyon Leta. Atik 17 (1) Tout moun gen dwa gen byen poukont li, oswa ansanm avèk lòt moun. 166

183 (2) Yo pa gen dwa pran byen yon moun yon fason gwo ponyèt. Atik 18 Tout moun gen dwa pou li gen libète panse, pou li gen pwòp konviksyon li, pou li ale nan relijyon li vle; li gen dwa chanje relijyon li tou oswa konviksyon li, menm jan an tou, li gen dwa pou li montre kwayans oswa konviksyon li libelibè nan fè seremoni, ansèyman, pratik, oswa nan lòt kalite sèvis, swa poukont li, swa ansanm ak lòt moun, an piblik oswa anndan lakay li. Atik 19 Tout moun gen dwa pou li panse, pou li pale jan li vle, sa vle di yo pa gen dwa ba li pwoblèm pou jan li panse, pou opinyon li. Li gen dwa pou li chèche enfòmasyon alawonnbadè, pou li resevwa enfòmasyon epi pou li gaye yo pa nenpot ki mwayen li vle, ansanm ak tout lòt kalite lide tou. Atik 20 (1) Tout moun lib pou li patisipe nan reyinyon ak pou li fè asosyasyon san zam. (2) Yo pa ka fòse pèsòn moun pou li vin manm yon asosyasyon. Atik 21 (1) Tout moun gen dwa pou patisipe nan direksyon zafè piblik peyi li, li ka patisipe dirèkteman poukont li, oswa li ka patisipe lè li chwazi reprezantan li yo libelibè. (2) Tout moun gen menm dwa pou li okipe yon fonksyon piblik nan peyi li. (3) Volonte yon pèp se baz otorite pouvwa piblik la; volonte sa a dwe parèt aklè nan eleksyon onèt ki dwe fèt yon fason regilye, kote tout moun ap patisipe egalego, ak vòt an sekrè, oswa ak yon metòd ki sanble ak sa-a, kote moun yo gen garanti vòt la ap fèt libelibè. Atik 22 Tout moun gen dwa pou gen sekirite sosyal, paske li se manm sosyete a; yo kreye èd sa a pou ede li jwi dwa ekonomik li, dwa sosyal li ak dwa kiltirèl li; dwa sa yo nesesè anpil pou li jwenn diyite li, pou li devlope pèsonalite li. Li gen dwa pou li reyalize yo gras ak efò nasyonal ak koperasyon entènasyonal dapre òganizasyon ak riches chak peyi. Atik 23 (1) Tout moun gen dwa pou li travay, li gen dwa fè pwòp chwa travay li libelibè, nan kondisyon ki bon, ki jis, epitou li dwe jwenn pwoteksyon kont chomaj. (2) Yo dwe peye tout moun menm lajan pou yon travay ki menm, san patipri. (3) Tout moun k ap travay dwe touche lajan ki jis, k ap ede limenm ak fanmi li viv nan diyite tankou moun, epi si sa nesesè yo dwe ba li lòt kalite pwoteksyon sosyal. (4) Tout moun gen dwa fòme sendika ansanm avèk lòt moun, epi yo gen dwa rantre nan sendika pou defann enterè yo. 167

184 Atik 24 Tout moun gen dwa gen pou pran repo nan travay li, epi li gen dwa pou detann li, li dwe gen yon limit nan lè pou travay la dire ki rezonab, li gen dwa pou jwenn konje peye detanzantan. Atik 25 (1) Tout moun gen dwa pou mennen yon nivo lavi ki kapab garanti lasante li ak fanmi li ak pou yo santi yo anfòm nan tout sans, tankou manje, rad, kay pou rete, ak swen medikal, ak sèvis sosyal ki nesesè, ak dwa pou sekirite sizoka gen chomaj, maladi, andikap, lanmò madanm/mari, laj avanse, oswa lòt mank mwayen pou viv nan sikonstans ki depase kontwòl li. (2) Lè fanm fè pitit ak lè timoun yo piti, yo gen dwa pou yo jwenn swen ak èd espesyal. Tout timoun, kit yo fèt nan maryaj oswa deyò maryaj, dwe jwenn menm pwoteksyon sosyal. Atik 26 (1) Tout moun gen dwa pou edikasyon. Edikasyon an fèt pou gratis, pou pi piti nan etap elemantè ak nan etap fondalnatal yo. Edikasyon nan lekòl primè fèt pou obligatwa. Ansèyman teknik ak pwofesyonèl dwe disponib pou tout moun, etid inivèsitè dwe louvri pou tout moun egalego, dapre fason moun nan merite sa. (2) Edikasyon fèt pou deziyen pou devlopman pèsonalite moun nan nèt, ak pou ranfòse respè dwa moun ak libète fondamantal yo. Li dwe ankouraje konpreyansyon, tolerans ak zanmitay ant nasyon yo, gwoup ras moun oswa gwoup relijyon, epi li dwe ankouraje devlopman aktivite Nasyonzini pou kenbe lapè. (3) Paran yo gen dwa pou yo chwazi ki kalite edikasyon pou yo bay pitit yo davans. Atik 27 (1) Tout moun gen dwa pou patisipe libelibè nan aktivite kiltirèl kominote a, li gen dwa pou li jwenn avantaj nan lavi atistik, epi pou li patisipe nan pwogrè lasyans ak avantaj ki sòti nan pwogrè sa a. (2) Tout moun gen dwa jwenn pwoteksyon enterè lespri ak enterè tout byen li genyen pou sa li te pwodui nan domèn lasyans, literati ak domèn atistik kont lòt moun ki ta vle sèvi ak yo gratis. Atik 28 Tout moun gen dwa pou li jwenn yon lòd, sou plan sosyal ak sou plan entènasyonal kote y ap aplike dwa ak libète ki pwoklame nan Deklarasyon sa a tout bon vre. Atik 29 (1) Chak moun gen devwa nan kominote li, ki se sèl kote li ka devlope pèsonalite li libelibè tout bon vre. 168

185 (2) Lè yon moun ap sèvi avèk dwa li, epi lè l ap pran avantaj libète li, li dwe soumèt li sèlman anba limit lalwa tabli, pou li ka rekonèt sèten dwa ak libète lòt moun, epi pou li respekte dwa sa yo, epitou pou li ka satisfè egzijans règleman sosyete a, lòd piblik, ak santiman pou tout moun viv alèz nan yon sosyete demokratik. (3) Nan okenn sikonstans, yo pa ka sèvi ak dwa sa yo ansanm ak libète sa yo lòt jan ki an depaman ak rezilta prensip Nasyonzini ap chèche. Atik 30 Yo pa ka konsidere okenn dispozisyon ki nan Deklarasyon sa a kòm nenpòt dwa yon leta oswa yon gwoup, oswa yon moun genyen pou li fè aktivite, oswa pou li fè zak k ap chèche detwi dwa ak libète ki ekri nan deklarasyon an. Sous: Konvansyon sou Dwa Timoun Konvansyon sou Dwa Timoun ofri yon estrikti ak kat (4) prensip estratejik pou dwa ak devlopman timoun yo. Premye prensip la sèke pi bon enterè timoun nan dwe se yon konsiderasyon ki gen priyorite nan tout desizyon ak aksyon ki ka afekte timoun nan, epitou yo dwe montre gen yon ekilib ant enterè timoun nan akoutèm ak enterè li alontèm. Kondisyon enpòtan nan yon detèminasyon konsa dwe gen ladan nivo devlopman timoun nan, ak swè oswa santiman ki eksprime, ak disponiblite resous ki nesesè pou timoun nan viv, devlope ak patisipe. Dezyèm prensip la se non-diskriminasyon. Tout timoun fi oswa gason, pòv oswa rich, ki gen andikap oswa ki pa gen andikap dwe jwenn konsiderasyon kòm moun ki gen menm dwa nan dwa moun, paske dwa moun yo se dwa ki inivèsèl. Twazyèm prensip la se dwa pou viv, pou siviv, ak pou devlope. Li enpòtan pou konsidere pwoblèm aksesibilite, ki chèche garanti dwa pou sèvis fondalnatal yo ak chans egalego pou tout moun yo reyalize devlopman konplè yo. Sa baze sou lajistis egal ego, ki gen pou wè ak adopsyon bonjan mezi pou asire règleman yo ak pwogram yo rive jwenn tout moun ki nan yon sosyete. Katriyèm prensip la se respè pou opinyon timoun nan. Prensip sa mande pou yo tande ak respekte opinyon timoun yo. Sa asosye toutbon avèk pi bon enterè timoun nan, paske li montre kijan opinyon timoun yo enpòtan, epitou yo dwe konsidere pwen de vi yo konsènan reyalizasyon dwa yo. Yo ta dwe patisipe nan pwosesis pou pran desizyon ki afekte yo, nan yon mannyè ki apwopriye pou evolisyon kapasite yo. De (2) konsiderasyon enpòtan entegre nan lide sa a. Premyèman, lè timoun nan ap grandi oswa devlope, yo dwe akòde li pi plis endepandans nan detèminasyon enterè akoutèm ak enterè alontèm li yo. Dezyèman, patisipasyon an dwe kontribiye nan devlopman timoun nan, epi pou devlope evolisyon kapasite li yo. 169

186 Konvansyon pou Eliminasyon Tout Fòm Diskriminasyon Kont Fanm Konvansyon sou Eliminasyon Tout Fòm Diskriminasyon Kont Fanm yo konsève dwa espesyal fanm yo ki baze sou bezwen. CEDAW ap chèche ankouraje egalite ant gason ak fanm lè li retire diferans ki baze sou sèks, ak lè li ankouraje devlopman, patisipasyon ak avansman konplè fanm yo. Konvansyon an ap chèche asire tout fanm yo kapab jwi dwa moun yo san yo pa viktim diskriminasyon. Pou reyalize yon egalite konsa, CEDAW egzije pou tout moun konfòme yo avèk sèten prensip estratejik ki enpòtan tou pou yon apwòch dwa fanm nan pwogram nan. Yo dwe idantifye ak elimine diferans ki baze sou sèks. Poutèt sa, yon lòt prensip estratejik sèke yo dwe aplike mezi pozitif dwe mete sou pye nan fason sistematik pou ede fanm yo reyalize dwa yo. Eliminasyon enjistis ak baryè sosyal ki egziste akòz konstwiksyon enjis wòl sèks dwe se yon objektif pou entèvansyon. Sa ap ede ti fi yo tou reyalize dwa yo pi vit. Dapre sa CEDAW note, sa mande pou yo entèdi pratik ki rabese fanm yo. Nan menm lide sa a, sèvis yo dwe disponib pou garanti byennèt fanm yo kòm fanm ki nan pwòp dwa yo. Menm jan an tou, CEDAW egzije priyorizasyon reflechi aksyon yo/mezi pwoteksyon ki amelyore kalite lavi ak sitiyasyon fanmi ak ti fi ki pa gen resous oswa ki frajil. Dènye prensip estratejik CEDAW sèke yo dwe aplike dwa fanm yo pou patisipasyon nan tout aspè lavi a, pou avanse wòl yo nan devlopman ak enterè estratejik yo. Sous: Apwòch Dwa Moun nan Pwogram Devlopman, Urban Jonsson prepare, UNICEF,

187 Metòd Patisipatif diskisyon an gwo gwoup Yon diskisyon an gwo gwoup se yon dyalòg ant fòmatè a ak tout gwoup patisipan yo, ak repons patisipan yo sou kesyon fòmatè a te prepare alavans. Pandan diskisyon an, nouvo kesyon ka parèt tou. Pou kòmanse diskisyon an, fòmatè a dwe bay enstriksyon yo klè. Pandan diskisyon an, fòmatè a dwe kontwole diskisyon an, tankou kenbe patisipan yo konsantre, ankouraje repons patisipan yo, epi limite patisipan ki renmen pale anpil yo. Pou fasilite yon diskisyon gwo gwoup, kisa ou ta dwe fè? Mete yon tan limit epi kenbe peryòd tan sa. Eksplike patisipan yo si yon moun ta vle pale se pou li leve men l. Kenbe diskisyon an sou sijè a. Kenbe diskisyon an san lage. Ankouraje tout moun patisipe. Gade nan sal la, epi sèten ou bay tout moun ki te leve men pou mande lapawòl yo pale. Limite patisipan ki renmen pale anpil yo. Kontwole chenn diskisyon san rete yo. Si patisipan yo pa reponn yon kesyon, eseye poze kesyon an yon lòt fason. Poze kesyon ankouraje plis repons pou yon kesyon, pa egzanp: Ki lòt bagay? Ki lòt lide nou genyen? Mete fen a diskisyon an; repete epi fè rezime pwen enpòtan yo. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi ak diskisyon gwo gwoup? Tout moun gen chans pou yo patisipe. Tout moun tande lide tout lòt moun. Tande anpil lide ka ankouraje plis diskisyon. Patisipan ki pa santi li alèz pou pale nan yon gwo gwoup kapab patisipe nan koute pito. Kisa ki defi lè w sèvi ak diskisyon gwo gwoup? 171

188 Patisipan ki renmen pale anpil yo ka gen tandans domine diskisyon gwo gwoup la. Patisipan ki timid oswa san eksperyans ka santi yo mal alèz pou yo pale nan yon diskisyon gwo gwoup. Diskisyon gwo gwoup ka vin yon baz gwo kesyon si gen anpil lide ki an konpetisyon. Diskisyon an ti gwoup Yon diskisyon an ti gwoup se yon dyalòg nan mitan yon ti gwoup patisipan (an jeneral 3 6 patisipan pou chak gwoup), kote patisipan yo reponn kesyon fòmatè a te prepare alavans. Pandan diskisyon an, nouvo kesyon ka parèt. Pou kòmanse diskisyon an, fòmatè a dwe bay enstriksyon ki klè anvan li divize patisipan yo an ti gwoup. Pandan ti gwoup yo ap diskite, fòmatè a dwe sikile nan mitan gwoup yo pou li sèten yo kenbe diskisyon an sou sijè a ak ankouraje patisipasyon tout manb nan gwoup la. Pou fasilite yon diskisyon ti gwoup, kisa ou ta dwe fè? Anvan w divize patisipan yo an ti gwoup, bay enstriksyon ki klè sou kisa patisipan yo dwe diskite alekri epi afiche enstriksyon yo sou Gwo fèy papye an se yon bon fason pou fè sa. Enstwi ti gwoup la pou asire w tout mamb nan gwoup la patisipe. Mande ti gwoup yo pou chwazi yon fasilitatè ak yon moun ki pou kontwole lè pou gwoup yo a. Kenbe espas tan an epi bay ti gwoup yo mwatye tan, 5-minit, ak 1-minit avètisman. Pandan ti gwoup yo ap travay, pase de gwoup an gwoup pou asire w patisipan yo gen bon konprann sou travay la, ke y ap fè pwogrè. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi ak diskisyon ti gwoup? Anpil moun santi yo pi alèz pale ak patisipe nan ti gwoup pase nan yon gwo gwoup, kidonk ti gwoup yo gen tandans pwovoke plis lide ak patisipasyon tout moun. Pou sijè ki sansib yo, patisipan yo ka plis pataje lide nan yon ti gwoup men yo t ap ezite pataje l si yo te nan yon gwo gwoup. 172

189 Kisa ki defi yo lè w sèvi ak diskisyon ti gwoup? Pèfòmans diskisyon ti gwoup yo depann de mamb nan gwoup la k ap fasilite epi k ap patisipe, kèk ti gwoup ka fè sa pi byen pase yon lòt. Diskisyon ti gwoup la ka dejenere si manb gwoup pa kontwole diskisyon an byen. Pakou Refleksyon Se yon vwayaj refleksyon ki gide panse ak refleksyon sou eksperyans pèsonèl. Fòmatè yo itilize pakou refleksyon an pou pèmèt patisipan yo reflechi sou eksperyans nan tan pase oubyen evènman nan tan prezan, sitiyasyon, moun yo, oswa santiman yo ki konekte ak sijè fòmasyon an. Pakou Refleksyon travay pi byen, lè patisipan yo santi yo alèz ak an sekirite epi mete konfyans youn nan lòt ak nan fasilitatè a. Pou fasilite yon Pakou refleksyon, kisa ou ta dwe fè? Mande patisipan yo pou yo rilaks epi fèmen je yo. Sèvi ak yon seri deklarasyon tou kout, kesyon, oswa yon istwa kout pou gide pakou refleksyon an. Li chak deklarasyon oubyen kesyon dousman epi byen klè, epi fè yon ti poz pou plizyè segonn ant chak deklarasyon, pou patisipan yo ka gen tan panse ak reflechi. Tou depan de sijè a, yon pakou refleksyon kapab okazyone reyaksyon emosyonèl ki fò. fasilitatè a dwe okouran de sa a epi reponn avèk sansibilite. Pafwa apre yon pakou refleksyon, patisipan yo kapab vle ekri panse yo oswa pataje panse yo avèk yon patnè oswa yon gwoup moun. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi ak pakou refleksyon? Patisipan yo aprann pi byen si yo kapab konekte nouvo enfòmasyon avèk eksperyans pa yo. Pakou Refleksyon pèmèt patisipan yo reflechi sou eksperyans yo nan yon fason òganize. Pakou Refleksyon kapab itilize pou rantre yon sijè, idantifye pwoblèm oswa defi, oswa pou vini nouvo lide. 173

190 Kisa ki defi yo nan sèvi ak pakou refleksyon? Pakou Refleksyon ka okazyone emosyon ki fò. Li enpòtan pou fasilitatè yo okouran de sa epi reponn avèk sansibilite. Patisipan ki te renmen pale anpil yo ka twouve li difisil pou yo rete trankil pandan plizyè minit. Prezantasyon Fasilitatè Fòmatè a ap prezante enfòmasyon nan pale ak tout gwoup la, pafwa li sèvi avèk materyèl tankou retropwojektè, afich, foto, oswa yon tablo prezantasyon. Prezantasyon Fasilitatè a se yon ansèyman ak yon metòd tradisyonèl pou fòmasyon. Pifò moun ki al lekòl yo abitye anpil ak prezantasyon fasilitatè paske pifò pwofesè nan klas primè, segondè, ak nivo inivèsitè yo anseye nan fason sa a. Prezantasyon sèvi byen pou entwodwi nouvo enfòmasyon yo, men yo dwe kout epi akonpaye ak sa moun ka wè epi diskisyon. Pou fè yon prezantasyon fasilitatè, kisa ou ta dwe fè? Prepare epi òganize prezantasyon ou davans konsa l ap pi klè epi fasil pou swiv. Tcheke tout ekipman (retropwojektè, bwat imaj) davans pou asire w yo travay byen. Fè prezantasyon an kout, ant 5 ak 15 minit si sa posib. Sèvi ak yon langaj ki senp, klè patisipan yo ka konprann byen. Itilize kesyon pandan prezantasyon an pou ka gen patisipasyon nan sa wap prezante a. Fè jès epi itilize yon langaj ak yon ton vwa ki klè. Gade patisipan yo pandan prezantasyon an; si w ta remake yo pa sousa oswa raz, poze kesyon oswa fè pi rapid. Deplase toutotou sal la pandan w ap prezante a (si sa posib). Gade patisipan yo lè w ap eksplike yon imaj (se pa imaj la pou w ap gade). Fini prezantasyon-an, rezime epi repete pwen enpòtan yo. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi avèk prezantasyon fasilitatè? Prezantasyon sèvi byen pou entwodwi nouvo enfòmasyon byen vit. Pafwa patisipan yo bezwen gen nouvo enfòmasyon yo prezante yo anvan yo 174

191 ka itilize oswa pratike li. Pifò nan patisipan ki te ale nan lekòl yo abitye epi santi yo alèz ak prezantasyon. Kisa ki defi yo lè w sèvi ak prezantasyon fasilitatè? Prezantasyon yo pa aktif ni angaje tankou aktivite an ti gwoup, pyès teyat, oswa lòt aktivite ki konn mande plis patisipasyon. Pafwa patisipan yo konn sispann swiv. Si fasilitatè a pa byen òganize, patisipan yo pap aprann enfòmasyon an jan yo ta dwe a. Brase-lide Brase-lide se yon metòd kote fòmatè a poze yon kesyon oswa poze yon pwoblèm epi mande patisipan yo bay plis lide ak repons yo kapab. Fòmatè yo ka itilize brase-lide ak gwo gwoup yo oswa ti gwoup. Brase-lide se yon bon fason pou jenere anpil nouvo lide byen vit. Lè yo fè braselide se pa sèlman pou jwenn yon sèl repons a kesyon an oswa pwoblèm nan, men brase anpil lide jan sa posib. Pou fasilite brase-lide, kisa ou ta dwe fè? Eksplike ke bi brase-lide a se pa pou rive nan yon sèl repons kòrèk, men se pou jenere anpil lide jan sa posib. Pandan brase-lide a, pran yon lide nan men chak patisipan, youn apre lòt. Aksepte tout lide epi pa jije oswa kritike youn ladan yo. Ankouraje patisipan yo pou kite ide yo koule. Kenbe brase-lide a an mouvman. Ankouraje tout patisipan yo bay lide. Pa baze sou yon sèl ti gwoup patisipan ki pou bay lide pa yo. Yon moun ta dwe fasilite brase-lide a epi yon lòt moun ta dwe anrejistre lide yo. Apre brase-lide a, fòmatè a ak patisipan yo kapab sèvi ak lis la pou rezoud yon pwoblèm, priyorize lide, mete lide nan kategori, elatriye. Pa egzanp, si patisipan yo gen yon solisyon posib nan yon pwoblèm patikilye a pati de brase-lide, pwochen etap yo ka pou revize chak solisyon posib, chwazi 3 tèt solisyon yo (tankou yon gwoup), diskite yo pi lwen, e petèt finalman chwazi solisyon ki pi apwopriye a. 175

192 Ki avantaj ki genyen nan brase-lide? Patisipan yo bwase anpil lide byen vit. Refleksyon yo ka angaje epi chofe. Paske pa gen okenn repons kòrèk oswa enkòrèk, patisipan yo an jeneral santi yo alèz pou bay lide. Kisa ki defi yo nan brase-lide? Kèk patisipan ka bay lide ki pa apwopriye. Patisipan ki renmen pale anpil yo ka gen tandans domine. Pyès teyat Yon pyès teyat se yon pèfòmans kout enfòmèl kote patisipan pyès teyat yo nan lide pou montre yon sitiyasyon patikilye ak santi sa yo ta dwe fè nan wòl ak sitiyasyon sa a. Pyès teyat yo enfòmèl patisipan yo pa bezwen memorize liy oubyen jwe pafètman. Objektif la se montre yon pwoblèm, yon sitiyasyon, oswa lide epi aji. Pyès teyat bay patisipan yo opòtinite pou yo aji sou yon sitiyasyon lavi reyèl ak pratike kijan pou fè fas avè l. Patisipan yo ka itilize pyès teyat pou ilistre lide ak enfòmasyon pou pasyan yo ak mamb kominote yo. Pyès teyat ede patisipan yo tou pou yo aprann epi pratike kominikasyon ak konsèy teknik, konpòtman antipatik, ak fason apwopriye pou apwòche mamb kominote yo. Yon ti pyès teyat kapab fèt san repetisyon pyès la, epi ka fèt ant ti gwoup oswa gwo gwoup. Pou fasilite yon pyès teyat, kisa ou ta dwe fè? Planifye ase tan pou patisipan yo prepare ak fè pyès teyat la. Eksplike klèman sa ki nan pyès teyat la, kijan patisipan yo ap prepare, ak kisa pyès teyat la dwe montre. Si patisipan yo pa abitye ak pyès teyat la, jwe yon wòl modèl pou ka montre yo kijan pou yo fè. Mete yon tan limit pou pèfòmans pyès teyat la epi kontwole tan an byen. Fè patisipan yo sonje pyès teyat yo pa oblije pafè, men se pito yon opòtinite pou pratike ak kontwole sitiyasyon patisipan yo ka rankontre nan reyalite. Se pa yon pwoblèm si yo fè erè pandan yo ap pyès teyat yo. Apre yon pèfòmans pyès teyat, mennen yon diskisyon sou lide yo te montre nan pyès teyat la. Konsantre diskisyon an sou pwoblèm enpòtan ki te soti nan pyès teyat yo, pa aji sou ladrès patisipan yo. 176

193 Ki avantaj ki genyen lè w sèvi ak pyès teyat? Pyès teyat angaje patisipan yo epi ba yo opòtinite pou yo panse, santi, ak aji. Pyès teyat bay patisipan yo yon chans pratike ladrès yo nan yon anviwònman ki san danje epi jwenn repons. Ou ka sèvi ak 2 pyès teyat tou kout pou montre 1) move fason pou kontwole yon sitiyasyon; epi 2) fason ki bon pou kontwole yon sitiyasyon. Pyès teyat la ka fè parèt anpil pwoblèm, epi mennen nan diskisyon ki itil. Kisa ki defi yo lè w itilize pyès teyat? Pyès teyat yo pran anpil tan. Kèk patisipan ka pa alèz pou jwe devan gwoup la. Patisipan yo ka pa abitye avèk fè pyès teyat. Aktivite an Gwo gwoup Fòmatè a mennen gwoup la an antye nan yon aktivite ansanm. Egzanp nan aktivite gwo gwoup yo gen vòt, Fouye foto, aprann chante, elatriye. Aktivite an gwo gwoup yo souvan reyisi pi byen ak gwoup patisipan yo, men avèk bon planifikasyon ak òganizasyon, fasilitatè yo ka kontwole pi fasilman aktivite gwo gwoup ak pi gwo gwoup. Pou fasilite yon aktivite gwo gwoup, kisa ou ta dwe fè? Fikse yon tan limit epi kenbe tan an. Si patisipan yo bezwen deplase nan sal la pandan aktivite a, asire w chèz ak tablo yo te deplase. Eksplike aktivite a byen klè. Kenbe aktivite san lage. Ankouraje tout moun patisipe. Mete aklè pwen kle yo pandan tout aktivite a si sa apwopriye. Fini ak aktivite a, repete epi rezime pwen enpòtan yo. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi avèk aktivite an gwo gwoup? Aktivite an gwo gwoup mande patisipasyon tout moun epi yo ka chofe. 177

194 Aktivite an gwo gwoup mande mwens efò pou patisipasyon pase aktivite ti gwoup, epi li kapab altène ant aktivite an ti gwoup pou patisipan yo pa santi yo twò fatige. Kisa ki defi yo nan aktivite gwo gwoup? Kèk patisipan ka pa patisipe aktivman jan yo te konn fè l nan yon gwoup ki pi piti. Aktivite gwo gwoup mande anpil enèji pou fasilitatè a. Aktivite gwo gwoup ka difisil pou kontwole si gwoup la gwo anpil. Aktivite an ti gwoup Fòmatè a divize patisipan yo an ti gwoup pou fè yon aktivite. Egzanp nan aktivite ti gwoup yo li gen ladan yo ti gwoup diskisyon, istwa, planifikasyon pou pyès teyat, rezoud pwoblèm yo, epi gade nan istwa foto yo. Ti gwoup yo pèmèt chak moun patisipe pi plis pase lè yo nan yon aktivite gwo gwoup. Aktivite ti gwoup yo tou ede patisipan yo konnen youn lòt ak eksperyans travay avèk moun diferan. Pou fasilite yon aktivite an ti gwoup, kisa ou ta dwe fè? Eksplike aktivite an ti gwoup la byen klè. Di ti gwoup yo kijan yo pral pataje travay ti gwoup la ak gwo gwoup la. Pa egzanp, yo pral ekri enfòmasyon sou papye tablo pou pataje l ak gwoup la, rapòte enfòmasyon aloral, oswa fè yon pyès teyat? Divize patisipan yo an ti gwoup. Ti gwoup 4 6 patisipan yo travay pi byen, men kèk aktivite ka mande pou gwoup 3 moun, oswa pi gwo gwoup moun. Divize patisipan yo an ti gwoup dapre travay yo dwe fè a. Pa egzanp, pou sijè seksyèl ki sansib tankou sante repwodiksyon, ou ka gwoupe gason ak gason, fanm ak fanm. Si sijè a pa egzije yon gwoupman an patikilye, ou ka divize patisipan yo nan mande yo konte an 1, 2, 3, 4, elatriye. Aprè sa a, gwoupe 1 ansanm, 2 ansanm, elatriye. Gwoupe patisipan yo pou yo pa toujou ap travay ak moun yo konnen byen. Konte a se yon bon fason pou fè sa. Si aktivite ti gwoup la egzije li oswa ekri, asire w omwen youn nan patisipan nan chak gwoup yo gen ase konpetans alfabetik. 178

195 Di gwoup yo konbyen tan yo pral genyen pou yo travay. Epi, ede gwoup yo kontwole tan an nan bay avètisman detanzantan, pa egzanp, yon avètisman nan mwatye tan, avètisman 5-minit, ak avètisman 1-minit. Si ou wè lè a prèske rive e gwoup yo poko fini, ou ka bay gwoup yo plis tan pou yo travay si orè w pèmèt ou fè sa. Pandan ti gwoup yo ap travay, sikile toutotou sal la, obsève travay la e asire-w gwoup yo konprann travay la e y ap fè pwogrè, ede yo, epi reponn kesyon yo si sa nesesè. Kontrole lè-a pandan ti gwoup yo ap rapòte oswa fè prezantasyon. Pa egzanp, bay chak ti gwoup 5 minit pou prezante ak kèk minit pou reponn kesyon oswa kòmantè. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi avèk ti gwoup? Ti gwoup yo pèmèt tout moun patisipe pi plis pase nan yon gwo gwoup. Anpil moun santi yo pi alèz pou pale an ti gwoup. Ti gwoup yo souvan pèmèt plis aprantisaj an pwofondè ak diskisyon paske tout moun santi yo angaje. Kisa ki defi yo lè w sèvi ak ti gwoup? Travay ti gwoup pran tan plis pase kèk metòd. Gen kèk ti gwoup ki ka twouve li difisil pou travay ansanm oubyen rete sou travay. Si ou remake yon ti gwoup ki gen difikilte, ede yo rekonsantre, bay egzanp, eksplike travay la ankò, elatriye. ISTWA Yon istwa se yon senaryo kout ki prezante yon sitiyasyon reyalis pou patisipan yo diskite ak analize. Etid ka bay patisipan yo chans pou yo itilize konesans yo fèk pran yo epi diskite, analize, ak rezoud pwoblèm ki an relasyon ak sijè fòmasyon an. Pa egzanp, yon istwa ta ka dekri sentòm yon moun ki malad, epi li mande patisipan yo idantifye sentòm yo epi diskite sou sa yo ta dwe fè pou moun malad la. Tou depann de kantite moun ki nan gwoup la, istwa ka diskite ak analize de pa de, ti gwoup, oubyen yon gwo gwoup. Objektif itilize istwa se ede patisipan yo jenere solisyon posib nan pwoblèm ki ka parèt pandan travay yo. Pou fasilite yon istwa, kisa ou ta dwe fè? Li istwa a byen fò (oswa mande yon volontè pou li byen fò) pou menm patisipan avèk ladrès alfabetizasyon limite yo ka rive konprann istwa a. 179

196 Eksplike klèman kisa patisipan yo ta dwe fè avèk istwa a (diskite sou kesyon istwa yo, oubyen rezoud yon pwoblèm ki reprezante nan istwa a, elatriye). Si ou ekri pwòp istwa pa ou, fè yo senp. Ekri yon sitiyasyon ki reyèl tou kout pou l ka sanble ak sitiyasyon patisipan yo ka rankontre. Bay enfòmasyon ki enpòtan yo. Pa mete twòp detay ki pa nesesè. Bay kesyon pou gide patisipan yo nan analize istwa a. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi ak Istwa? Istwa bay patisipan yo chans pou yo itilize enfòmasyon yo te aprann ak bon jijman. Istwa bay patisipan yo opòtinite nan pratike epi manyen pwoblèm yo ta ka rankontre pandan travay yo. Ki sa ki defi yo itilize seyans Istwa? Istwa mande pou rezoud pwoblèm, ki kapab difisil epi mande plis tan pase prezantasyon tradisyonèl oswa diskisyon senp. Patisipan ak ladrès alfabetizasyon limite yo ka entimide ak istwa a. Demonstrasyon Fòmatè a oubyen yon patisipan ki gen eksperyans montre ak di patisipan yo kijan pou yo fè bagay yo etap pa etap, epi mande patisipan yo pratike etap yo poukont yo. Egzanp, yon demonstrasyon ka gen ladan yo kijan yo sèvi ak kapòt gason owsa kapòt fanm, kijan pou prepare lèt pou tibebe, kijan pou fè mezi ak (MUAC), oswa kouman melanje sewòm Oral. Pou fè yon demonstrasyon, kisa ou ta dwe fè? Anvan fòmasyon an, ranmase tout materyèl ak ekipman ou pral bezwen pou sèvi pandan demonstrasyon an. Asire w tout patisipan yo pral kapab wè demonstrasyon an. Mande yo kanpe ak avanse oswa rasanble toutotou ou, si sa nesesè. Eksplike chak etap dousman epi byen klè pandan w ap demontre li. Demontre 2 oswa 3 fwa si sa nesesè. Apre demonstrasyon an, mande yon volontè repete demonstrasyon an devan gwoup la an antye. Animatè a ak lòt patisipan yo ka fè kòmantè pozitif ak korije volontè a si sa nesesè. 180

197 Apre sa a, separe patisipan yo an ti gwoup oswa pè epi mande yo pratike sa ou menm ak volontè a fèk demontre a. Pandan patisipan yo ap pratike, sikile nan sal la epi ede oubyen reponn kesyon si sa nesesè. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi ak demonstrasyon? Demonstrasyon se meyè fason yo anseye kapasite yo. Demonstrasyon bay patisipan yo opòtinite pratike ladrès yo anvan yo al fè li nan lavi reyèl. Kisa ki defi yo nan sèvi ak demonstrasyon? Nan gwo gwoup yo, li ka difisil pou fè yon demonstrasyon tout moun pral kapab wè ak tande byen. Si sa nesesè, divize gwo gwoup yo an 2 oubyen 3 gwoup ki pi piti epi fè demontrasyon nan chak ti gwoup yo. Nan gwo gwoup yo, li ka difisil pou ranmase ase materyèl ak ekipman pou tout moun de pa de yo oswa yon ti gwoup pratike an menm tan. Si sa rive, mande pè oubyen ti gwoup yo pou fè woulman jiskaske tout moun pratike. Istwa foto Yon istwa foto se yon seri foto tou kout ki dekri yon istwa oswa yon sitiyasyon. Istwa Foto an jeneral pa gen mo. Istwa Foto ka itilize pou evalye konesans patisipan yo oswa idantifye pwoblèm oswa defi ki an relasyon ak yon sijè yo bay yo. Pou itilize yon istwa foto, kisa ou ta dwe fè? Bay esplikasyon ki klè pou patisipan yo konprann kisa yo sipoze fè ak kouman yo dwe fè li. Asire w patisipan yo konprann sekans nan foto yo ak kouman nan li istwa yo (pa ekzanp, kouman distenge ant yon tèks panse ak yon tèks pale). Apre patisipan yo fin li istwa a, ouvè yon diskisyon, poze yo yon seri kesyon gide. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi avèk istwa foto? Istwa foto angaje patisipan yo vizyèlman. Menm patisipan avèk ladrès alfabetizasyon trè limite yo kapab li istwa foto. 181

198 Kisa ki defi yo lè w itilize istwa foto? Si foto yo pa klè, istwa foto a ka pa transmèt mesaj la byen. Fòmasyon ant kamarad Fòmatè a mande patisipan yo aprann kontni an, an ti gwoup epi prezante l bay patisipan parèy yo (olye se fòmatè a ki prezante matyè a). Patisipan yo ka itilize retropwojektè oswa bwat imaj pandan prezantasyon yo, oswa yo ka prepare enfòmasyon yo sou gwo fèy papye. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi ak fòmasyon ant kanmarad? Fòmasyon ant kanmarad ede patisipan yo aprann epi sonje pi byen plis enfòmasyon paske yo te aprann li anvan yo te anseye l bay lòt moun yo. Fòmasyon ant kanmarad bon paske patisipan yo pataje menm istwa ak eksperyans. Kisa ki defi yo lè w sèvi ak fòmasyon ant kanmarad? Fòmasyon ant kanmarad pran plis tan pase prezantasyon fasilitatè paske patisipan yo bezwen tan pou prepare. Si kontni an pa klè e senp, patisipan yo ka gen pwoblèm pou konprann li byen epi anseye l. Kèk patisipan ka pa santi yo alèz pou prezante devan gwoup la. Briz glas Yon Briz glas se yon aktivite kout ki sèvi pou ede patisipan yo rilaks epi pou youn aprann konnen lòt oswa abitye travay ansanm. Briz glas yo an jeneral fèt nan kòmansman fòmasyon an. Yo souvan itilize tèm oswa kontni fòmasyon an. Egzanp briz glas mande patisipan yo pou prezante moun ki chita kote yo a, dekri kisa yo pi renmen nan travay yo, oubyen di kisa y ap atann de fòmasyon an. Pou fasilite yon Briz glas, kisa ou ta dwe fè? Eksplike enstriksyon Briz glas yo klè. Bay yon egzanp nan sa ou ta renmen patisipan yo fè pandan Briz glas la. Kenbe sijè a an mouvman. Fè Briz glas la tou kout, pa plis pase minit. Pa mande patisipan yo pou pataje enfòmasyon ki trè pèsonèl pandan Briz glas la. 182

199 Ki avantaj ki genyen lè w sèvi avèk Briz glas la? Briz glas la ede patisipan yo rilaks, pataje yon bagay sou tèt yo, epi aprann yon bagay sou lòt patisipan yo nan kòmansman yon sesyon fòmasyon. Nan gwoup kote patisipan yo youn pa konnen lòt byen, Briz glas la ka ede patisipan yo santi yo pi alèz youn ak lòt. Kisa ki defi yo lè w itilize Briz glas la? Patisipan ki timid yo ka pa santi yo alèz pou prezante tèt yo devan yon gwo gwoup. Si gwoup la gwo anpil, Briz glas la ka vin twò long. Si gwoup ou a gwo anpil, konsidere sa, divize patisipan yo an ti gwoup pou fè yon Briz glas. Apre sa, chak ti gwoup yo ka pataje 1 oswa 2 atik ak gwo gwoup la si gen tan. Ti souke kò Yon Ti souke kò se yon ti amizman tou kout, yon aktivite ki ka enplike mouvman fizik. Ti souke kò yo itilize pou ogmante nivo enèji patisipan yo lè yo fatige oubyen lè yo gen dòmi, oswa lè yo bezwen yon ti repo apre yon aktivite ki te long. Ti souke kò a pa bezwen an relasyon ak kontni fòmasyon an. Ti souke kò ka ede bati rapò nan mitan patisipan yo paske yo te enplike nan plezi ansanm. Egzanp ti souke kò yo danse, chante, bat men, imite mouvman yon fòmatè, fè yon ti detire, ak jwèt fizik. Fasilitatè yo dwe fè plan pou omwen 4 ou 5 ti souke kò chak jou nan fòmasyon an. Manyèl sa a pa vrèman gen egzanp ti souke kò, men fasilitatè yo ka jwenn anpil bon egzanp nan 100 Fason Enèjize Gwoup yo: Jwèt yo itilize nan atelye, reyinyon ak kominote a, International HIV/AIDS Alliance fè, pibliye nan Progression, Ti souke kò yo kapab trè senp, tankou mande yon patisipan pou dirije gwoup la nan yon chante oswa yon dans. Pou fasilite yon Ti souke kò, kisa ou ta dwe fè? Eksplike enstriksyon Ti souke kò yo klè. Kenbe vitès la an mouvman. Sèvi ak bon imè epi ankouraje moun ri. Sispann lè tout moun antrene, 5 10 minit maksimòm. Sèvi ak Ti souke kò souvan, omwen chak inèd tan konsa. 183

200 Chwazi Ti souke kò ki pa pral fè patisipan yo mal alèz oswa jennen. Pa egzanp, pa chwazi Ti souke kò ki gen ladan l touche lòt moun, pou si patisipan yo pa alèz ak sa. Chwazi Ti souke kò tout moun ap kapab fè, pa egzanp, mouvman ki pa konplike oswa difisil. Asire w patisipan yo gen ase espas pou fè Ti souke kò a. Deplase chèz ak tablo yo si sa nesesè. Ki avantaj ki genyen lè w sèvi avèk Ti souke kò? Ti souke kò ogmante nivo enèji patisipan yo. Ti souke kò ede patisipan yo remèt yo epi santi yo pare pou aprann plis. Ti souke kò fè fòmasyon an amizan. Kisa ki defi yo lè w itilize Ti souke kò? Si gwoup ou a gwo anpil, ou ka pa gen ase espas pou fè kèk kalite Ti souke kò. Planifye fè Ti souke kò ki ka fèt nan espas ke w genyen an. Jwèt Aktivite Fòmasyon an detanzantan mete jwèt ladan l, an jeneral, pou ede patisipan yo revize sa yo te deja aprann. Jwèt la an jeneral mande pou divize patisipan yo an ti gwoup, poze gwoup yo kesyon, e anrejistre nòt yo. Si pa gen jwèt nan Liv Fòmatè a, fòmatè yo ka prepare pwòp jwèt pa yo epi kreye yon lis kesyon ki baze sou kontni modil la. 184

201 185

202 Partners In Health 888 Commonwealth Avenue, 3rd Floor, Boston, MA